ادبیات سوریه به ادبیاتی اطلاق می‌شود که در سوریه کنونی (جمهوری عربی سوریه) تولید می‌شود و ممکن است به هر یک از زبان‌های این کشور نوشته شود. ادبیات سوریه تحت تأثیر تاریخ سیاسی این کشور و ادبیات عربی و فرانسوی قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی تاریخچه ادبی سوریه و معرفی ۱۰ تن از برجسته‌ترین مشاهیر ادبی این کشور می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
از ابتدا تا سال ۱۹۴۸
در زمان حکومت عثمانی، تولیدات ادبی این کشور تحت سانسور شدید قرار می‌گرفت. در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، نویسندگان مشتاق سوری اغلب مهاجرت را انتخاب کردند و عمدتاً به مصر رفتند. جایی که در النهضه یا رنسانس ادبیات عرب مشارکت داشتند و بعد از آن به ایالات متحده و سایر کشورهای غربی نیز مهاجرت کردند.
از سال ۱۹۲۰ تا ۱۹۴۶، در حالی که سوریه تحت حاکمیت فرانسه بود، تأثیرات نهضت رمانتیک فرانسوی الهام‌بخش نویسندگان سوری بود که بسیاری و بسیاری از آن‌ها از الگوهای سنتی شعر عربی روی‌گردان شدند.
از سال ۱۹۴۸ تا به امروز
در سال ۱۹۴۸، تجزیه کشور فلسطین و تأسیس اسرائیل نقطه عطف جدیدی در نوشتار سوری به وجود آورد. ادب اللتزم، «ادبیات تعهد سیاسی» که عمیقاً با رئالیسم اجتماعی مشخص شده بود، عمدتاً جایگزین روند رمانتیک دهه‌های قبل شد. حنا مینا با نفی هنر برای هنر و مقابله با مسائل اجتماعی و سیاسی زمان خود، یکی از برجسته‌ترین رمان نویسان سوری این عصر بود. پس از جنگ شش روزه در سال ۱۹۶۷، ادب النکسا، «ادبیات شکست» با علل شکست اعراب دست و پنجه نرم کرد.
حکومت حزب بعث، از کودتای ۱۹۶۶، سانسور مجددی را به همراه داشته است. همانطور که حنادی السمان می‌گوید:
«در مواجهه با تهدید به آزار و اذیت یا زندان، اکثر نویسندگان سوریه مجبور بودند بین محدودیت‌ها با توسل به شیوه‌های بیانی براندازانه‌ای که ظاهراً با خواسته‌های دولت مستبد پلیسی مطابقت داشت و در عین حال مشروعیت حکومت آن را از طریق تکنیک‌های ظریف ادبی و جدید زیر سؤال می‌برد یا زندگی هنری آزادانه در تبعید یکی را انتخاب کنند، مانند نزار قبانی، غاده السمان، حمیده نعنا، سلیم برکات، و علی احمد سعید (آدونیس) شاعر، منتقد و رمان‌نویس برجسته.»
در این زمینه، ژانر رمان تاریخی به رهبری نبیل سلیمان، فواز حداد، خیری الذهبی و نیهاد سیریس، گاه به عنوان ابزاری برای بیان مخالفت به کار می‌رفت و از طریق نمایش گذشته به نقد زمان حال می‌پرداخت. روایت عامیانه سوری که به‌عنوان زیرشاخه‌ای از داستان‌های تاریخی، با رئالیسم جادویی آغشته است نیز به‌عنوان وسیله‌ای برای نقد پنهانی از زمان حال استفاده می‌شود. سلیم برکات، یک مهاجر سوری مقیم سوئد، یکی از چهره‌های برجسته این ژانر است.
ادبیات معاصر سوریه همچنین شامل داستان‌های علمی تخیلی و آرمان‌شهرهای آینده‌نگر (نهاد شریف، طالب عمران) است که ممکن است به عنوان رسانه‌ای برای مخالفت نیز عمل کند.
