کار درمانی چیست؟ شاید تابه‌حال فکر می‌کردید کاردرمانی به‌معنی مشاوره درمورد شغل افراد است. کاردرمانان به بیماران کمک می‌کنند تا فعالیت‌های جسمانی روزانه‌ی خود را سروسامان بدهند و مهارت‌های لازم برای انجام برنامه روزانه، مانند مراقبت از خود، انجام کارهای خانه، رفت‌وآمد و… را به‌دست بیاورند. در این مقاله به معرفی کار درمانی، تاریخچه و اهداف آن و با حوزه فعالیت‌ها و عملکرد کاردرمانان و افراد نیازمند خدمات کاردرمانی آشنا خواهیم شد.
کاردرمانی به کسانی توصیه می‌شود که سکته کرده‌اند، مبتلا به اوتیسم یا سایر اختلالات رشد هستند، کسانی که تازه جراحی کرده‌اند (مثلا جایگزینی لگن)، جانبازان، افراد کهنسال و اشخاصی که دچار افسردگی و اضطراب هستند.
تاریخچه کاردرمانی
کاردرمانی مدرن در سال‌های دهه‌ی ۱۸۰۰ میلادی رواج پیدا کرد. در این دوره‌ی زمانی، بیمارستان‌ها از هنر درمانی و کرافت درمانی (نوعی رویکرد درمانی) بهره می‌بردند. یعنی از طریق انجام فعالیت‌های دستی مانند نقاشی کشیدن، طراحی، کار با قیچی، ساختن کاردستی و… به کسانی که از لحاظ حرکتی و روانی مشکل داشتند، کمک می‌کردند. این امور هم روی جسم و هم روی روان آنها اثرات مثبتی ایجاد می‌کرد.
یک دهه قبل از سال ۱۹۷۱ میلادی و شاید هم بیشتر، ابتدا در مؤسسات سلامت روانی از کار درمانی استفاده شد. نتیجه‌ی کاردرمانی در آنجا این بود که بیماران با انجام فعالیت‌های طبیعی روزانه مانند نظافت، کشاورزی، کارهای دستی و…، سلامت‌تر به‌نظر می‌رسند. به‌همین‌خاطر، این مشاهدات پزشکان را تشویق کرد تا بدون توجه به سطح و جایگاه اجتماعی‌شان در فعالیت‌های این‌چنینی شرکت کنند. در سال ۱۹۱۷ هم، گروهی از افراد حرفه‌ای در آمریکا، انجمن کاردرمانی را بنا کردند. تمرکز انجمن در آغاز کار خود بیشتر روی احیا و توان‌بخشی سربازانی بود که از جنگ جهانی اول بازگشته بودند.
از همان آغاز، رابطه‌ای قوی میان علم پزشکی و این سبک از درمان دیده شد و کاردرمانی به‌عنوان روشی مناسب و عملی برای توان‌بخشی به جسم و ذهن پذیرفته شد. تمرکز و توجه این نوع از درمان به جسم و ذهن به صورت توأم باعث شد تا از سایر انواع درمان‌های فیزیکی (فیزیوتراپی) متمایز شود. فیزیوتراپی متمرکز بر تقویت بدن برای کسب توانایی در حرکت کردن است، اما کاردرمانی به عملکرد عمومی و کلی بدن کمک می‌کند؛ یعنی به‌دنبال ایجاد توانایی‌های عادی و معناداری چون مسواک زدن تا غذا درست کردن است.
اهداف کاردرمانی چیست؟
کار درمانی به بهبود عملکرد بدن در خانه، محل کار، مدرسه، زمین بازی و… کمک می‌کند. فیزیوتراپی و کاردرمانی بعضا به طور هم‌زمان استفاده می‌شوند. برای مثال، افرادی که عمل جایگزینی لگن داشته‌اند، هم‌زمان هم کاردرمانی می‌شوند و هم فیزیوتراپی انجام می‌دهند.
