یکی از جذاب‌ترین مواد اولیه برای ساخت جواهرات فلز است. جواهرات فلزی بسیار زیبا هستند؛ اما کمتر پیش می‌آید نوع دست‌ساز آنها را پیدا کنیم. دلیل ساده‌ای هم دارد؛ کار با فلز کمی سخت‌تر از کار با مهره‌ها و مواد دیگری مانند اکریلیک یا رزین است. با این حال، برخلاف تصور، ساخت جواهرات فلزی آن‌طور که به نظر می‌رسد دشوار نیست و نیازی نیست حتما مردی تنومند مانند آهنگر یا فلزکار باشید تا بتوانید جواهری فلزی درست کنید. در این مطلب، قصد داریم هنر کار با فلز برای ساخت جواهر را آموزش دهیم. ابتدا از فلزاتی خواهیم گفت که در ساخت جواهر می‌توانید از آنها استفاده کنید، سپس ابزارهای موردنیاز برای ساخت جواهر را توضیح خواهیم داد و در انتها، مراحل ساخت جواهرات فلزی را خواهیم گفت. با ما همراه باشید.
فلزاتی که می‌توانید برای فلزکاری با آنها کار کنید
فلزاتی که از آنها می‌توان برای ساخت جواهر استفاده کرد محدود به فلزات گران‌بها از جمله طلا و نقره و پلاتین نیستند. در جواهرات دست‌ساز می‌توانید از هر نوع فلز از جمله فلزات آهنی (فلزاتی که مقداری آهن در آنها وجود دارد) و غیرآهنی (مانند مس، آلومینیم، فولاد، قلع، تیتانیوم و برنج) استفاده کنید. دلیلش این است که ارزش جواهرات دست‌ساز تا حد زیادی به ایدۀ منحصربه‌فردی که پشت آنهاست وابسته است و نه به ارزش مواد اولیه‌شان.
فلزاتی که با آنها کار می‌کنید می‌توانند عنصر یا آلیاژ باشند. آهن، مس، نیوبیوم و امثال آن که در جدول تناوبی (احتمالا در شیمی دیده‌اید) مشاهده می‌کنید عنصر هستند. آلیاژ به مخلوطی از عناصر گفته می‌شود. برای ساخت آلیاژ، از یک فلز پایۀ ارزان مانند برنج استفاده می‌کنند و آن را با فلزات گران‌بها مانند طلا یا نقره استرلینگ مخلوط می‌کنند.
فلز پایه چیست؟
فلز پایه به هر فلزی می‌گویند که جزو فلزات گران‌بها نباشد. فلز پایه ممکن است خام یا آبکاری‌شده باشد. آبکاری به رسوبی نازک از فلز گفته می‌شود که به روش الکتروشیمیایی یا روش‌های دیگر روی سطح فلز پایه ایجاد می‌کنند. معمولا در جواهرات دست‌ساز از یک لایه بسیار نازک طلا، نقره، نیکل، رودیم یا فلزات دیگر روی سطح قطعات به‌عنوان روکش استفاده می‌کنند.
۱. آلومینیم
این فلز نرم است و زنگ نمی‌زند. البته بلافاصله بعد از تماس با آب یا اکسیژن اکسید می‌شود. منتها خوشبختانه این لایه اکسید به‌سرعت لایه‌ای پایدار تشکیل می‌دهد که اجازه خوردگی یا اکسیداسیون بیشتر را نمی‌دهد. برای رنگ‌آمیزی آلومینیم از فرایندی با عنوان آنودایزاسیون استفاده می‌کنند. اگر خودتان می‌توانید این کار را انجام بدهید، باید مراقب باشید در لایه آنودایز خراش ایجاد نشود.
۲. برنج
برنج آلیاژی از مس و روی است و گاهی فلزات دیگر هم در آن مخلوط می‌کنند. به‌طور معمول، ۷۰ درصد آن از مس و ۳۰ درصد آن روی است. نوعی برنج که در جواهرسازی کاربرد دارد به برنج ضدلک یا مقاوم در برابر لک معروف است که رنگ آن به رنگ طلای ۱۴ عیار خیلی نزدیک است.