محجه کهف استدلال کرده است که مخالفت ادبی معمولاً از طریق «شعرهای سکوت سوریه» بیان می‌شود:
«سکوت‌های نوستالژیک و چشم‌آلود روایت الفت ادیلبی نمی‌تواند بیشتر از سکوت‌های دل‌خراش و بدبینانه در داستان‌های زکریا تأمر متفاوت باشد. خلأهای پرشور در اشعار نزار قبانی دقیقاً همان چیزی را که به صراحت نمی‌گویند اعلام می‌کند، در حالی که شعر محمد آل سکوت مغوت طعنه‌آمیز است، هم به مقامات و هم به خودش، در واقع او پوچی و پوچ بودن وضعیت بشر در حکومت استبدادی را استهزا می‌کند.
تاریخ سوریه
تاریخ سوریه حوادثی را در برمی‌گیرد که در قلمرو جمهوری عربی کنونی سوریه رخ داده است. در طول دوران باستان، قلمرو جمهوری عربی سوریه کنونی توسط امپراتوری‌های متعددی از جمله سومری‌ها، میتانی ها، آشوری‌ها، بابلی‌ها، مصری‌ها، هیتی ها، کنعانی‌ها، فنیقی‌ها، آرامی‌ها، آموری‌ها، ایرانی‌ها، یونانی‌ها و رومی‌ها اشغال و اداره می‌شد.
سوریه برای اولین بار در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵، پس از امضای منشور سازمان ملل متحد توسط دولت سوریه، به عنوان یک کشور مستقل ظاهر شد و عملاً به مأموریت فرانسه توسط جامعه ملل برای «ارائه مشاوره و کمک اداری به جامعه» پایان داد.
با این حال، در ۲۱ فوریه ۱۹۵۸، سوریه با مصر ادغام شد و جمهوری عربی متحده را پس از تصویب همه‌پرسی ادغام توسط دو کشور ایجاد کرد، اما در سال ۱۹۶۱ از آن جدا شد و در نتیجه استقلال کامل خود را بازیافت. از سال ۱۹۶۳، جمهوری عربی سوریه توسط حزب بعث اداره می‌شود که از سال ۱۹۷۰ منحصراً توسط خانواده اسد اداره می‌شود. در حال حاضر، سوریه به دلیل جنگ داخلی بین نیروهای رقیب دچار تنش‌های داخلی است.
۱۰ نویسنده سوری که باید بشناسید
سنت ادبی سوریه تنها بخشی از میراث فرهنگی غنی و زیبای کشوری است که سال‌ها با مشکلات و سختی‌های بسیاری روبرو بوده است. در اینجا به معرفی ده تن از پرکارترین و تأثیرگذارترین نویسندگان سوریه می‌پردازیم که هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی برای خود نامی دست و پا کرده‌اند.
۱. سلیم برکات
سلیم برکات در خانواده‌ای کرد در قامشلی در شمال سوریه متولد شده است، آثار ادبی او بر فرهنگ و میراث کردی و جایگاه آن‌ها در جهان عرب متمرکز است. برکات که نویسنده‌ای پرکار است، ده‌ها رمان، مجموعه داستان کوتاه و گلچین شعر منتشر کرده است و به دلیل استفاده از سبک و مضامین نوآورانه در نوشته‌هایش، از نویسندگان هم عصرش متمایز است. منتقدان ادبی او را به خاطر معرفی ژانر رئالیسم جادویی به ادبیات عربی، با آثاری مانند غارهای هیدرهداوس که عناصری از داستان‌های خیال‌انگیز و اسطوره‌ای در بر دارد، می‌شناسند.
۲. علی احمد سعید اسبر (آدونیس)
علی احمد سعید اسبر که با نام مستعار خود آدونیس شناخته می‌شود، مسلماً یکی از برجسته‌ترین شاعران جهان عرب است و از سال ۱۹۸۸ به طور مرتب نامزد جایزه نوبل ادبیات شده است. شعر آدونیس مظهر مدرنیته و شورش است که بر اساس سنت تاریخی جهان عرب بنا شده است. شعر او اغلب به مضامین دگرگونی، تبعید و اصلاحات سیاسی می‌پردازد و ساختار و فرم شعر کلاسیک را رد می‌کند تا شعری منظوم، متریک و منثور را تجربه کند. او در سطح بین‌المللی شناخته شده است و جایزه معتبر بیورنسون را در سال ۲۰۰۷ توسط آکادمی نروژ برای ادبیات و آزادی بیان دریافت کرده است و همچنین جایزه گوته شهر فرانکفورت را در سال ۲۰۱۱ دریافت کرد.