فیزیوتراپ سعی می‌کند تا روی تقویت و تنوع حرکات جسمانی فرد کار کند و کار درمان به او کمک می‌کند تا برای انجام فعالیت‌هایی مانند هدایت واکر خود، لباس پوشیدن بدون کمک دیگران یا بیرون آمدن از رخت‌خواب بدون ایجاد صدمه و مشکل آماده بشود. ضمن اینکه قسمت‌های مختلف خانه هم ارزیابی می‌شود تا از خطرات محتملی که ممکن است اشیا و اثاثیه برای فرد ایجاد کنند، جلوگیری به‌عمل آید. مثلا ممکن است، فرش‌ها باعث لیز خوردن فرد و ایجاد حادثه شوند.
کاردرمانان از فناوری‌های تطبیقی هم برای افراد بهره می‌برند. مثلا شخصی که به‌تازگی تحت جراحی جایگزینی لگن قرار گرفته است، در حین درمان نمی‌تواند از کمر به پایین خم شود؛ بنابراین، کار درمان به او جوراب کمکی می‌دهد تا به کمک این ابزار تطبیقی که شبیه لوله‌ای است متصل به دو سیم بلند، راحت جوراب‌های خود را از پا بیرون بیاورد و نیاز به خم شدن هم پیدا نکند.
کاردرمانان دقیقا چه می‌کنند؟
کاردرمانان در مکان‌های مختلفی مشغول به فعالیت هستند. برخی از آنها در بیمارستان‌ها مشغول‌اند و برخی دیگر در مدارس، خانه‌های سالمندان و مراکز خدماتی درمانی کار می‌کنند. در بیمارستان‌ها، کار درمانان به بیماران برای انجام فعالیت‌های روزانه مانند مسواک زدن، لباس پوشیدن، حمام کردن و… کمک می‌کنند. این فعالیت‌ها برای اینکه فرد در منزل بتواند از عهده‌ی کارهایش برآید، ضروری است. خانه‌ی سالمندان و مراکز توان بخشی نیز طی دوره‌های بلندمدت به بیماران برای بهبود کمک می‌کنند. مثلا در خانه‌ی سالمندان، یکی از تمریناتی که با افراد سالخورده انجام می‌شود، پرتاب توپ اسباب‌بازی در تور بسکتبال است. این تمرین باعث می‌شود تا تعادل فرد بهبود پیدا کند و تطابق و همراهی چشم و دست هم بیشتر شود. در واقع، هدف نهایی، بهبود تحرک، کاهش سقوط و زمین خوردن است.
برای شروع کاردرمانی وضعیت فرد بررسی عمومی می‌شود: توانایی‌های اجتماعی، فیزیکی و روانی. ضمن اینکه فعالیت‌های فرد در طول روز نیز بررسی می‌شود. کاردرمانان، محیط زندگی و کار فرد را هم ارزیابی می‌کنند تا از امن و راحتی آن اطمینان حاصل کنند.
سایر خدمات کاردرمانان مناسب چه کسانی است؟
کاردرمانان با افرادی که دچار ضربه مغزی شده‌اند هم، در بیمارستان‌ها و مراکز توان‌بخشی به‌شکل کوتاه‌مدت و بلندمدت همکاری می‌کنند. در تمرینات و خدماتی که برای افراد این‌چنینی به‌کار گرفته می‌شود، تلاش بر این است که دومرتبه توانایی به‌کارگیری اعضای بدن خود را مثل سابق پیدا کنند. علاوه‌براینها، کاردرمانان به جانبازانی که در اثر بمب‌های کنار جاده‌ای آسیب دیده‌اند هم برای کسب دوباره‌ی توانایی‌های شناختی کمک می‌کنند. مثلا ممکن است، افرادی را که از نظر مغزی دچار آسیب شده‌اند به مغازه‌‌ی خواروبار ببرند و به آنها یادآوری کنند که خرید چگونه بوده یا تردد در مکانی شلوغ مانند فروشگاهی بزرگ به چه صورت است. درواقع، برای مدیریت وضعیت‌های گیج‌کننده به آنها راهکارهایی نشان می‌دهند.
حوزه‌ی فعالیت کاردرمانان چیست؟
کاردرمانان با کودکان نیز به‌صورت مداوای سرپایی یا بستری کردن آنها کار می‌کنند. کار درمانان متخصص اطفال حتی در بیمارستان‌ها و بخش اطفال و نوزادان هم خدمت می‌کنند. آنها به نوزادانی که با مشکلات جسمی و روانی به‌دنیا آمده‌اند، خدماتی ارائه می‌کنند و به والدین و پرستاران آنها شیوه‌های مراقبت را آموزش می‌دهند.
