کتاب مرشد و مارگاریتا؛ عاشقانه‌ای در دوران استبداد

برجسته‌ترین و معروف‌ترین اثر میخائیل بولگاکف رمان مرشد و مارگاریتا است. همان‌طور که اشاره شد او سیزده سال پایانی عمر خود را به نوشتن مرشد و مارگاریتا اختصاص داد. بولگاکف حین نوشتن این رمان از بیماری‌های کلیوی رنج می‌برد و نگران بود که نتواند داستانش را به پایان برساند. گاهی اوقات این‌قدر حالش نامساعد بود که نمی‌توانست بنویسد به همین دلیل داستان را برای همسرش می‌گفت و او مرشد و مارگاریتا را می‌نوشت او رفته‌رفته حالش بدتر می‌شد. در هنگام فوت میخائیل بولگاکف جز خانواده و دوستان نزدیک او، کسی از وجود مرشد و مارگاریتا خبری نداشت. بولگاکف تا آخرین لحظات روز زندگی خود در سال ۱۹۴۰ به تصحیح و تکمیل این کتاب مشغول بود. بولگاکف هشت بار این کتاب را بازنویسی کرد. متنی که اکنون به دست ما رسیده در سال ۱۹۳۸ تمام شد و دو سال آخر زندگی بولگاکف به تصحیح آن اختصاص یافته است. بیست‌و‌پنج سال پس از فوت بولگاکف یعنی در سال ۱۹۶۵، این کتاب با سانسور شدن ۲۵ صفحه‌اش اجازه‌ی انتشار در شوروی پیدا کرد. تمامی ۳۰۰ هزار نسخه چاپ شده در روز اول انتشار به فروش رفتند. این کتاب به بهایی نزدیک به صد برابر قیمت پشت جلدش در بازار سیاه معامله می‌شد.

مرشد و مارگاریتا متشکل از سه داستان است که به موازات هم اتفاق می‌افتند اما به‌تدریج به یکدیگر می‌پیوندند. در این داستان، ابلیس که پرفسور ولند نام دارد با همراهان خود وارد مسکو می‌شود و اتفاقات هولناک و عجیبی را رقم می‌زند. در این بخش داستان، وضعیت حاکم بر روسیه دوران استالین نقد و سرزنش می‌شود. جامعه‌ای پلیسی که در آن مردم را به رعایت قواعد دست‌وپاگیر مجبور کرده‌اند. به‌عنوان مثال داشتن ارز خارجی ممنوع است و سر همین مسأله چندین شخصیت داستان به زندان می‌افتند. در عین حال گسترش فرهنگ چابلوسی هم در این بخش مرشد و مارگاریتا نشان داده می‌شود. بولگاکف در این کتاب به تمسخر روشن‌فکران و نویسندگان درجه دوم حکومتی‌ ‌می‌پردازد و شوراهای نویسندگی فرمایشی موجود در شوروی را به باد انتقاد می‌گیرد.

بخش دوم داستان به مصلوب شدن عیسی مسیح در اورشلیم و احوالات حاکم رومی اورشلیم، پونتیوس پیلاطس می‌پردازد. بعدها معلوم می‌شود که این بخش کتاب، توسط مرشد نوشته شده است. همان‌طور که اشاره شد، پدر بولگاکف با علوم دینی آشنایی داشته است. به همین دلیل می‌توان خود بولگاکف را جای مرشد تصور کرد‌. این کتاب سرشار از آموزه‌های الهیاتی، اخلاقی و فلسفی است. بخش دیگر کتاب به عشق مرشد و مارگاریتا اختصاص دارد. عشقی خالصانه در جامعه‌ای بوروکراتیک و استبدادزده. این دو با یک‌دیگر زندگی خوبی داشتند اما مرشد به دلیل سختی‌های زندگی‌اش، مارگاریتا را ترک می‌کند و به جنون می‌رسد.