۳. مس
این فلز در اصل قرمز مایل به نارنجی روشن است. مس بسیار واکنش‌پذیر است و به‌مرور زمان نه‌تنها تیره می‌شود که ممکن است به رنگ سبز دربیاید. جواهر مسی ممکن است رنگ پوست را هم تغییر دهد.
۴. نقره نیکل
این آلیاژ از فلز پایه نیکل با مس و روی تشکیل شده است. رنگ نیکل نقره‌ای است؛ اما تصور نکنید در آن نقره به کار رفته است. معمولا سیم‌های نقره نیکل حاوی ۶۵ درصد مس، ۱۸ درصد نیکل و ۱۷ درصد روی هستند. این فلز از نقره ارزان‌تر است و به همین دلیل، در جواهرسازی محبوب است. با این حال، یادتان باشد نیکل از آن جمله فلزاتی است که برخی از افراد به آن حساسیت دارند. در صورتی که جواهرات را برای فروش می‌سازید، باید این موضوع را اعلام کنید.
۵. نیوبیوم
این فلز در برابر خوردگی و سایر واکنش‌ها بسیار مقاوم است و در ایمپلنت‌های پزشکی از آن استفاده می‌کنند. برای رنگ‌آمیزی آن باید از روش آنودایز استفاده کنید. رنگ آنودایزشده پوسته‌پوسته نمی‌شود. این فلز جزو فلزات بی‌اثر است و افرادی که به نیکل حساسیت دارند راحت می‌توانند از آن استفاده کنند.
۶. پیوتر یا مفرغ
پیوتر (Pewter) حاوی آلیاژهای نقره‌ای ـ خاکستری قلع با مقادیری از آنتیمون (توتیای معدنی) و مس است. در گذشته کمی سرب هم در آن بود؛ اما حالا به‌سختی می‌توان پیوتر سرب‌دار پیدا کرد. سرب برای بدن ضرر دارد.
۷. فولاد یا استیل
فلزی محبوب که بسیار در جواهرسازی کاربرد دارد. فولاد یا استیل به طیف گسترده‌ای از آلیاژهای با پایه آهن می‌گویند که به‌شدت سخت و محکم‌اند.
- فولاد نورد سرد: این فولاد به‌شیوه خاصی تهیه می‌شود و برای درست‌کردن قطعات کوچک محکم مناسب است؛
- فولاد افنور AFNOR XC45: نوع خاصی از فولاد نورد سرد است. این آلیاژ نوعی فولاد کربنی است و به آن نیکل اضافه نشده است؛
- کربن استیل: ۲٫۱ درصد از وزن این فولاد را کربن تشکیل می‌دهد و ممکن است عناصر دیگری هم در آن باشند. این فولاد با افزایش درصد کربن استحکام بیشتری پیدا می‌کند؛ اما شکل‌پذیری آن کاهش می‌یابد و ممکن است شکننده‌تر شود. برخلاف فولاد ضدزنگ، که پوشش براق دارد، روکش کربن استیل مات است.
فولاد ضدزنگ
فولاد ضدزنگ به آلیاژهایی از فولاد گفته می‌شود که حداقل ۱۱٫۵ درصد از وزن آن را کروم تشکیل دهد. کروم با ایجاد یک لایه اکسید بسیار نازک روی فلز، از زنگ‌زدن آن جلوگیری می‌کند.
مزیت این فولاد نسبت به فولاد آبکاری‌شده این است که اگر آسیب ببیند یا خراش بردارد، یک لایه جدید اکسیدکروم روی سطح آن تشکیل می‌شود و به این ترتیب خودش را ترمیم می‌کند. هرچه درصد کروم بالاتر باشد، مقاومت این فولاد بیشتر است. برای اضافه‌کردن ویژگی‌هایی مانند استحکام و انعطاف‌پذیری، به آن فلزات دیگری هم اضافه می‌کنند. کمی هم نیکل برای تقویت لایه اکسید محافظ در آن وجود دارد.
- فولاد ضدزنگ 304: محبوب‌ترین درجه فولاد که ۱۸ تا ۲۰ درصد کروم، ۸ تا ۱۰٫۵ درصد نیکل و ۰٫۰۸ درصد کربن دارد.
