ترس از بیماری یا نوسوفوبیا چیست؟ نشانه‌ها، علل و راه‌های درمان آن

نشانه اصلی اختلال نوسوفوبیا (Nosophobia) اضطراب و ترس بیش از حد و دائمی از مبتلاشدن به بیماری بخصوصی است: معمولا بیماری‌های مزمن و خطرناکی نظیر سرطان، نارسایی قلبی یا اچ آی وی که سلامت جانی انسان را تهدید می‌کنند.

نگرانی شخص مبتلا به این اختلال، حتی پس از دادن آزمایش و مطمئن‌شدن از منفی‌بودن جواب آن، تداوم پیدا می‌کند. این نگرانی می‌تواند او را برای معاینه یا آزمایش مجدد به مطب پزشک بکشاند و مدام فکرش را درگیر خواهد کرد.

ترس و اضطراب شدید حتی می‌تواند منجر به بروز نشانه‌های جسمانی شود. بعضی از این نشانه‌های احتمالی را در ادامه می‌توانید ببینید:

• سرگیجه؛
• حالت تهوع؛
• تندشدن نبض؛
• عرق کردن؛
• تنفس سریع؛
• مشکل در به‌خواب‌رفتن؛

یکی از دیگر نشانه‌های رفتاری شخص مبتلا به ترس از بیماری، اجتناب‌کردن است؛ به این معنا که ممکن است نخواهد در معرض هیچ اطلاعات دیگری راجع‌به بیماری قرار بگیرد. اگر از اخبار تلویزیون یا دوست و آشنا چیزی راجع‌به بیماری بشنود، ممکن است مضطرب و پریشان شود. حتی ممکن است از سوار شدن به وسایل نقلیه عمومی و حضور در اماکن پررفت‌وآمد هم اجتناب کند.

اگر در خانواده چنین شخصی سابقه ابتلا به بیماری خاصی وجود داشته باشد، تمام هم‌ّوغمش بر پیشگیری از ابتلا به آن و دوری از عوامل تشدیدکننده خطر بروز بیماری خواهد بود.

اما از سوی دیگر، برخی افراد مبتلا به این اختلال، ترجیح می‌دهند به هر طریقی شده اطلاعات بیشتری درباره بیماری‌های بخصوصی به دست آورند. ممکن است ساعت‌ها وقت خود را صرف مطالعه درباره بیماری کنند یا مدام چشم‌ و گوش‌شان به اخبار باشد و پیگیر وقایع تازه راجع‌به شیوع بیماری یا نظایر این اطلاعات باشند.

تفاوت نوسوفوبیا با هیپوکندریا

خیلی‌ها نوسوفوبیا را با هیپوکندریا (hypochondria/ خود بیمار انگاری) اشتباه می‌گیرند؛ حال‌آنکه تفاوت‌هایی میانشان هست. نوسوفوبیا به ترس از ابتلا به بیماری بخصوصی مربوط می‌شود، اما هیپوکندریا یا همان خودبیمارانگاری شامل نگرانی‌هایی کلی‌تر درباره بیماری ها و ابتلا به آنها است و نه یک بیماری بخصوص.

نشانه‌هایی جزئی نظیر سردرد یا گلودرد می‌توانند برای کسی که به خودبیمارانگاری مبتلا است، حاکی از بیماری مزمن و خطرناکی باشند و او را نگران و مضطرب کنند؛ اما کسی که دچار ترس از بیماری است، حتی بدون آنکه نشانه جسمانی خاصی داشته باشد، دائم نگران این موضوع است که به بیماری بخصوصی، که بسیار هم مزمن و خطرناک است، مبتلا شده است (یا در آینده مبتلا خواهد شد).

این مثال به درک بهتر تفاوت میان این دو اختلال کمک کند: در مورد اول، شخص ممکن است سردرد خود را نشانه تومور مغزی بداند؛ اما در مورد دوم، یعنی برای کسی که از ترس از بیماری رنج می‌برد، نگرانی و اضطراب مداوم راجع‌به ایجاد تومور مغزی دیده می‌شود، حتی اگر هیچ نشانه‌ای هم نداشته باشد.

