منابع ویتامین A (ویتامین آ)، علائم کمبود و خواص آن

کمبود ویتامین A، باعث ضخیم‌شدن قرنیه و نابینایی می‌شود. کراتومالاسیا نوعی بیماری است که در اثر کمبود شدید ویتامین A بروز می‌کند و هردو چشم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کمبود ویتامین A می‌تواند به دلیل کم بودن این ویتامین در رژیم غذایی، مشکلات سوخت‌وسازی یا اختلال در جذب آن باشد. شب کوری و خشکی شدید چشم از علائم اولیه‌ی کراتومالاسیا هستند. با پیشرفت این بیماری، رفته‌رفته قرنیه دچار چروک‌خوردگی، تاری و نرمی می‌شود. اگر روند نرم‌شدن قرنیه با درمان مناسبی همراه نشود، احتمال بروز عفونت، پارگی یا تخریب بافت قرنیه افزایش می‌یابد. نتیجه‌ی این اتفاقات، نابینایی فرد است.

۲. آسیب‌های پوستی

کمبود ویتامین A می‌تواند منجر به خشکی پوست، پوسته‌پوسته شدن و ضخیم‌تر شدن فولیکول‌های پوست شود. کراتینیزاسیون پدیده‌ای است که در آن سلول‌های اپیتلیال (پوششی) رطوبت‌شان را از دست می‌دهند و خشک و سخت می‌شوند. این پدیده می‌تواند در غشای مخاطی دستگاه تنفسی، دستگاه گوارشی و مجاری ادراری رخ بدهد.

۳. عفونت تنفسی

سیستم ایمنی بدن در اثر کمبود ویتامین A ضعیف می‌شود و درنتیجه احتمال بروز عفونت‌های تنفسی افزایش می‌یابد. تأخیر در رشد و عفونت‌های ناشی از کمبود شدید ویتامین A در کودکان رایج‌تر است. آمار مرگ‌ومیر در کودکانی که از کمبود شدید ویتامین A رنج می‌برند، بیشتر از ۵۰٪ است.

۴. شب‌کوری در زنان باردار

زنان در سه‌ماهه‌ی آخر دوران بارداری، باید به مقدار بیشتری ویتامین A دریافت کنند. کمبود این ویتامین در زنان باردار، می‌تواند موجب بروز شب‌کوری شود.

خواص ویتامین A برای سلامتی

۱. حفظ سلامت چشم

ویتامین A، بخش مهمی از رنگدانه‌ی رودوپسین است و زمانی فعال می‌شود که نور، به سلول‌های حساس‌به‌نور شبکیه بتابد. به‌دنبال این اتفاق، سیگنال‌هایی به مغز فرستاده می‌شود و درنتیجه می‌توانیم اجسام را ببینیم. بتاکاروتن شکلی از ویتامین A است که در گیاهان یافت می‌شود و در پیشگیری از دژنراسیون ماکولا (تباهی لکه زرد) نقش دارد. دژنراسیون ماکولا موجب نابینایی ناشی از افزایش سن می‌شود.

در مطالعه‌ای که توسط انستیتو بین‌المللی چشم انجام شد، تأثیر میزان مصرف ویتامین‌هایی مانند ویتامین C، ویتامین E، ویتامین A، زینک (روی) و مس بر بیماری‌های چشم ناشی از افزایش سن در افراد مستعد، مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه‌ی این مطالعه‌ی شش ساله نشان می‌داد مصرف این ویتامین‌ها می‌تواند احتمال بروز دژنراسیون ماکولا را تا ۲۵٪ کاهش بدهد.

مطالعات نشان می‌دهند که قطره‌های چشمی محتوی ویتامین A، در درمان خشکی چشم مؤثرند. در مطالعه‌ای تأثیر قطره‌های مرطوب‌کننده و محتوی ویتامین A که بدون نسخه‌ی پزشک مورد استفاده قرار گرفته بودند، با قطره‌های چشمی گران‌قیمتی که پزشکان تجویز کرده بودند، در درمان خشکی چشم برابری می‌کرد.

در مطالعه‌ی دیگری که اوایل سال ۲۰۱۱ توسط دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه کلمبیا صورت گرفت، مشاهده شد یک شکل سنتزی و تغییریافته‌ی ویتامین A، سرعت پیشرفت بیماری اشتارگات را کمتر می‌کند. این بیماری ارثی باعث کاهش شدید بینایی در افراد جوان می‌شود.

