چگونه سیستم ایمنی بدن را تقویت کنیم؟

تقویت سیستم ایمنی موضوعی وسوسه‌برانگیز است اما به چند دلیل توانایی انجام چنین کاری به نظر دشوار می‌آید. سیستم ایمنی به معنای واقعی کلمه یک سیستم است و نه یک موجودیت. این سیستم برای داشتن عملکردی بهتر نیاز به تعادل و هارمونی دارد. هنوز موضوعات زیادی درباره‌ی پیچیدگی‌ها و روابط میان اجزا در سیستم ایمنی وجود دارد که پژوهشگران از آن بی‌اطلاع هستند. در حال حاضر، هیچگونه رابطه‌ی مستقیم اثبات‌شده‌ای از نظر علمی میان سبک زندگی و ارتقاء عملکرد سیستم ایمنی وجود ندارد.

اما این بدان معنا نیست که تاثیر سبک زندگی بر روی سیستم ایمنی اصلا قابل‌توجه نبوده و نباید مورد مطالعه قرار گیرد. پژوهشگران درباره‌ی تاثیر رژیم غذایی، سن، استرس روانی و سایر عوامل بر روی واکنش سیستم ایمنی چه در حیوانات و چه انسان‌ها در حال تحقیق و پژوهش هستند. در ضمن، اتخاذ استراتژی‌های کلی زندگی سالم بهترین شیوه برای آغاز فرایند تقویت و بهبود سیستم ایمنی است.

اتخاذ استراتژی‌های زندگی سالم

اولین قدم، انتخاب سبک زندگی سالم است. دنبال کردن یک دستورالعمل سالم بهترین گامی است که در مسیر سالم‌سازی و تقویت سیستم ایمنی خود برمی‌دارید. هر قسمت از بدن شما از جمله سیستم ایمنی زمانی عملکرد بهتری خواهد داشت که از حملات محیطی محفوظ باشد و با اتخاذ چنین استراتژی‌های تحکیم یابد:

• ترک سیگار
• رژیم غذایی غنی از انواع میوه‌ها، سبزیجات و غلات و مصرف چربی‌های اشباع به مقدار کم
• ورزش منظم
• حفظ یک وزن متناسب
• کنترل فشار خون
• عدم افراط در مصرف نوشیدنی‌های الکلی
• خواب کافی
• انجام کارهایی مثل شستن منظم دست یا خوب پختن گوشت برای جلوگیری از سرایت بیماری
• انجام تست‌های پزشکی به طور منظم با توجه به گروه سنی و دسته‌بندی ریسک سلامتی

زودباور نباشید

بسیاری از محصولات ادعا می‌کنند که مصرف آنها موجب بالا رفتن ایمنی بدن می‌شود. اما مفهوم ارتقاء ایمنی در واقع از نظر علمی بی‌معنی است. در حقیقت افزایش تعداد سلول‌های ایمنی بدن یا سایر سلول‌ها لزوما خوب نیست. مثلا، ورزشکارانی که دوپینگ خون انجام می‌دهند (پمپاژ خون به اندام‌های بدن به منظور بالا بردن تعداد سلول‌های خون و افزایش سطح عملکرد)، در معرض سکته‌ی مغزی قرار می‌گیرند.

تلاش برای بالا بردن تعداد سلول‌های سیستم ایمنی کاری پیچیده است زیرا انواع مختلفی از سلول‌ها در سیستم ایمنی وجود دارند که به میکروب‌های مختلف به شیوه‌های متفاوت عکس‌العمل نشان می‌دهند. کدام سلول باید افزایش پیدا کند و به چه تعداد؟ تا به امروز، دانشمندان پاسخی برای این سوال ندارند. چیزی که اثبات شده این است که بدن دائما در حال ساخت سلول‌های ایمنی است و قطعا بیشتر از میزان استفاده‌ی خود، لنفوسیت تولید می‌کند. سلول‌های اضافی خودشان را از طریق فرایند طبیعی مرگ به نام آپوپتوز از بین می‌برند که بعضی این کار را پیش از اینکه فعالیتی داشته باشند انجام می‌دهند و بعضی پس از پیروزی در نبرد. هنوز هیچکس نمی‌داند چه تعداد و چه نوعی از سلول‌های سیستم ایمنی برای داشتن عملکردی بهینه لازم است.

سن و ایمنی

فرایند پیری به نحوی منجر به کاهش توانایی واکنش سیستم ایمنی می‌شود و همین باعث عفونت بیشتر، ابتلا به بیماری‌های التهابی بیشتر و حتی سرطان می‌شود. با افزایش امید به زندگی در کشورهای توسعه‌یافته، بیماری‌های مربوط به کهنسالی هم سیر صعودی دارد. خوشبختانه، تحقیق در خصوص فرایند پیری می‌تواند به نفع همه باشد.