تفاوت دیگری هم میان رفتار اشخاص مبتلا به این دو اختلال وجود دارد: کسانی که از خودبیمارانگاری رنج می‌برند، برای آنکه مطمئن شوند حالشان خوب است و مشکلی تهدیدشان نمی‌کند، ممکن است مسئله را با عزیزانشان در میان بگذارند یا به مراکز درمانی مراجعه کنند؛ اما شخص مبتلا به نوسوفوبیا معمولا از فکرکردن به وضعیت سلامتی‌اش یا بیماری عامل نگرانی‌اش دوری می‌کند: همان اجتناب‌کردن که پیش‌تر توضیح دادیم (البته این رفتار لزوما در همه مبتلایان به اختلال رخ نمی‌دهد).

علل ابتلا به ترس از بیماری

چند عامل مهم وجود دارند که می‌توانند به ابتلای اشخاص به ترس از بیماری منجر شوند؛ البته در بسیاری از موارد، پیداکردن علت قطعی اختلال ممکن نیست. بنابراین علت‌هایی که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم، فقط علل احتمالی بروز اختلال هستند.

ممکن است یکی از عزیزانمان به بیماری مزمنی مبتلا شده باشد و وضعیت سلامتی خوبی نداشته باشد. در چنین شرایطی، ترس ما از ابتلا به همین بیماری، می‌تواند علت دچارشدنمان به اختلال باشد، به‌ویژه اگر خودمان از عزیزی که در بستر بیماری است مراقبت کنیم.

خبر شیوع بیماری‌های مسری و واگیردار، عامل دیگری است که خطر ابتلا به اختلال ترس از بیماری را بیشتر می‌کند. مثلا ویروس کرونا به‌تازگی مردم کشور ما و بسیاری از نقاط جهان را هراسان کرده است. شنیدن اخبار مرتبط با بیماری‌های واگیرداری مانند کرونا (از منابع خبری، دوستان، همکاران و…) می‌تواند به نگرانی و اضطراب دامن بزند.

علت دیگری که، به‌باور صاحب‌نظران، خطر ابتلا به ترس از بیماری را بیشتر می‌کند، دسترسی آسان و بی‌دردسرِ اینترنتی به حجم زیادی از اطلاعات راجع‌به بیماری‌های مختلف است. کافی است بیماری موردنظر را جست‌وجو کنیم تا به تمامی جزئیات راجع‌به نشانه‌ها و علل بروز آن دسترسی پیدا کنیم. این علت آن‌قدر به ترس و اضطراب ناشی از ابتلای به بیماری‌ها دامن زده است که اصطلاح جداگانه‌ای برای آن ساخته‌اند: «سایبرکندریا» (cyberchondria) یا خودبیمارانگاری اینترنتی.

علت دیگری که می‌تواند خطر ابتلا به ترس از بیماری را بیشتر کند، داشتن پیش‌زمینه اختلال اضطراب یا سابقه بروز نوسوفوبیا در خانواده است (مسائل ژنتیکی).

سایر علل احتمالی

اختلال جسمانی‌سازی (روان‌تنی/ سوماتوفرم/ Somatoform disorder) می‌تواند سبب بروز نوسوفوبیا شود. [در اختلال جسمانی‌سازی، شخص فکر می‌کند نشانه‌های بیماری بخصوصی را تجربه می‌کند، اما در واقعیت امر چنین نیست و فقط خیال می‌کند که نشانه‌ها را تجربه کرده است.]

ابتلا به بیماری‌های مزمن و خطرناک نظیر بیماری های قلبی ـ عروقی، سرطان و بیماری سل می‌تواند خطر ابتلا به ترس از بیماری را بیشتر کند.

کسانی که از اختلال‌های رفتاری نظیر اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی، افسردگی بالینی یا وسواس فکری-عملی (obsessive compulsive disorders/ OCD) رنج می‌برند هم بیش از دیگران در معرض ترس از بیماری قرار دارند.

