انقلاب مشروطه، نقطه عطف مهمی در تاریخ ایران به حساب می‌آید. این انقلاب اولین خیزش موفق ایرانیان برای دستیابی به آزادی و عدالت بود و انسان‌های بزرگی برای تحقق آن تلاش کردند و در این راه متحمل سختی‌های فراوانی شدند و حتی جان خود را نیز از دست دادند. انقلاب مشروطه ایران در ۱۴ مرداد سال ۱۲۸۵ به پیروزی رسید.
پیش‌زمینه‌های انقلاب مشروطه
اولین تجربه شوکه‌کننده ایرانیان، شکست در جنگ‌های ایران و روسیه و از دست دادن بخش قابل توجهی از قلمروی‌شاگ بود. برای بسیاری از نخبگان و اندیشمندان ایرانی این سوال پیش آمد که چرا ایران عقب ماند و نتوانست از قلمروی خود دفاع کند. عباس میرزا، قائم مقام فراهانی و امیرکبیر شخصیت‌های برجسته‌ای بودند که تلاش می‌کردند با ریشه‌یابی مشکلات ایران، ضعف‌ها و عقب‌ماندگی‌ها را جبران کنند. اما بنابر دلایل گوناگون در پیشبرد اصلاحات خود ناتوان ماندند.
با این‌حال پیشنهاد امیرکبیر مبنی بر فرستادن تعدادی از ایرانیان مستعد به خارج از کشور و یادگیری علوم جدید تحقق یافت. علاوه بر این با تاسیس دارالفنون که استادانی غربی داشت، ارتباط میان نخبگان ایرانی و اروپایی برقرار شد. حضور ایرانیان در محیط‌های آکادمیک غربی سبب شد که با اندیشه‌های مدرن و مبانی فکری تمدن غرب آشنا شوند. علاوه بر این ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار نیز سفرهایی به کشورهای اروپایی داشتند، هر چند این سفرها، منجر به تحول فکری پادشاهان قاجار نشد اما بسیاری از شاهزادگان و اعضای خاندان سلطنتی، تحت تاثیر پیشرفت‌های عظیم اروپا قرار گرفتند. در آینده نزدیک تعدادی از این شاهزادگان در صف مشروطه‌خواهان قرار می‌گیرند.
تجارت ایران با روسیه و امپراطوری عثمانی سبب شد که طبقه جدیدی از تجار و بازرگانان ایرانی شکل بگیرد که خواهان پیشرفت و ترقی سرزمین‌شان هستند. این تجار ارتباط مستحکمی با علما و روحانیون شیعه داشتند و همین پیوندها سبب می‌شد تا دغدغه‌ها و نگرانی‌هایشان به گوش علمای مذهبی نجف، قم و تهران برسد. به عبارت بهتر می‌توان گفت که انقلاب مشروطه حاصل ائتلاف شاهزادگان و اشراف ترقی‌خواه، روحانیون روشن‌ضمیر، تجار و تحصیل‌کردگان بود.
جرقه‌های انقلاب مشروطه
پیش از وقوع انقلاب مشروطه، ایران درگیر مشکلات و بحران‌های گسترده‌ای بود. کشور از نظر مالی ورشکسته بود و عملا دستگاه بروکراسی دولتی وجود نداشت. علاوه بر این، ایران در برابر اپیدمی‌هایی مثل وبا بسیار آسیب‌پذیر بود و دولت به علت نداشتن بودجه نمی‌توانست کشور را قرنطینه کند. با بروز اپیدمی وبا، بخش قابل توجهی از جمعیت ایران تحت تاثیر این بیماری قرار گرفتند به همین دلیل صادرات تنباکوی ایران کاهش پیدا کرد. زیرا بسیاری از کشاورزان جان باختند. دولت به منظور جبران کسری بودجه، برای واردات کالاهایی نظیر قند، تعرفه سنگینی وضع کرد و این تعرفه‌گذاری قیمت قند را که یکی از اساسی‌ترین کالاهای مصرفی ایران به حساب می‌آمد؛ نزدیک به ۴۰ درصد افزایش داد و بسیاری از مردم را خشمگین کرد. در چنین شرایطی حاکم تهران، علاءالدوله تقصیر را به گردن تجار و بازاریان انداخت و تعدادی از آن‌ها را بازداشت کرد و به فلک بست. چنین برخوردی خشم تجار تهران را برانگیخت و آن‌ها با بست‌نشینی در حرم حضرت عبدالعظیم، پناه بردن به سفارت بریتانیا و ارسال تلگراف به علمای قم و نجف، اعتراض خود را به این برخورد توهین‌آمیز اعلام کردند و خواهان تاسیس عدالت‌خانه شدند.