۲. تقویت سیستم ایمنی بدن

وجود مقدار کافی ویتامین A در بدن، به‌تنهایی باعث می‌شود برخی از وظایف سیستم ایمنی به‌درستی انجام شوند. برخی از ژن‌هایی که در واکنش‌های دفاعی نقش دارند، به کمک ویتامین A تنظیم می‌شوند. بنابراین وجود ویتامین A برای مبارزه با بیماری‌های جدی مانند سرطان‌ها، مشکلات خودایمنی و حتی سرماخوردگی و آنفولانزا مؤثر است.

بتاکاروتن یک آنتی‌اکسیدان قوی است که سیستم ایمنی را تقویت می‌کند و از بروز بسیاری از بیماری‌های مزمن پیشگیری می‌کند. تأثیر ویتامین A بر سیستم ایمنی کودکان اهمیت بیشتری دارد. در مطالعه‌ای مشاهده شد مصرف مکمل‌های ویتامین A می‌تواند مرگ‌ومیر کودکان را در کشورهای فقیر و کشورهایی که درآمد متوسطی دارند، تا ۲۴٪ کاهش بدهد. همچنین این مطالعه نشان می‌داد کمبود ویتامین A می‌تواند آسیب‌پذیری کودکان در برابر عفونت‌‌هایی مانند اسهال و سرخک را افزایش بدهد.

در مطالعه‌‌ی دیگری که توسط اداره‌ی تأمین اجتماعی کشور کلمبیا انجام گرفت، به ۱۰۰ هزار کودک مکمل ویتامین A داده شد. نتیجه‌ی این اقدام، کاهش ۳۴۰ میلیون دلاری خدمات پزشکی برای دولت بود. این صرفه‌جویی در خدمات پزشکی به لطف تقویت سیستم ایمنی کودکان و کاهش اتفاقاتی مانند اسهال، مالاریا و بستری شدن آنها به‌دست آمد.

۳. پیشگیری و درمان التهاب

خواص آنتی‌اکسیدانی ویتامین A، تأثیر رادیکال‌های آزاد و آسیب‌ آنها به بافت‌ها و سلول‌ها را خنثی می‌کند و از واکنش زیاد سلول‌ها جلوگیری می‌کند. وقتی سیستم ایمنی نسبت به پروتئین‌ها بیش از اندازه واکنش نشان بدهد، حساسیت‌های غذایی و التهابات رخ می‌دهند. مصرف ویتامین A می‌تواند از این پدیده پیشگیری کند. کاهش التهابات موجب کاهش بیماری‌های نورودژنراتیو مانند آلزایمر و پارکینسون می‌شود. بیماری‌های نورودژنراتیو به بیماری‌هایی گفته می‌شود که به‌صورت پیش‌رونده موجب اختلال در عملکرد سلول‌های عصبی می‌شوند و با افزایش سن، بیشتر شیوع می‌یابند.

۴. کمک به سلامت پوست و رشد سلولی

ویتامین A برای التیام زخم‌ها و رشد مجدد سلول ضروری است. این ویتامین از سلول‌های پوششی پوست محافظت می‌کند و در مبارزه با سرطان پوست بسیار مؤثر است همچنین برای ترکیب شدن قند و پروتئین و تشکیل گلیکوپروتئین‌ها، وجود این ویتامین ضروری است. گلیکوپروتئین‌ها باعث اتصال سلول‌ها و تشکیل بافت‌های نرم می‌شوند. کمبود ویتامین A می‌تواند برای پوست مشکلات زیادی به‌وجود بیاورد. ویتامین A در درمان آکنه و حفظ سلامت پوست و مو مؤثر است، با تولید کلاژن، در از بین بردن چین و چروک پوست مؤثر است و موجب می‌شود فرد جوان‌تر به نظر بیاید.

۵. پیشگیری از سرطان

براساس مطالعه‌ی صورت‌گرفته توسط دانشگاه یورک، مصرف ویتامین A از پیشرفت سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند و درنتیجه در مبارزه با سرطان‌ها مؤثر است. رتینوئیک اسید در رشد و تمایز سلول‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند و می‌تواند سلاحی علیه سرطان باشد. مطالعات نشان می‌دهند بروز سرطان‌ ریه، سرطان پروستات، سرطان سینه، سرطان تخمدان، سرطان مثانه، دهان و پوست به کمک رتینوئیک اسید تا حد زیادی کاهش می‌یابد. محققان شواهد جدیدی از مکانیسم‌های مولکولی رتینوئیک اسید یافته‌اند که می‌تواند از سرطانی‌شدن سلول‌ها پیشگیری کند.