در اینجاست که این داستان‌های مجزا به یک‌دیگر نزدیک‌تر می‌شوند. مارگاریتا حاضر می‌شود که در مهمانی پرفسور ولند و همراهانش شرکت کند و به‌عنوان ملکه به میهمانان شیطان، خیرمقدم بگوید. در اینجا هم مانند داستان فاوست گوته، مارگاریتا روحش را برای دستیابی و دیدار دوباره معشوقش با شیطان معامله می‌کند. البته پرفسور ولند مانند ابلیس در فاوست نیست و به افرادی‌که سرشتی نیک دارند آسیبی نمی‌رساند.

مرشد و مارگاریتا به یک‌دیگر می‌پیوندند، اما در آشوب و نگرانی غرق هستند. مارگاریتا برای دستیابی به مرشد، ساحره شده است. در بخش‌های پایانی داستان، متی که از حواریون عیسی مسیح است به سراغ پرفسور ولند می‌رود و به او می‌گوید که عیسی ناصری داستان پونتیوس پیلاطس مرشد را خوانده است. علاوه بر این عشق پاگ مرشد و مارگاریتا آن دو را سزاوار دستیابی به آرامش ابدی می‌کند. در پایان داستان، پرفسور و همراهانش و مرشد و مارگاریتا مسکو را به مقصدی نامعلوم ترک می‌کنند. در نزدیکی مقصد، حاکم رومی اورشلیم، پونتیوس پیلاطس را می‌بینند. توبه پونتیوس پس از ۲۴هزار ماه پذیرفته شده است و همراهان باخبر می‌شوند که مسیح او را شفاعت کرده است.

با اینکه بولگاکف در سال‌های پایانی عمر خود و در هنگام نوشتن مرشد و مارگاریتا درد و رنج‌ها و تهدیدهای فراوانی را تحمل می‌کرد‌، داستانش برخلاف دیگر داستان‌های روسی شناخته شده سرشار از لطایف و عبارات طنز است.

مرشد و مارگاریتا به‌عنوان یکی از ۱۰۰۱ کتاب برتر تمام دوران‌ها محسوب می‌شود. این اثر ارزشمند توسط دکتر عباس میلانی به فارسی ترجمه شده است.

کروویف با لحنی مایوس گفت: باعث خجالت است و ادامه داد که: خوب اگر نمی‌خواهید خانم عزیز باشید – که البته اگر می‌بودید، بسیار خوب می‌شد- این حق مسلم شما است. ولی ببینید، اگر مثلا شما می‌خواستبد بدانید که آیا داستایوسکی نویسنده است یا نه، آیا از او کارت عضویت می‌خواستید؟ کافی است به پنج صفحه از رمان‌های او نگاه کنید تا بی کارت عضویت متقاعد شوید که با یک نویسنده روبه‌رو هستید. به هر حال فکر نمی‌کنم که او هرگز کارت عضویت داشت. نظر تو چیست؟ کروویف این سؤال را از بهیموت پرسید.گربه پریموس را روی میز گذاشت و عرقش را با چنگول پاک کرد و گفت: شرط می‌بندم کارت عضویت نداشت.زن که از استدلال کروویف عصبانی شده بود گفت: ولی شما که داستایوسکی نیستید.از کجا می‌دانید؟زن با اندکی تردید گفت: داستایوسکی مردهبهیموت با حرارت فراوان فریاد زد: من اعتراض دارم، داستایوسکی جاودانه است!زن باز گفت: همشهری کارت عضویتتان را نشان بدهید!کروویف که دست بردار نبود گفت: این دیگر واقعا مضحک است! نویسنده نویسنده است بخاطر آن‌که می‌نویسد نه بخاطر آن‌که کارت عضویت دارد‌. از کجا می‌دانید الان ذهن من از افکار درخشان پر نیست؟ یا ذهن این؟ و به سر بهیموت اشاره کرد. گربه کلاهش را برداشت تا زن بتواند آن را بهتر ببیند.