پیش از این نیز گروه‌های مختلفی از اندیشمندان و روشنفکران با تشکیل دادن انجمن‌های مخفی در تبریز و تهران و اصفهان، درباره مشکلات کشور گفت‌وگو می‌کردند. یکی از این جمعیت‌ها، انجمن باغ میکده نام داشت. اعضای این مجمع، تاثیر چشمگیری بر آن‌چیزی که در آینده مشروطه نامیده می‌شد؛ گذاشتند. با آن‌که در ابتدای اعتراضات، هدف صرفا تاسیس عدالت‌خانه بود، خیلی زود مطالبات گسترش پیدا کرد. بسیاری از ایرانیانی که با اروپا آشنایی داشتند خواهان تاسیس مجلسی بودند تا نمایندگانشان بتوانند قدرت شاه را محدود کنند و بر عملکرد دولت نظارت داشته‌اند.
واژه مشروطه در این‌جا متولد شد. بست‌نشینی تعدادی از شهروندان در سفارت بریتانیا ادامه پیدا کرد و روحانیون و علما در اعتراض به تداوم استبداد، تهران را ترک کردند و به شهر قم رفتند. با ایستادگی مشروطه‌خواهان، مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد سال ۱۲۸۵ خورشیدی فرمان مشروطیت را امضا کرد، در این فرمان به تاسیس مجلس شورای ملی اشاره شده است. به این ترتیب برای اولین بار در تاریخ ایران، شاه حق مشارکت مردم در اداره کشور را به رسمیت شناخت. این پیروزی بزرگ سراسر کشور را غرق در شادی و سرور کرد. ایرانیان تحت تاثیر انقلاب مشروطه، با مفاهیمی نظیر حکومت قانون، حق مالکیت، حق تعیین سرنوشت، تفکیک قوا، آزادی و برابری آشنا شدند. با آن‌که جنبش مشروطه فراز و فرود بسیاری داشت و همه اهداف آن انقلاب تحقق پیدا نکرد اما ایرانیان وطن‌دوست و آزادی‌خواه از این خیزش مردمی به نیکی یاد می‌کنند.
آشنایی با اندیشه‌های مشروطه‌خواهان و بازخوانی نظرات آن‌ها، برای علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران، امری ضروری به حساب می‌آید. در ادامه تعدادی از کتاب‌های مرتبط با انقلاب مشروطه معرفی می‌شوند.
۱. مشروطه ایرانی
کتاب مشروطه ایرانی توسط ماشاء‌الله آجودانی، تاریخ پژوه و نویسنده برجسته ایرانی نوشته شده است. دکتر آجودانی در حال حاضر ریاست کتابخانه مطالعات ایرانی لندن را بر عهده دارد. کتاب مشروطه ایرانی از دو بخش اساسی تشکیل شده است. در بخش اول به نیروهای اجتماعی موجود در ایران در زمان قاجار اشاره می‌شود و قدرت شاه و نهاد روحانیت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بخش دوم این کتاب به معرفی افکار و اندیشه‌های تعدادی از شخصیت‌های مهم مشروطه‌خواهان می‌پردازد. در این قسمت با نگرش‌های میرزا ملکم خان، مستشار الدوله، مشیرالدوله، میرزا حسن رشدیه و میرزا علی خان امین‌الدوله آشنا می‌شویم.
در جامعه‌ای که نه احزاب سیاسی وجود داشت و نه می‌توانست وجود داشته باشد و نه شرایطی برای تشکیل احزاب و دسته‌جات فراهم بود، روحانیون با نفوذ و اقتدار بیش از حدی که در دوره قاجار به دست آورده بودند، عملا تنها جریانی بودند که می‌توانستند نقش اپوزوسیون حکومت را به خود اختصاص دهند.