- فولاد ضدزنگ 304L: این فولاد همان است فقط کربن کمتری دارد (۰٫۰۳ درصد) و ممکن است نیکل آن به ۱۲ درصد هم برسد. این آلیاژ در برابر جوشکاری تحمل بیشتری دارد و در برابر خوردگی مقاوم‌تر است. این فولاد برای ساخت جواهرات مردانه بسیار مناسب است.
- فولاد ضدزنگ 430: این فولاد نیکل کمتری دارد (۰٫۷۵ درصد) و مقاومت خوبی دارد، اما کمتر از دو تای دیگر است.
- فولاد ضدزنگ 316 و 316L: این فولاد حاوی مولیبدن است و در برابر خوردگی‌ها مقاومت بیشتری دارد. نوع 316L کربن کمتری دارد، اما مقدار نیکل آن بالاست و برای افرادی که حساسیت دارند مناسب نیست.
۸. تیتانیوم
این فلز بسیار قوی است و در برابر خوردگی بسیار مقاوم است. جایگزینی عالی برای نیکل است و بنابراین افرادی است که به نیکل حساسیت دارند می‌توانند از آن استفاده کنند.
۹. فلز سفید
اصطلاحی است برای آلیاژهای قلع که در واقع نقره‌ای‌رنگ‌اند. ترکیب دقیق این آلیاژها را نمی‌توان مشخص کرد، زیرا در هنگام ریخته‌گری هر کسی ممکن است به‌سلیقه خودش از فلزات خاصی با درصدهای خاص استفاده کند.
۱۰. نقره آرژنتیوم
این فلز جزو فلزات گران‌بها به شمار می‌رود. نقره استرلینگ آلیاژی است که ۹۲٫۵ درصدش نقره و مابقی‌اش از مس است. حالا اگر نقره استرلینگ را با ۶٫۳ درصد مس و ۱٫۲ درصد ژرمانیوم آلیاژ کنند، نقره آرژنتیوم به دست می‌آید که در برابر لکه مقاوم است و تقریبا ۲ برابر سخت‌تر از نقره استرلینگ است؛ بنابراین می‌توان آن را با لیزر جوش داد.
ابزار موردنیاز برای کار با فلز
به‌جز ابزارهای معمول برای ساخت جواهرات، یک‌سری لوازم خاص هستند که در کار با فلز و ساخت جواهرات فلزی کاربرد دارند. برخی از این ابزارها عبارت‌اند از:
۱. اره جواهربری
یک قاب است که می‌توان تیغه‌هایی در اندازه‌های مختلف را در آن قرار داد. از اره‌ها برای برش اشکال مختلف روی فلز استفاده می‌کنیم.
۲. بنچ پین
این ابزار دستگاهی ساده است که روی میز کار محکم می‌شود. این دستگاه به‌شیوه‌ای طراحی شده است که فضای کافی را در اختیار شما قرار دهد تا هنگام سوهان‌کشیدن و اره‌کردنِ فلز، بدون اینکه ابزارتان جایی گیر کند، آنها را روی فلز حرکت دهید.
۳. موم
مالیدن موم روی اره‌ها و تیغه‌ها آنها را روان‌تر می‌کند.
۴. تیغ اره
تیغ اره تیغه‌هایی در اندازه‌های مختلف است که روی قاب اره نصب می‌کنید. شماره تیغه نشان می‌دهد که در هر اینچ از اره چند دندانه وجود دارد. هرچه شماره پایین‌تر باشد تعداد دندانه‌ها در هر اینچ بیشتر است.
۵. انبردست
انواع انبردست، سیم‌چین، دم‌باریک و نظایر آنها در جواهرسازی کاربردهای مختلفی دارند.
۶. سوهان
انواع مختلفی دارد و هریک برای کاربرد خاصی به کار می‌رود؛ برای مثال، سوهان بزرگ ۸اینچی (۲۰سانتی) برای سوهان‌کاری لبه‌های خشن و ناهموار مفید است. سوهان نیمه‌گرد هم که یک روی آن تخت است و روی دیگر آن محدب است، چندمنظوره است و کارهای مختلفی را می‌توانید با آن انجام دهید.
