کمبود ویتامین b1 (تیامین) و منابع آن

یکی از علائم اولیه و رایج کمبود ویتامین b1 بی اشتهایی است. به باور محققان یکی از وظایف مهم ویتامین b1 تنظیم احساسات مربوط به سیری و گرسنگی است. مرکز احساس سیری در غدهٔ هیپوتالاموس مغز (این غده به‌طور کلی مرکز اعمال غریزی‌ای چون سیری، گرسنگی، تشنگی و … است) قرار دارد و ویتامین b1 باعث کارکرد درست آن می‌شود.

در سوی دیگر اما، کمبود ویتامین b1 بدن باعث مختل شدن کارکرد معمول این قسمت از مغز می‌شود؛ برای نمونه ممکن است بدون اینکه چیزی خورده باشید، احساس سیری کنید.

آزمایش ۱۶ روزه‌ای در این رابطه بر روی موش‌های آزمایشگاهی انجام گرفت و در طول این مدت، خوراکی به این موش‌ها داده می‌شد که ویتامین b1 کافی نداشت. نتیجه آن شد که خوراک مصرفی موش‌ها به‌طور چشمگیری کاهش یافت و پس از گذشت ۲۲ روز، خوراک مصرفی‌شان نسبت به روز اول بین ۶۹ تا ۷۴ درصد کاهش پیدا کرده بود. قرار دادن دوبارهٔ میزان کافی ویتامین b1 در خوراک موش‌ها باعث شد تا به حالت عادی‌شان برگردند.

۲. خستگی

این نشانه ممکن است به‌مرور یا ‌به‌طور ناگهانی بروز پیدا کند. شدت خستگی برای هر شخص، بسته به میزان کمبود ویتامین b1 متفاوت خواهد بود (از کاهش جزئی انرژی گرفته تا خستگی مفرط). تشخیص علت اصلی خستگی کار چندان ساده‌ای نیست، چراکه اختلالات متعددی منجر به آن می‌شوند. همین مسئله باعث شده است تا بسیاری به این نکته پی نبرند که علت خستگی‌شان احتمالا کمبود ویتامین b1 است. این ویتامین در تبدیل غذای دریافتی بدن به سوخت و انرژی نقشی مهم و حیاتی دارد و کاملا منطقی است که کمبود آن باعث بروز خستگی شود؛ خستگی از دیگر نشانه‌های رایج کمبود ویتامین b1 است و نتایج تحقیقات متعدد گواه این ادعا هستند.

۳. زودرنجی

کسانی که زودرنج هستند، به‌سرعت و با هر گفته‌ای ممکن است ناراحت شوند و با احساساتی چون نگرانی و کلافگی سروکار دارند. عوامل فیزیکی و روانی و اختلالات مختلفی وجود دارند که می‌توانند این احساس را به وجود بیاورند. کمبود ویتامین b1 یکی از این اختلالات است و کسانی که از آن رنج می‌برند، معمولا در همان روزها و هفته‌های اولیهٔ بروز اختلال، دچار زودرنجی می‌شوند.

بررسی‌های انجام‌گرفته بر روی تعدادی نوزاد مبتلا به بیماری بِری‌بِری (نوعی سوءتغذیه ناشی از کمبود ویتامین b1) گواه این ادعا بوده است.

۴. اختلال در واکنش‌های غیرارادی بدن (رفلکس‌ها)

از دیگر علائم و نشانه‌های کمبود ویتامین b1 می‌توان به تحت‌تأثیر قرار گرفتن عصب‌های حرکتی اشاره کرد. کمبود این ویتامین، اگر به حال خود رها شود، باعث آسیب دیدن دستگاه عصبی خواهد شد. یکی از نتایج این آسیب، مختل شدن واکنش‌های غیرارادی معمول بدن است. اختلال ناشی از این کمبود بیشتر در زانو، مچ پا و عضله‌های سه‌سر مشاهده می‌شود. طولانی شدن مدت‌زمان کمبود این ویتامین می‌تواند منجر به از بین رفتن هماهنگی و تناسب، میان قسمت‌های مختلف بدن شود و فعالیت‌هایی چون راه رفتن تحت‌تأثیر قرار بگیرند.