۲. انقلاب مشروطه ایران
کتاب انقلاب مشروطه ایران به قلم ژانت آفاری، استاد تاریخ دانشگاه کالیفرنیا است. او به طور ویژه در زمینه تاریخ معاصر اجتماعی ایران پژوهش کرده است. کتاب انقلاب مشروطه ایران حوادث سال ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ را پوشش می‌دهد. این کتاب ۵ بخش اصلی و دوازده فصل دارد. بخش اول کتاب درآستانه نامیده شده است و به پیش‌زمینه‌های انقلاب مشروطه می‌پردازد. بخش دوم درباره مشروطه اول است که در آن، شکل‌گیری مجلس اول، تشکیل فراکسیون‌ها و ائتلاف‌های جدید و به تخت نشستن محمدعلی‌شاه مورد بررسی قرار می‌گیرد. علاوه بر این، به وضعیت مطبوعات در این دوره نیز پرداخته می‌شود.
بخش سوم کتاب انقلاب مشروطه ایران، به نیروهای اجتماعی فعال در مشروطه می‌پردازد و نقش طبقات مختلف را مورد بررسی قرار می‌دهد.
بخش چهارم کتاب به تامل در دوران استبداد صغیر اختصاص دارد و در آن به مقاومت آذربایجان و فتح تهران و خلع محمدعلی شاه از سلطنت اشاره می‌شود.
بخش پنجم کتاب به دوران مشروطه دوم اختصاص دارد. در این دوره، گروه‌ها و احزاب مختلف مشروطه‌خواه مورد بررسی قرار می‌گیرتند و با اندیشه‌های آن‌ها آشنا می‌شویم. علاوه بر این به ماجرای اخراج مورگان شوستر و حمله روسیه به ایران نیز پرداخته می‌شود.
نویسندگان صوراسرافیل که از نوری و طرفدارانش ترسی به دل راه نمی‌دادند…خواهان آزادی بیشتر اندیشه شدند. آن‌ها بر حق تفکر آزادانه تاکید کردند و خواهان رهایی از قیمومیت تحمیلی حکومت و علما شدند.
۳. مسالک المحسنین
کتاب مسالک المحسنین نوشته عبدالرحیم طالبوف تبریزی است. طالبوف در سال ۱۲۱۳ در شهر تبریز به دنیا آمد او در شانزده سالگی به قفقاز رفت و در آن‌جا ساکن شد. به نظر می‌رسد که طالبوف با زبان‌های روسی، فرانسوی و عربی آشنایی داشته است. طالبوف زبانی ساده و بی‌تکلف دارد و در نوشته‌های خود تلاش می‌کند تا مفاهیم روز را به فرمی ساده به خوانندگان انتقال دهد. کتاب مسالک المحسنین، سفرنامه‌ای خیالی است که در آن گروهی از رجال و دانشمندان برای نقشه‌برداری عازم قله دماوند می‌شوند. در خلال این داستان خیالی، میان همراهان بحث و گفت‌وگوهای فراوانی در‌می‌گیرد و آن‌ها در طول راه با گروه‌های مختلفی روبرو می‌شوند. این کتاب تلاش می‌کند که مشکلات، باورهای غلط و فساد حاکم بر ایران را نشان دهد. شیخ فضل‌الله نوری، عبدالرحیم طالبوف را بابت نگارش این کتاب تکفیر کرد و از مردم خواست تا خواندن این اثر را تحریم کنند. با این‌حال کتاب فوق در میان آزادی‌خواهان و نیروهای مترقی، خوانندگان فراوانی را پیدا نمود. طالبوف در دور اول مجلس شورای ملی، به عنوان نماینده مردم تبریز انتخاب شد. اما به دلیل تکفیر شدن و کهولت سن و ضعف بینایی به کشور بازنگشت. او در سال ۱۲۹۰ در داغستان روسیه درگذشت.
ویران‌سرایی در هم ریخته و آشفته که مردمی تیره‌روز، از دهقان، کاسب، تاجر و مالک در آن زندگی می‌کنند و تمام آن‌ها از جور حکام و ماموران حکومتی در فغانند. شهرها چون قبرستان و زباله‌دان؛ و خلق در زیر فشار حکومت استبدادی کمترین تامینی ندارند.