شماره‌بندی سوهان از ۰ تا ۶ است. صفر درشت‌ترین و ۶ ریزترین بافت را دارد. هرچه سوهان ریزبافت‌تر باشد، در هر بار کشیدن مقدار کمتری از فلز را حذف می‌کند. معمولا شماره‌های بالاتر برای مبتدیان بهتر است، زیرا خطر ایجاد علامت‌ها و خراش‌های جبران‌ناپذیر را کاهش می‌دهد.
۷. ابزارهای لحیم‌کاری
هنگام کار با فلز به یک‌سری ابزار مخصوص لحیم‌کاری نیاز دارید که باید تهیه کنید:
لحیم
لحیم هم به‌صورت ورقهای و هم سیمی موجود است. البته کار با ورقهای راحت‌تر است، زیرا کافی است آن را به قطعات کوچک برش بزنید در نقطه‌ای که باید لحیم کنید بچسبانید. سیمی‌ها مقطع‌شان گرد است و بنابراین، ثابت نگه‌داشتن آن برای مبتدیان سخت‌تر است. البته می‌توانید آن را با چکش صاف کنید. منتها چرا دردسر بکشید؟ از نوع تخت آن استفاده کنید.
روغن لحیم یا فلاکس
این روغن برای کمک به لحیم‌کاری فلز و جلوگیری از اکسیداسیون آن لازم است و انواع مختلفی دارد.
برس کوچک برای لحیم
یک برس کوچک برای گذاشتن روغن لحیم روی فلز باید داشته باشید.
ترشی و ظرف
در لحیم‌کاری، باید فلز را تمیز کنید. محلول اسیدی که برای تمیزکردن فلز استفاده می‌شود ترشی نامیده می‌شود. باید آن را در ظرف ایمن کوچکی بریزید و از آن استفاده کنید.
مشعل
مشعل ابزاری است که روی مخزن پروپان پیچ می‌شود. ازآنجاکه بزرگ و حجیم است، از مشعل مدادی استفاده کنید که به یک مخزن پروپان کوچک متصل می‌شود و کارتان را راه می‌اندازد. البته برای بعضی کارها به گاز بوتان هم نیاز پیدا خواهید کرد.
گیرۀ نجاری
برای نگه‌داشتن سیم در زمان پیچاندن مفید است. در کل، هر چیزی را می‌توانید با آن ثابت نگه دارید و رویش کار کنید.
دست سوم
گاهی هنگام لحیم‌کاریِ دو قطعه، به یک دست اضافه نیاز پیدا می‌کنید. وقتی هر دو دست‌تان بند است، این ابزار مانند دست سوم قطعه‌ای را که روی آن کار می‌کنید نگه می‌دارد.
۸. سنبه یا ماندرل برای ساخت حلقه
این سنبه برای اندازه‌کردن و شکل‌دادن حلقه‌ها مفید است. یادتان باشد سنبه باید فلزی باشد نه پلاستیکی، زیرا قرار است با چکش پوست خام روی آن ضربه بزنید.
۹. چکش پوست خام
این همان چکشی است که از آن برای شکل‌دادن حلقه روی سنبه استفاده می‌شود. پوست خام این چکش باعث می‌شود این چکش تا اندازه‌ای نرم باشد و هنگام ضربه‌زدن روی فلز رد ضربه باقی نماند. به همین دلیل، برای صاف‌کردن ورقهای فلزی هم از آن استفاده می‌کنند.
۱۰. اپتیوایزر
این ابزار شبیه عینک مخصوص است که هنگام کار با فلز می‌توانید به چشم بزنید تا کار را بهتر ببینید. مخصوصا هنگام سوهان‌کاری قطعات بسیار کوچک مفید است.
۱۱. سایر ابزارها
سایر ابزارهایی که به آنها نیاز دارید عبارت‌اند از:
- سندان؛
- باسمه فلزی؛
- دستگاه برش دیسکی؛
- ابزارهای مهرزدن روی فلز.