عوامل خطرساز ترس از بیماری

این‌طور به نظر می‌رسد که نوسوفوبیا در میان دانشجویان و محققانی که زمان زیادی را صرف تحقیق و مطالعه درباره بیماری بخصوصی می‌کنند، شایع‌تر است؛ همچنین میان دانشجویان پزشکی که مدام با بیماری‌های مختلف و اطلاعات مرتبط با آنها سروکار دارند (البته شواهد تحقیقی که در سال ۲۰۱۴ انجام گرفت قطعیت این نظریه را کمتر کرده است). به همین خاطر است که از اصطلاح «بیماری/ سندرم دانشجویان پزشکی» هم برای اشاره به این اختلال استفاده می‌کنند.

سایر عوامل خطرساز را در ادامه می‌توانید ببینید:

• قرارگرفتن در معرض حجم زیادی از اطلاعات مطبوعاتی درباره بیماری و خطر ابتلا به بیماری‌ها؛
• سابقه تجربه آسیب/ تروما (Trauma) در گذشته؛
• نزدیکی مداوم با کسانی که به بیماری‌های مزمن مبتلا هستند.

روند تشخیص نوسوفوبیا

اگر نگرانی و اضطراب درباره ابتلا به بیماری، زندگی روزمره را دشوار کند یا بر آن تأثیر منفی بگذارد، تشخیص متخصص معمولا نوسوفوبیا خواهد بود.

اگر احساس می‌کنید اضطرابتان درباره بیماری‌ها از حد طبیعی گذشته و به فوبیا تبدیل شده است، با متخصص مشورت کنید. او شما را به کسانی ارجاع خواهد داد که تجربه تشخیص و درمان فوبیا را دارند.

روان‌درمانگران هم می‌توانند به تشخیص و بهبود ترس از بیماری کمک کنند. روان‌درمانگر به بیمار کمک می‌کند با ترس‌های خود روبه‌رو شود و با به‌کارگرفتن راهکارهایی بر آنها غلبه کند (روان درمانی).

روند درمان ترس از بیماری

بعضی از انواع فوبیا لزوما به درمان نیازی ندارند (تأثیر آن‌چنانی بر زندگی افراد نمی‌گذارند)؛ اما کسی‌که به ترس از بیماری مبتلاست، ممکن است از حضور در اماکنی که خطر ابتلا به بیماری بخصوصی در آنها بیشتر است، خودداری کند. در چنین شرایطی، رفتن به محل کار، مدرسه یا مکان‌های دیگر محدود می‌شود و زندگی او تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد؛ به همین خاطر، درمان نوسوفوبیا در چنین شرایطی نه‌تنها مفید، که ضروری است.

دو راهکار درمانی اصلی نوسوفوبیا درمان از راه مواجهه (مواجهه‌درمانی/ Exposure therapy) و رفتار درمانی شناختی (Cognitive behavioral therapy/ CBT) هستند. در ادامه اطلاعات بیشتری درباره این دو راهکار در اختیارتان می‌گذاریم.

درمان از راه مواجهه

در این روش، در یک موقعیت درمانیِ ایمن، شخص مبتلا به ترس از بیماری را در معرض چیزی قرار می‌دهند که از آن می‌ترسد. درمانگر ابزارها و روش‌هایی را در اختیار شخص مبتلا می‌گذارد که با استفاده از آنها بتواند ترس و اضطرابش را کنترل کند و با این احساسات کنار بیاید. مدیتیشن و تکنیک‌های ریلکسیشن (آرام‌سازی/ Relaxation) ازجمله روش‌هایی هستند که به بیمار معرفی می‌شوند و در اختیار او قرار می‌گیرند.

درمانگر، در آخر، بیمار را با بعضی از ترس‌هایش رودررو می‌کند و از او می‌خواهد با روش‌های معرفی‌شده، اضطراب و ترسش را کنترل کند.

