یخ زدگی نوعی آسیب ناشی از یخ‌زدن پوست و بافت‌های زیر آن است. هرچند در مراحل اولیه یخ زدگی آسیب پوستی دائمی نیست و علائمش فقط با احساس یخ زدگی پا یا دیگر نواحی ازجمله سردشدن پوست، سوزن‌سوزن‌شدن و بی‌حسی و رنگ پریدگی پوست همراه است، در مراحل پیشرفته‌تر ممکن است پوست سفت و مومی شود. می‌دانید در این شرایط باید چه اقداماتی کرد؟ در این مقاله، بیشتر با احساس یخ زدگی پا و دست، علائم و عوارض آن و روش‌های درمانش آشنا می‌شوید. تا انتهای مقاله همراهمان باشید.
یخ زدگی چیست؟
یخ زدگی با انجماد بافت ایجاد می‌شود. این مسئله زمانی رخ می‌دهد که در دمایی کمتر از نقطه انجماد پوست قرار بگیرید. اولین شواهد یخ زدگی مربوط به یک مومیایی ۵هزارساله است که در کوه‌های شیلی کشف شد. جراح ارشد ناپلئون، دومینیک لاری، نیز اولین توصیف از فرایند یخ زدگی را در سال ۱۸۱۲ (یعنی در زمان عقب‌نشینی از مسکو) ارائه کرد و درباره اثرات مضر چرخه انجمادذوب‌انجماد بر سربازانی نوشت که در طول شب دست‌ها و پاهای یخ‌زده خود را کنار آتش گرم می‌کردند و روز بعد در همان قسمت‌ها دچار یخ زدگی می‌شدند.
یخ زدگی معمولا در انگشتان دست و پا ایجاد می‌شود، اما بینی، گونه و چانه هم به‌راحتی یخ می‌زنند. هر فردی ممکن است دچار یخ زدگی شود، حتی افرادی که بیشتر عمرشان در مناطقی سرد زندگی می‌کنند.
علت یخ زدگی پا و دست
زمانی که مدتی طولانی در معرض سرما قرار می‌گیرید، بدن شما به عروق خونی دست و پایتان پیام می‌دهد که منقبض شوند. با کاهش جریان خون به پوست، بدن شما می‌تواند خون بیشتری را به اندام‌های حیاتی بفرستد و مواد مغذی و اکسیژن آنها را تأمین کند. از طرف دیگر، خون کمتری در معرض سرما قرار می‌گیرد و از کاهش دمای داخلی بدن جلوگیری می‌شود.
با ادامه این روند، اندام‌های خارجی (دورتر از قلب) سرد و سردتر می‌شوند. عروق خونی شما مدتی گشاد و دوباره منقبض می‌شوند. دوره‌های انبساط و انقباض چرخه‌ای انجام می‌شوند تا در حد امکان عملکرد اندام‌های شما حفظ شود. اما زمانی که مغز احساس کند شما در معرض هیپوترمی (کاهش خطرناک دمای بدن به پایین‌تر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد) هستید، رگ‌های خونی را برای همیشه منقبض می‌کند تا از ورود خون سرد به درون بدن جلوگیری کند. در این حالت، یخ زدگی آغاز می‌شود.
فرایند یخ زدگی
یخ زدگی به ۲ دلیل مختلف ایجاد می‌شود: مرگ سلولی به‌سبب تماس با سرما و مرگ ناشی از نبود اکسیژن. در حالت اول، کریستال‌های یخ در فضای خارجی سلول شکل می‌گیرند، آب از داخل سلول خارج می‌شود و کم‌آبی سلول را تخریب می‌کند و در حالت دوم، پوشش عروق خونی آسیب دیده و سوراخ‌هایی در دیواره عروق ایجاد شده‌اند، در نتیجه خون به درون بافت نشت می‌کند و لخته‌های کوچکی در کوچک‌ترین عروق اندام‌ها شکل می‌گیرند. در نهایت، فعل و انفعالات پیچیده‌ای رخ می‌دهند و التهاب باعث آسیب بیشتر بافت می‌شود.
درجات یخ زدگی
دسته‌بندی‌های مختلفی برای یخ زدگی وجود دارد، اما در حالت کلی آن را به ۲ دسته سطحی و عمقی تقسیم می‌کنند. هرچند یخ زدگی‌های سطحی را می‌توانید با گرم‌کردن برطرف کنید، برای درمان نوع عمیق آن باید از روش‌های پزشکی استفاده کنید.
علائم یخ زدگی
- احساس یخ زدگی پا و دیگر اعضا در حالت سطحی با سوزش، بی‌حسی، گزگز، خارش یا احساس سرما در ناحیه درگیر همراه می‌شود و ناحیه درگیر سفید و یخ‌زده است. البته اگر آن را فشار دهید، کمی مقاومت می‌کند.