۳. الفت ایدیلبی
الفت ادیلبی که در سال ۱۹۱۲ در دمشق به دنیا آمد، یکی از موفق‌ترین و محبوب‌ترین نویسندگان سوریه است. رمان‌های او عمدتاً حول محور موقعیت زنان در جامعه و تنش بین زنان در حوزه خصوصی و انتظارات و فشارهای عمومی بر آن‌ها می‌چرخد. معروف‌ترین رمان او صبریه: شیرین و تلخ دمشق (۱۹۸۰) مصائب یک دختر جوان سوری را به دست اشغالگران فرانسوی و فشارهای اجتماعی خانواده خود و جستجوی او برای هویت شخصی و ملی به تصویر می‌کشد. این رمان در نهایت برای تلویزیون سوریه اقتباس شد و به یک رمان کلاسیک در سنت ادبی سوریه تبدیل شد.
۴. خالد خلیفه
خالد خلیفه یک رمان‌نویس و نویسنده شناخته‌شده‌ی سوری است که آثارش جنجال‌های زیادی را در کشور زادگاهش برانگیخته است. خلیفه از طریق ادبیات خود با واقعیت‌های جامعه و حکومت معاصر سوریه روبرو می‌شود. یکی از مضامین کلیدی و تکراری او تنش بین فرد و نظام سیاسی و رنج اولی از دست دومی است. به این ترتیب، کتاب‌های خلیفه در زادگاهش سوریه مکرراً ممنوع شده است. با این وجود، آثار او در سایر نقاط جهان عرب، به‌ویژه در لبنان و مصر که بازنشر شده‌اند، مورد استقبال بسیار خوبی قرار گرفته‌اند و با تحسین گسترده‌ای در سطح بین‌المللی مواجه شده‌اند.
۵. کولت خوری
کولت خوری که در سال ۱۹۳۱ در خانواده‌ای مشهور و مرفه به دنیا آمد، به دلیل اینکه یکی از اولین نویسندگان عرب بود که آشکارا به موضوعات عشق و اروتیسم در رمان‌ها و شعرهای خود پرداخته است، مشهور است. به همین دلیل، آثار او به دلیل شکستن تابوهای ادبی و اجتماعی در جامعه محافظه‌کار سوریه، بحث‌های زیادی را برانگیخته است. در آثار او قهرمان‌های زن قوی‌ای دیده می‌شود که به دنبال هویت شخصی و رضایت عاشقانه و جنسی هستند، در حالی که قوانین سخت‌گیرانه و انتظارات جامعه را دنبال می‌کنند. آثار خوری به دلیل به چالش کشیدن جایگاه زنان در جامعه و سیاست قابل توجه است. در سال ۲۰۰۹، او اولین سفیر سوریه در لبنان شد و در مورد طیف وسیعی از مسائل سیاسی در روزنامه‌ها و مجلات ملی نوشت.
۶. ماریانا مررش
ماریانا مررش یک شخصیت کلیدی در تاریخ ادبیات سوریه است. او در سال ۱۸۴۸ در حلب به دنیا آمد و به خاطر احیای سنت سالن‌های ادبی در سوریه شناخته می‌شود، سنتی که مدت‌ها قبل از اینکه اروپا آن را در قرن شانزدهم آن را سوریه به عاریت بگیرد، در این کشور وجود داشته است. مررش از خانه خود به عنوان محل ملاقات روشنفکران، نویسندگان و سیاستمداران برای بحث در مورد ادبیات، هنر و موسیقی و ارتباط آن‌ها با مسائل سیاسی و اجتماعی استفاده می‌کرد. مررش همچنین اشعار و مقالات خود را در روزنامه‌های ملی منتشر می‌کرد و اولین زن سوری بود که مجموعه شعری در قالب کتاب منتشر کرد. مررش از نوشته‌های خود برای پرداختن به شرایط زنان در جامعه و ترغیب زنان به آموزش و رهایی استفاده کرد.