۵. مورمور شدن دست‌ها و پاها

تیر کشیدن، سوزش و مورمور شدن دست و پا نشانه‌ای است که از آن با نام پارستزی (به انگلیسی Paresthesia؛ در فارسی خواب‌رفتگی و سوزن‌سوزن شدن ترجمه شده است) یاد می‌شود و ممکن است به واسطهٔ کمبود ویتامین b1 بروز پیدا کند. عصب‌های پیرامونی‌ای (منظور عصب‌هایی است که به آن بخشی از دستگاه عصبی تعلق دارند که خارج از مغز و نخاع است) که به دست‌ها و پاها می‌رسند، برای اینکه وظایف‌شان را به‌درستی انجام بدهند، به‌شدت وابسته به ویتامین b1 هستند. در صورت کمبود این ویتامین در بدن، عصب‌های پیرامونی آسیب می‌بینند و به‌دنبال آن، پارستزی بروز پیدا می‌کند.

پارستزی هم در همان دوران اولیهٔ کمبود این ویتامین خود را نشان می‌دهد و نتایج آزمایش‌های صورت‌گرفته بر روی موش‌های آزمایشگاهی آسیب دیدن عصب‌های پیرامونی را تأیید کرده است.

۶. ضعف عضلانی

ضعیف شدن کلی عضلات بدن هم اختلال نسبتا رایجی است و مشخص کردن علت اصلی آن گاهی دشوار می‌شود. در واقع هر کسی در مرحله‌ای از زندگی ممکن است برای مدتی کوتاه از این مسئله رنج ببرد، اما اگر ضعف عضلات تداوم پیدا کند و نتوان دلیل و علت قطعی آن را مشخص کرد، احتمالا ریشهٔ مشکل در کمبود ویتامین b1 است. در بسیاری از موارد مشاهده شده که کمبود این ویتامین در بدن موجب ضعف عضلات شده است. به‌علاوه، پس از تدابیر درمانی و شروع به جذب ویتامین b1 کافی برای مدتی مشخص، وضعیت جسمانی این افراد بهبود می‌یابد و ضعف عضلانی‌شان تاحدود زیادی برطرف می‌شود.

۷. تاری دید

تاری دید هم از دیگر علائم و نشانه‌های رایج کمبود ویتامین b1 است. کمبود شدید ویتامین b1 می‌تواند باعث ورم کردن عصب بینایی (یا اپتیک) شود که به‌دنبال آن، عصب‌های محیطی بینایی ملتهب می‌شوند (اختلالی که از آن با نام نوروپاتی یاد می‌شود). این اختلال باعث تاری دید و در موارد جدی‌تر، حتی نابینایی می‌شود. نتایج تحقیقات متعددی حاکی از ارتباط میان کمبود شدید ویتامین b1 با تاری دید و نابینایی بوده‌اند. به‌علاوه، شروع روند درمانی و جذب بیشتر این ویتامین، وضعیت افراد مبتلا به اختلالات این چنینی را بهتر کرده است.

۸. حالت تهوع

بروز مشکلات مربوط به دستگاه گوارشی، از علائم و نشانه‌های کمتر رایج کمبود ویتامین b1 است. هنوز از لحاظ علمی و دقیق مشخص نشده است که به چه خاطر کمبود ویتامین b1 فعالیت‌های دستگاه گوارشی را مختل می‌کند، اما بعضی از افرادی که از این اختلالات رنج می‌برده‌اند، با دریافت رژیم غذایی غنی از ویتامین b1 بهتر شده‌اند و مشکلات گوارشی‌شان برطرف شده است.

حالت تهوع ناشی از کمبود این ویتامین بیشتر در نوزادان مشاهده می‌شود.

۹. تغییر در ضربان قلب

ضربان قلب، با مشخص کردن تعداد دفعات تپیدن قلب در طول یک دقیقه مشخص می‌شود و میزان ویتامین b1 موجود در بدن می‌تواند باعث تغییر آن شود. کمبود ویتامین b1 موجب پایین آمدن سرعت ضربان قلب می‌شود.

خارج شدن سرعت ضربان قلب از حالت معمول و پایین آمدن آن می‌تواند باعث خستگی مفرط، گیجی و افزایش احتمال بیهوش شدن شود.

۱۰. تنگی نفس

اختلالی که به‌واسطهٔ کمبود ویتامین b1 در کارکرد معمول قلب ایجاد می‌شود، می‌تواند باعث تنگی نفس و دشوار شدن فرایند تنفس شود. کمبود ویتامین b1 منجر به بروز نارسایی‌های قلبی نیز می‌شود؛ نارسایی قلبی به این معناست که قلب، توانایی معمول پمپاژ کردن خون را از دست می‌دهد و در نتیجهٔ آن، خون کافی به اعضای بدن نمی‌رسد. این اختلال در نهایت باعث آب آوردن ریه، تنگی نفس و دشوار شدن تنفس می‌شود.