- در سرمازدگی عمقی یا شدید، فرد اول دچار کاهش حس می‌شود، اما به‌تدریج حسش را کاملا از دست می‌دهد. تاول‌های متورم و پر از خون روی پوست سفید یا زرد ایجاد می‌شوند که مومی به نظر می‌رسند و با گرم‌شدن به رنگ آبی مایل به ارغوانی درمی‌آیند. ناحیه سفت است و در مقابل فشار مقاومتی ندارد و حتی ممکن است سیاه و مرده به نظر برسد. همچنین ممکن است در زمان گرم‌کردن ناحیه و بازگشت جریان خون درد زیادی داشته باشید. درد مداوم ممکن است طی ۲ تا ۳ روز به حس ضربان تبدیل شود.
عوارض یخ زدگی انسان
- افزایش حساسیت به سرما؛
- افزایش خطر یخ زدگی مجدد؛
- بی‌حسی طولانی‌مدت در نواحی درگیر؛
- تعریق زیاد؛
- تغییر رنگ پوست؛
- تغییر ناخن یا ازدست‌دادن آن؛
- سختی مفاصل؛
- مشکلات رشد کودکان (اگر سرما به صفحه رشد استخوان آسیب زده باشد.)؛
- عفونت؛
- کزاز؛
- مرگ بافتی ناشی از اختلال در جریان خون؛
- هیپوترمی.
عوامل زمینه‌ساز
- بیماری‌هایی که بر حس فرد یا واکنشش به سرما اثر می‌گذارند مثل کم‌آبی، تعریق زیاد، دیابت یا کاهش جریان خون به اندام‌ها.
- مصرف الکل و مواد مخدر.
- سیگار کشیدن.
- ترس، پانیک یا بیماری‌های روانی که بر قضاوت شما اثر می‌گذارند.
- یخ زدگی یا آسیب سرمایی قبلی.
- سن خیلی کم یا خیلی زیاد.
- قرارگرفتن در ارتفاع خیلی زیاد که اکسیژن کمتری دارد.
زمان مراجعه به پزشک
در مراحل اولیه، تشخیص یخ زدگی سطحی و عمقی یا میزان آسیب بافتی کار سختی است و باید این کار را به پزشک سپرد. فرد دچار سرمازدگی به ارزیابی و درمان احتمالی هیپوترمی و کم‌آبی بدن نیاز دارد.
ارزیابی‌ها
هیچ آزمایشی برای تعیین میزان وخامت یخ زدگی وجود ندارد. پزشک علت مواجهه با سرما را جویا می‌شود و علائم حیاتی مثل دما، ضربان قلب، فشار خون، میزان تنفس و موارد تهدیدکننده‌ای مثل هیپوترمی و عفونت شدید را بررسی می‌کند. ممکن است چند هفته بعد از آسیب، عکس‌برداری پرتوی ایکس انجام شود.
وجود حس، رنگ پوست طبیعی، تاول‌هایی با مایع شفاف، تغییر حالت پوست با فشار و صورتی‌شدن پوست با گرما علائم خوبی هستند و تاول‌هایی با مایع تیره، کبودشدن پوست با گرما و تغییرنکردن حالت پوست با فشار نشانه‌های بد.
اقدامات لازم هنگام یخ زدگی
- ابتدا کمک بخواهید.
- برای کاهش ورم، قسمت آسیب‌دیده را بالا نگه دارید.
- برای جلوگیری از کاهش بیشتر دمای بدن، به جایی گرم بروید.
- بسیاری از افراد هم‌زمان با یخ‌زدگی دچار هیپوترمی نیز می‌شوند؛ حفظ زندگی مهم‌تر از حفظ انگشتان است.
- تمام جواهرات و لباس‌هایی را که جریان خون را مسدود می‌کنند، دربیاورید.
- از نوشیدنی‌های غیرالکلی بدون کافئین استفاده کنید.
- یک پانسمان خشک و تمیز یا تکه‌ای پنبه بین انگشتانتان قرار دهید تا از سایش آنها به هم جلوگیری کنید.
- اگر احتمال یخ زدگی مجدد وجود دارد، از گرم‌کردن ناحیه یخ‌زده پرهیز کنید. چرخه انجمادذوب می‌تواند نتایج فاجعه‌باری به بار بیاورد.
- از گرم‌کردن تدریجی بافت چه در محل و چه در وسیله نقلیه خودداری کنید. مؤثرترین روش گرم‌کردن سریع ناحیه یخ‌زده است. بنابراین تا رسیدن به کادر درمان از منابع گرما دوری کنید. یخ زدگی را با چیزهای داغ برطرف نکنید.
- از تماس ناحیه یخ‌زده با برف یا چیزی مانند آن خودداری کنید، زیرا اصطکاک ایجاده‌شده آسیب بافتی را بیشتر می‌کند.