۷. هانا مینا
حنا مینا اغلب به عنوان پیشگام سنت رمان نویسی سوریه شناخته می‌شود، و معروف است که اعلام کرده است: «در قرن بیست و یکم، رمان برای اعراب همان چیزی خواهد شد که شعر برای امروز آن‌ها است.» رمان‌های مینا نمونه‌های برجسته‌ای از رئالیسم اجتماعی هستند که به بررسی سختی‌ها و مبارزات شهروندان عادی ساکن در جامعه سوریه می‌پردازند. آثار او تا حد زیادی الهام گرفته از زندگی دشوار خودش و مواجهه او با فقر، از دست دادن عزیزان و آزار و اذیت است و شرایط شخصیت‌هایش را با صداقت و خامی تزلزل‌ناپذیری به تصویر می‌کشد که رمان‌های او را بسیار قدرتمند و نافذ می‌کند. یکی از مشهورترین آثار او باتلاق تحت تأثیر دوران کودکی او در اسکندرون است و کاوشی واضح از فقر، تضاد طبقاتی و انعطاف‌پذیری انسانی است.
- ۱۰ نویسنده‌ی آذربایجانی برجسته که دوستداران ادبیات آذربایجان باید بشناسند
۸. نزار قبانی
نزار قبانی، یکی از محبوب‌ترین و مورداحترام‌ترین شاعران جهان عرب است که از سال‌های نوجوانی به سرودن و انتشار شعر پرداخته است. شعر او که طبیعتاً رمانتیک است، با این وجود آثار او با مسائل اجتماعی عمیق و جدی‌ای مواجه است و زیبایی و سادگی سبک را با بررسی فرهنگ و ناسیونالیسم عربی و موقعیت زنان در جامعه ترکیب می‌کند و قبانی را به یکی از برجسته‌ترین صداهای فمینیستی مترقی سوریه تبدیل می‌کند. قبانی که بر اثر خودکشی خواهرش در سن ۲۵ سالگی برای فرار از ازدواج ناخواسته برانگیخته شد، در شعر خود به شدت در مورد وضعیت مخمصه‌انگیز زنان در فرهنگ مردسالارانه، رابطه آن‌ها با مردان و مفهوم و درک عشق بین دو جنس در جامعه‌ی معاصر نشخوار کرده است.
۹. سعدالله وانوس
سعدالله وانوس یکی از مشهورترین نویسندگان سوریه و یکی از تأثیرگذارترین نمایشنامه نویسان در جهان عرب زبان است. او که در قاهره روزنامه‌نگاری خوانده بود، بعداً به پاریس سفر کرد و در آنجا غرق در تئاتر و اجراهای صحنه‌ای شد و در دهه ۱۹۶۰ شروع به نوشتن آثار خود کرد. مانند نمایشنامه نویسان اروپایی مثل برتولت برشت، آثار وانوس حول رابطه بین فرد و ساختارها و مقامات اجتماعی می‌چرخد و از تئاتر به عنوان بستری برای درگیر کردن مخاطب با پرسش‌های سیاسی قابل توجه در مورد جامعه عرب معاصر استفاده می‌کند. به این ترتیب نمایشنامه‌های او نقد و پاسخی به ادبیات و فرهنگ تحت کنترل دولت است. وانوس به دنبال سیاسی کردن امور روزمره نیست، بلکه به دنبال زیر سؤال بردن امر سیاسی در زندگی روزمره است.
۱۰. سمر یازبک
نوشته‌های سمر یازبک اشکال مختلفی دارد: رمان‌ها، داستان‌های کوتاه، نقد فرهنگی و فیلم‌نامه‌های مختلف رزومه‌ی او را پر می‌کنند، او حتی سردبیر یک مجله الکترونیکی فمینیستی با عنوان زنان سوریه نیز بوده است. آنچه همه نوشته‌های او را متحد می‌کند، آگاهی عمیق سیاسی و اجتماعی و درگیری با مسائل معاصر است که او در سراسر آثارش به آن‌ها پرداخته است. آخرین اثر او «زنی در آتش متقاطع: خاطرات انقلاب سوریه» (۲۰۱۲) روایتی وحشیانه از مشارکت او در تظاهرات علیه رژیم اسد، قبل از فرار نهایی و تبعیدش به پاریس است. این کتاب جایزه PEN Pinter را دریافت کرد که هر سال به یک نویسنده بین‌المللی تعلق می‌گیرد که به خاطر کارش تحت تعقیب قرار گرفته است.