مصرف زیاد اسید رتینوئیک می‌تواند برای سلول‌ها سمی باشد. بنابراین برای کنترل و پیشگیری از سرطان باید مراقب میزان مصرف آن باشید. به امید تأثیر بیشتر ویتامین A در درمان بیماری‌ها، از مصرف بیش از اندازه‌ی مکمل‌ این ویتامین خودداری کنید، زیرا این کار می‌تواند عوارضی به‌دنبال داشته باشد.

میزان توصیه‌شده‌ی مصرف ویتامین A در روز

بیشتر افراد می‌توانند ویتامین A موردنیازشان را از منابع غذایی تأمین کنند. ولی پزشک برای کسانی که از کمبود این ویتامین رنج می‌برند، ممکن است مکمل‌های ویتامین آ تجویز کند. کمبود ویتامین آ می‌تواند ناشی از اختلالات گوارشی یا رژیم غذایی بد باشد. میزان توصیه‌شده‌ی این ویتامین در سنین مختلف به صورت زیر است:

ویتامین آ موردنیاز کودکان

• ۱ تا ۳ ساله: ۳۰۰ میکروگرم در روز؛
• ۴ تا ۸ ساله: ۴۰۰ میکروگرم در روز؛
• ۹ تا ۱۳ ساله: ۶۰۰ میکروگرم در روز.

ویتامین آ موردنیاز زنان بزرگسال

• ۱۴ ساله به بالا: ۷۰۰ میکروگرم در روز؛
• در دوران بارداری: ۷۵۰ تا ۷۷۰ میکروگرم در روز؛
• در دوران شیردهی: ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میکروگرم در روز.

ویتامین آ موردنیاز مردان بزرگسال

• ۱۴ ساله به بالا: ۹۰۰ میکروگرم در روز.

عوارض جانبی احتمالی

مصرف بیش‌از‌حد مکمل‌های ویتامین A به‌تنهایی یا به همراه سایر آنتی‌اکسیدان‌ها، می‌تواند در بروز نقص عضو نوزاد، کمتر شدن تراکم استخوان و مشکلات کبدی مؤثر باشد.

مصرف زیاد ویتامین A می‌تواند منجر به بروز زردی، حالت تهوع، استفراغ، بی اشتهایی، کج‌خلقی و ریزش مو شود. اگر دچار بیماری های کبدی و کلیوی هستید، بدون نظر پزشک از مصرف مکمل‌های ویتامین A خودداری کنید.

خشکی پوست، درد مفاصل، استفراغ، سردرد و کنفوزیون (نوعی حالت گیجی و کاهش هشیاری) از علائم مسمومیت ناشی از مصرفِ زیادِ ویتامین A هستند. مکمل‌های ویتامین A ممکن است با برخی قرص های ضدبارداری، داروهای ضدانعقاد خون (مانند کومادین)، داروهای ضدآکنه (مانند آکوتان)، داروهای سرطان و بسیاری از داروهای دیگر تداخل دارویی داشته باشد.

اگر از داروی خاصی استفاده می‌کنید، قبل از مصرف مکمل‌های ویتامین A، با پزشک‌تان مشورت کنید. مصرف زیاد رتینوئید که در مکمل‌های ویتامین A وجود دارد، ممکن است باعث مسمومیت غذایی شود. غذاها به‌طور طبیعی آن‌قدر ویتامین A ندارند که موجب چنین مسمومیتی شوند.

تأثیر سایر مواد بر ویتامین A

ویتامین A محلول در چربی است و برای جذب بهتر، باید به همراه چربی و پروتئین مصرف شود. عدم دریافت پروتئین کافی می‌تواند منجر به کمبود ویتامین A شود.

تحقیقات نشان می‌دهند جذب، سوخت‌وساز، انتقال و استفاده‌ی بافت‌ها از ویتامین A، تا حدی تحت تأثیر عنصرِ زینک (روی) است. در تحقیقات صورت‌گرفته بر روی حیوانات، مشخص شد کمبود زینک عوارض بدی برای سلامتی ایجاد می‌کند و می‌تواند تأثیر ویتامین A در درمان مشکلاتی مانند شب‌کوری را کاهش بدهد. تحقیقات اخیر نشان می‌دهند احتمالا کمبود ویتامین D با مصرف مکمل‌های حاوی ویتامین A تشدید می‌شود. براساس این مطالعات، زمانی که میزان ویتامین D موجود در خون به پایین‌تر از ۵۰ نانومول در لیتر برسد، مصرف مکمل ویتامین A مشکلات ناشی از کمبود ویتامین D را افزایش می‌دهد. این در حالی است که ویتامین A و ویتامین D در کنار هم، به متابولیزه کردن ویتامین‌ها کمک می‌کنند.