البته باید به خاطر داشت که تنگی نفس دلایل متعددی دارد و به‌تنهایی، نمی‌تواند نشانهٔ کمبود ویتامین b1 باشد.

۱۱. روان‌آشفتگی

نتایج تحقیقات متعددی حاکی از ارتباط بین کمبود ویتامین b1 با روان‌آشفتگی بوده‌اند. روان‌آشفتگی اختلالی خطرناک است که می‌تواند منجر به گیجی، کاهش سطح هشیاری و آشفتگی افکار شود. کمبود بیش از حد این ویتامین می‌تواند باعث بروز سندرم ورنیکه-کورساکوف شود؛ این سندرم متشکل از دو اختلال شبیه‌به‌هم مغزی است و حافظهٔ کوتاه‌مدت را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. از جمله نشانه‌ها و علائم این سندرم می‌توان به روان‌آشفتگی، از دست دادن حافظه، گیجی و توهم اشاره کرد. علت ابتلای بیشتر کسانی که از سندرم ورنیکه-کورساکوف رنج می‌برند، کمبود ویتامین b1 در نتیجهٔ مصرف بیش از حد نوشیدنی‌های الکلی است. البته در برخی موارد هم کهولت سن باعث کمبود ویتامین b1 و روان‌آشفتگی می‌شود.

منابع ویتامین b1

بهترین و مؤثرترین روش درمان کمبود ویتامین b1، استفاده از رژیم غذایی سالمی است که دارای خوراکی‌های حاوی این ویتامین باشد.

میزان ویتامین b1 مورد نیاز برای زنان ۱٫۱ و برای مردان ۱٫۲ میلی‌گرم در روز است. در ادامه می‌توانید تعدادی از خوراکی‌های غنی از ویتامین b1 را مشاهده کنید که معمولا در رژیم غذایی افرادی که از کمبود آن رنج می‌برند، لحاظ می‌شوند:

• جگر گاو: صد گرم آن حاوی ۱۳٪ از میزان ویتامین b1 مورد نیاز روزانه است (برای باقی موارد به ذکر درصد اکتفا می‌شود و منظور، همین میزان، در صد گرم از مادهٔ خوراکی است)؛
• لوبیای سیاه پخته‌شده: ۱۶٪؛
• عدس پخته‌شده: ۱۵٪؛
• ماکادمیا یا فندق استرالیایی خام: ۸۰٪؛
• ادامامه (نوعی سویای نارس است که در غلافش پخته می‌شود و به‌صورت خوراکی مصرف می‌شود): ۱۳٪؛
• مارچوبه: ۱۰٪؛
• غلات صبحانهٔ غنی‌سازی‌شده از این ویتامین: ۱۰۰٪.

غذاها و خوراکی‌های متعدد دیگری چون ماهی، گوشت قرمز، آجیل و تخمه هم هستند که در آن‌ها میزان نسبتا کمی از ویتامین b1 وجود دارد، به همین خاطر بیشتر افراد، بدون نیاز به استفاده از داروهای مکمل، می‌توانند نیاز روزانه‌شان به این ویتامین را برآورده کنند.

در پایان بهتر است به این مسئله اشاره شود که کهولت سن و اختلالاتی چون دیابت که در ابتدای مقاله به بعضی از آن‌ها اشاره شد، احتمال کمبود ویتامین b1 را به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای افزایش می‌دهند و در صورت تجربهٔ این مسائل، باید دقت بیشتری به رژیم غذایی داشت و از مکمل‌های حاوی این ویتامین استفاده کرد تا از بروز علائم و نشانه‌های کمبود ویتامین b1 جلوگیری کنید؛ کمبودی که نشانه‌هایی شبیه به نشانه‌های برخی اختلالات و بیماری‌های دیگر دارد و بعضا شناسایی آن کار دشواری می‌شود. اگر کمبود این ویتامین در شما تشخیص داده شد، به هیچ عنوان ناامید نشوید، چراکه با رژیم غذایی مناسب و مصرف مکمل‌های غذایی می‌توان آن را برطرف کرد.