- به خاطر داشته باشید که میزان تخریب بافت به مدت‌زمان یخ‌زدگی بستگی دارد نه دمای عامل یخ زدگی. بنابراین انتقال سریع به بیمارستان اهمیت زیادی دارد.
درمان یخ زدگی پا و دست
- بعد از حذف عوامل تهدیدکننده زندگی، گرم‌کردن بافت بیشترین اهمیت را دارد. سریع در حمام آب داغ (۴۰ تا ۴۲ درجه سانتی‌گراد) قرار بگیرید و این کار را تا زمان گرم‌شدن کامل (حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه) ادامه دهید. چون این فرایند خیلی دردناک است، می‌توان از مسکن استفاده کرد. همچنین به‌علت احتمال زیاد کم‌آبی بدن، می‌توان از سرم استفاده کرد.
- بعد از گرم‌شدن، برای اکسیژن‌رسانی به محل و جلوگیری از عفونت باید اقدامات خاصی را انجام داد. مثلا تاول‌های تمیز کوچک دست‌نخورده می‌مانند و تاول‌های بزرگ شفاف تخلیه می‌شوند. تاول‌های خونی با توجه به شرایط یا باید تخلیه شوند یا برای جلوگیری از عفونت دست‌نخورده باقی بمانند. در صورت نیاز، به فرد بوستر کزاز داده می‌شود.
- برای تعیین شدت جراحت و درمان‌های بعدی، معمولا فرد دچار یخ زدگی حداقل ۱ تا ۲ روز در بیمارستان بستری می‌شود. هر ۶ ساعت از کرم آلوئه‌ورا استفاده می‌شود و ناحیه یخ‌زده بالا نگه داشته می‌شود. ممکن است برای جلوگیری از عفونت ایبوپروفن و برای جلوگیری از گسترش آن آنتی‌بیوتیک تجویز شود. برای یخ زدگی عمقی و حذف بافت مرده، آب‌درمانی روزانه در استخر ۳۷ تا ۳۹ درجه سانتی‌گراد تجویز می‌شود.
- درمان یخ زدگی طی یک دوره چندهفته‌ای تا چندماهه انجام می‌شود. درمان قطعی (احتمالا جراحی) ممکن است تا ۶ ماه پس از آسیب اولیه انجام نشود. بنابراین ارتباط با پزشک ممکن است مدت‌ها ادامه داشته باشد.
پیشگیری از یخ زدگی
بعضی افراد بیشتر در معرض یخ زدگی هستند، از جمله:
- افراد الکلی؛
- مبتلایان به بیماری‌های روانی؛
- قربانیان تصادفات رانندگی؛
- کسانی که ماشینشان در هوای بد خراب شده است؛
- افراد سیگاری یا افراد مبتلا به بیماری‌های عروق خونی؛
- بی‌خانمان‌‌ها؛
- افراد دچار خستگی و کم‌آبی؛
- کسانی که لباس کافی ندارند؛
- افرادی مثل کوهنوردان که در ارتفاع زیاد قرار می‌گیرند.
افراد همیشه به این خطر آگاه نیستند، اما می‌توانند با انجام کارهایی ساده از آن پیشگیری کنند، از جمله:
- پوشیدن لباس مناسب؛
- استفاده از دستکش‌های چندلایه و دستکش‌های یکسره به‌جای دستکش‌های معمولی (زیرا انگشتان گرم شما کنار هم قرار می‌گیرد)؛
- پوشیدن ۲ جفت جوراب که لایه داخلی از الیاف سنتزی مثل پلی‌پروپیلن (جلوگیری از نفوذ آب) و لایه خارجی آن پشمی باشد (ایجاد عایق)؛
- محافظت از سر و صورت و گوش‌ها و بینی؛
- استفاده از لباس‌های کمی آزاد برای جلوگیری از کاهش جریان خون به دست‌ها و پاها؛
- داشتن همراه برای موقعیت‌های ضروری؛
- پرهیز از سیگار و نوشیدنی‌های الکلی؛
- ورزش‌کردن و داشتن تحرک؛
- مصرف غذای مناسب؛
- توجه به علائم یخ زدگی.
یخ زدگی حیوانات
انسان‌ها تنها موجوداتی نیستند که دچار یخ زدگی می‌شوند، حیوان خانگی هم ممکن است دچار یخ زدگی شوند. بنابراین مراقبت باشید در هوای خیلی سرد بیرون نباشند و در محیط گرم قرار بگیرند.
شما بگویید
شما چقدر با یخ زدگی و علائم و عوارض آن آشنایی دارید؟ آیا تابه‌حال دچار احساس یخ زدگی پا یا دست شده‌اید؟ در صورت تمایل، می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه برایمان بنویسید و این مطلب را از طریق شبکه‌های اجتماعی با دوستانتان به اشتراک بگذارید.