- ابزارهای حکاکی و قلم‌زنی؛
- دستگاه غلتک‌دار برای نورد ورق فلز؛
- ابزارهای سوراخ‌کردن و منگنه‌کردن (پانچ)؛
- انواع چکش از جمله چکش بافت‌دار برای ایجاد بافت روی فلز؛
- جگر گوگرد (یا کبد گوگرد/ liver of sulfur، برای افزودن زنگار به فلز).
کارهای اساسی موردنیاز برای ساخت جواهرات فلزی
یک‌سری کارهای اساسی برای ساخت جواهرات فلزی وجود دارد که البته برخی از آنها ممکن است اصلا لازم نباشند و شاید ترتیب انجام‌دادن آنها به شکلی که گفته‌ایم نباشد. با این حال، کارهایی که باید روی فلزات انجام دهید به شرح زیرند:
۱. پختن، حرارت‌دادن
معمولا کاری که قبل از انجام هر کار دیگری باید روی فلز انجام دهید حرارت‌دادن به آن است. برای این کار باید فلز سخت را در شعلۀ مشعل حرارت دهید تا نرم شود. فقط در این صورت است که می‌توانید آن را شکل دهید. قطعه فلزی که برای ساخت جواهر خریداری می‌کنید از قبل چکش خورده است و ممکن است آن را خم کرده یا کارهای دیگری هم روی آن انجام داده باشند؛ بنابراین برای کارکردن با آن باید مجددا به آن حرارت دهید.
۲. بریدن، سوراخ‌کردن، اره‌کردن
این کارها را باید با اره جواهربری، قیچی آهن‌بری، انبردست‌های مخصوص برش، ابزار برش دیسکی، پانچ و ابزارهایی که به دریل متصل می‌شوند انجام دهید.
۳. سوهان‌زدن، سنباده‌زدن
پس از برش فلز، باید لبه‌های تیز و ترک‌های خطرناک آن را با سوهان یا سنباده صاف کنید. البته این مرحله فقط یک بار انجام نمی‌شود و تا تکمیل‌شدن جواهر باید چندین بار این کار را تکرار کنید؛ برای مثال، احتمال قبل از لحیم‌کاری باید خطوط اتصال را سوهان‌کاری کنید یا سنباده بزنید.
۴. شکل‌دادن
برای این کار باید ورق مسطح فلز را به‌شکل ۳بعدی دربیاورید. در این مرحله، ممکن است لازم باشد فلز را تا کنید، گود کنید یا بپیچانید. بیشترِ این کارها را باید با چکش‌کاری فلز درون یا روی یک سطح سخت مانند سنبه، سندان و بلوک مخصوص فولادی انجام دهید. فلز در طول چکش‌کاری سخت می‌شود و برای ادامه کار احتمالا بازهم باید به آن حرارت بدهید.
۵. مهرزدن
مُهرزدن روی فلز تکنیک دیگری است که در آن می‌توان با مهرهای فولادی و چکش‌کاری یک‌سری کلمات، حروف، طرح‌ها و نظایر آنها را روی فلز ایجاد کرد.
۶. متصل‌کردن به هم
فلز را می‌توان با اتصال سرد مانند پرچ با پیچ‌ها و یا اتصال داغ مانند لحیم‌کاری و ذوب‌کردن به هم متصل کرد. لحیم‌کاری شامل ایجاد اتصالی محکم بین دو یا چند قطعه فلز با استفاده از لحیم (آلیاژ فلز) و مشعل است.
۷. پرداخت نهایی
بعد از اتمام کار، باید جواهر را پرداخت کنید. پرداخت نهایی به سنباده‌زدن، سوهان‌کاری، صیقل‌دادن و براق‌کردن فلز می‌گویند. این کار باعث می‌شود جواهری که درست کرده‌اید صاف، جذاب و براق یا مات باشد و جایی از آن تیز یا برنده نباشد. این کارها را می‌توانید با دست یا دستگاه یا ترکیبی از هر دو انجام دهید.
سخن آخر
اگر برای شروع کار با فلز آماده‌اید، دست‌به‌کار شوید و لوازم موردنیاز را تهیه کنید. نیاز نیست همه ابزارها را از همان ابتدا تهیه کنید. ابتدایی‌ترین وسایل اره، سوهان، چکش‌ها، مجموعه سوزن و لوازم لحیم‌کاری هستند.