سایر کاردرمانان هم در زمینه‌ی درمان‌های ادغامیِ حسی تخصص دارند. هدف از چنین درمان‌هایی کمک به کودکان مبتلا به اوتیسم و سایر اختلالات است؛ به‌شکلی که اطلاعات دریافتی کودک از کانال حس‌های مختلفش پردازش شود. ضمن اینکه این متخصصان به کودکانی که در زمینه‌های حرکتی (مثل نوشتن یا کار با قیچی و…) نیز مشکل دارند، کمک‌های شایان‌توجهی می‌کنند. این خدمات و کمک‌ها گستره‌ی وسیعی از گروه‌های سنی را در برمی‌گیرد: از دوره‌ی پیش از دبستان تا دانشگاه.
برخی کاردرمانان فقط در مراکز درمانی و برای سالمندان کار می‌کنند. افراد سالمند ازطریق کار درمانی قادر به انجام فعالیت‌های روزمره مانند غذا پختن، خوردن، نظافت و انجام ورزش می‌شوند. به‌طور کلی، کاردرمانان به همه‌ی افرادی که بنا به درد، بیماری، ضربه و آسیب‌دیدگی و… دچار مشکل در انجام فعالیت‌های حرکتی روزانه‌ی خود شده‌اند، کمک می‌کنند.
کار درمانی به فرد چه کمکی می‌کند؟
کاردرمانی به فرد کمک می‌کند تا از پس فعالیت‌های زیر برآید:
- غذا خوردن بدون کمک دیگران؛
- شرکت در برنامه‌های تفریحی؛
- کار در شرکت و اداره؛
- نظافت خانه و شستن لباس‌ها؛
- حمام کردن و لباس پوشیدن.
کا درمانان در زمینه‌های زیر به افراد مشکل‌دار کمک می‌کنند:
- تجویز و آموزش استفاده از ابزارهایی مانند دست‌شویی یا ویلچر؛
- شیوه‌ی استفاده از رایانه، پوشیدن لباس و کفش، دوش گرفتن و…؛
- آموزش حفظ تعادل برای جلوگیری از سقوط و زمین خوردن در خانه یا مکان‌های عمومی؛
- آموزش حفظ تعادل و زندگی در محیطی بی‌خطر برای کسانی که دچار سکته مغزی شده‌اند، تقویت ماهیچه‌ها و کمک به رفع مشکلات حافظه یا تکلم؛
- آموزش استفاده از داروها و منظم کردن و سازماندهی اسباب منزل؛
- رفع مشکلات رفتاری کودکانی که پرخاشگر هستند یا دیگران را می‌زنند؛
- آموزش ایجاد تطابق میان دست و چشم با انجام تمریناتی چون ضربه زدن به توپ تنیس؛
- آموزش مهارت‌های حرکتی مثل قلم دست گرفتن و نوشتن.
چه کسانی به کاردرمانی نیاز دارند؟
هر کسی که برای انجام فعالیت‌های حرکتی روزانه‌ی خود دچار مشکل باشد، نیاز به کاردرمانی دارد. مثلا:
- التهاب مفصل و دردهای مزمن؛
- سکته‌‌ی مغزی؛
- آسیب و صدمه‌‌ی مغزی؛
- جایگزینی مفاصل؛
- آسیب‌دیدگی نخاع؛
- مشکل دید و بینایی؛
- بیماری آلزایمر؛
- تعادل نداشتن کافی در بدن؛
- سرطان؛
- دیابت‌ها؛
- ام اس (M.S)؛
- مشکلات روانی و رفتاری؛
- فلج مغزی.
سایر بیماری‌ها و مشکلات نظیر نواقص مادرزادی، آرتریت جوانان ، اوتیسم، اختلال کم توجهی-بیش فعالی (ADHD) یا آسیب‌دیدگی‌های شدید و سوختگی نیز بعضا به کاردرمانی نیاز دارند.
خدمات کاردرمانی در کجا ارائه می‌شود؟
- بیمارستان‌ها؛
- مراکز توان‌بخشی؛
- کلینیک‌های درمان سرپایی؛
- مراکز کاردرمانی خصوصی؛
- زندان‌ها؛
- مراکز کاری اداری و صنعتی؛
- و… .