برخی از راهکارهای مواجه‌کردن شخص مبتلا به نوسوفوبیا با ترس‌هایش عبارت‌اند از: مشاهده اخبار شیوع بیماری‌ها، مطالعه درباره بیماری‌های مختلف و وقت‌گذراندن در کنار کسانی که مبتلا به بیماری بخصوصی هستند (بیماری‌ای که شخص از ابتلا به آن واهمه دارد؛ البته این مورد فقط مربوط به بیماری‌های غیرواگیردار است).

رفتاردرمانی شناختی

رفتار درمانی شناختی راهکار مؤثر دیگری برای بهبود ترس از بیماری است. مثل مورد قبل، اینجا هم درمانگر از مواجهه شخص مبتلا با عامل زمینه‌ساز اضطراب و ترسش استفاده می‌کند؛ اما تمرکز اصلی در این روش بر شناسایی و به‌چالش‌کشیدن افکار و ترس‌های نامعقول است.

شخص مبتلا به نوسوفوبیا یاد می‌گیرد چطور دفعه دیگری که اضطراب و ترس ناشی از فکرکردن راجع‌به بیماری به سراغش آمد، لحظه‌ای درنگ کند و ببیند آیا احساس یا فکرش با عقل جور درمی‌آید یا نه. تغییردادن و اصلاح‌کردن افکار نامعقول و نگران‌کننده به کاهش اضطراب کمک می‌کند.

دارودرمانی

داروی خاصی در دسترس نیست که با آن بتوان ترس از بیماری یا اساسا هر فوبیای دیگری را درمان کرد؛ باوجوداین، می‌توان از بعضی داروها برای کاهش شدت نشانه‌های اصلی اختلال، ترس و اضطراب، کمک گرفت. استفاده از دارودرمانی، در کنار دو راهکار درمانی پیشین، به کاهش این نشانه‌ها کمک می‌کند.

بتابلاکرها (مسدودکننده‌های بتا/ beta blockers) و یا بنزودیازپین‌ها (benzodiazepines) ازجمله داروهایی هستند که معمولا برای مصرف کوتاه‌مدت یا گاه‌به‌گاه اشخاص مبتلا به ترس از بیماری تجویز می‌شوند. در ادامه می‌توانید اطلاعات بیشتری راجع‌به این داروها و چگونگی اثرگذاری‌شان بخوانید:

• بتابلاکرها به کاهش شدت نشانه‌های جسمانی اضطراب کمک می‌کنند. کمک به ثبات ضربان قلب (پیشگیری از تندشدن آن) و پیشگیری از بالارفتن فشار خون ازجمله کارکردهای این داروها هستند.
• بنزودیازپین‌ها (داروهایی چون آلپرازولام و کلونازپام) در دسته داروهای آرام‌بخش قرار می‌گیرند و مثل مورد قبل، در کاهش شدت نشانه های اضطراب نقش دارند. ازآنجاکه مصرف این داروها می‌تواند اعتیادآور باشد، برای مصرف در بلندمدت تجویز نمی‌شوند.

کلام آخر

ترس از مبتلاشدن به بیماری‌ها مسئله‌ای کاملا طبیعی است، به‌ویژه در شرایط خاصی مثل این روزها که شیوع ویروس کرونا (covid 19) بسیاری را نگران کرده است. بنابراین چنین احساساتی را باید به فال نیک بگیرید و فقط با مدنظر قراردادن اقدامات پیشگیرانه و ملاحظات دیگر از شدت ترس‌ خود کم کنید.

اما اگر ترس از بیماری بخصوصی دارید و اضطراب و نگرانی ناشی از فکرکردن به آن زندگی روزمره‌تان را مختل کرده و سلامت روحی شما را تحت‌تأثیر قرار داده است، شاید زمان آن باشد که برای بهبود وضعیت سلامتی خود به متخصص مراجعه کنید. زندگی با ترس‌ولرز دائمی اصلا ساده نیست، اما باید بدانید که فوبیاها قابل‌درمان هستند.

لطفا اگر تجربه یا نظری درباره موضوع مطلب دارید، با ما و خوانندگان در میان بگذارید. بازخورد و نظرات شما به بهبود کیفیت مقالات ما کمک می‌کند.