در حالی که بعضی از انسان‌ها فرایند پیری را به شکل سالم طی می‌کنند، نتایج بسیاری از مطالعات نشان می‌دهد که در مقایسه با افراد جوان‌تر، کهنسالان بیشتر در معرض بیماری‌های عفونی و حتی مرگ بر اثر این بیماری‌ها قرار دارند. عفونت‌های تنفسی، آنفلوآنزا و به خصوص ذات‌الریه از عوامل اصلی مرگ انسان‌ها در ۶۵ کشور دنیا هستند. هیچکس دقیقا دلیل این اتفاق را نمی‌داند، اما بسیاری از دانشمندان می‌گویند که این افزایش ریسک با کاهش سلول‌های T ارتباط دارد. با افزایش سن اندام تیموس کوچک می‌شود و در نتیجه سلول‌های T کمتری برای مبارزه با عفونت تولید می‌کند. عملکرد تیموس از سن ۱ سالگی رو به نزول می‌گذارد؛ اما هنوز مشخص نیست که آیا این کاهش سطح عملکرد در تیموس باعث کم شدن سلول‌های T می‌شود یا تغییرات دیگری در این قضیه نقش دارند. برخی از پژوهشگران هم روی این فرضیه کار می‌کنند که آیا با افزایش سن، کارایی مغز استخوان در تولید سلول‌های بنیادی که عامل افزایش سلول‌های سیستم ایمنی هستند، کاهش پیدا می‌کند.

پایین آمدن میزان عکس‌العمل به عفونت از طریق آزمایش واکنش افراد مسن به واکسن به اثبات رسیده است. برای مثال، مطالعات صورت گرفته بر روی واکسن آنفلوآنزا نشان داده است که تاثیر این واکسن بر روی افراد ۶۵ ساله به مراتب از کودکان سالم بالای ۲ سال کمتر بوده است. اما واکسیناسیون آنفلوآنزا و ذات‌الریه با وجود کاهش تاثیرشان، به طور قابل توجهی میزان بیماری و مرگ را در افراد مسن در مقایسه با افرادی که واکسیناسیون را انجام نداده‌اند، کمتر بوده است.

به نظر میان تغذیه و ایمنی در افراد کهنسال ارتباط وجود دارد. نوعی از سوءتغذیه که حتی در کشورهای مرفه شایع شده است، «سوءتغذیه‌ی ریزمغذی»‌ نام دارد. سوء‌تغذیه‌ی ریزمغذی به این معنا است که بدن فرد نسبت به بعضی از ویتامین‌های حیاتی و مواد معدنی که از طریق رژیم غذایی به دست می‌آیند، دچار کاستی می‌شود و این سوءتغذیه در افراد مسن شایع است. افراد مسن معمولا کمتر مواد غذایی مصرف می‌کنند و در نتیجه تنوع کمی در رژیم غذایی‌شان دیده می‌شود. سوال مهم این است که آیا مکمل‌های رژیمی به حفظ سلامت سیستم ایمنی در افراد مسن کمک می‌کنند. این افراد باید در خصوص این موضوعات با پزشکانی که از تغذیه سالمندان آگاهی کامل دارند مشورت نمایند، زیرا با اینکه شاید بعضی از مکمل‌های رژیمی برای آنها سودمند است اما تغییرات کوچک ممکن است تحولات جدی در بدن این گروه سنی ایجاد کند.

رژیم غذایی

ارتش سیستم ایمنی هم مثل هر نیروی مبارز دیگر در معده رژه می‌رود. جنگجویانِ یک سیستم ایمنی سالم نیاز به تغذیه‌ی خوب و منظم دارند. مدت‌ها است که دانشمندان دریافته‌اند افرادی که در فقر زندگی می‌کنند و دچار سوءتغذیه هستند، نسبت به بیماری‌های مسری آسیب‌پذیر‌ترند. دقیقا مشخص نیست که آیا نرخ بالای بیماری به علت تاثیرات سوءتغذیه است یا نه. هنوز هم مطالعات کمی بر روی تاثیر تغذیه بر سیستم ایمنی بدن انجام شده است و از آن کمتر مطالعه بر روی ارتباط تاثیر مستقیم تغذیه بر پیشرفت (یا درمان) بیماری‌ها.

شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه کمبود ریزمغذی‌ها، مثلا کمبود زینک، سلنیوم، آهن، مس، فولیک اسید و ویتامین‌های A ،B6 ،C و E، سبب تغییر عکس‌العمل سیستم ایمنی در حیوانات می‌شود. با این حال، هنوز اثر این تغییرات سیستم ایمنی بر سلامت حیوانات کاملا روشن نیست و تاثیر کمبودهای مشابه بر واکنش سیستم ایمنی انسان همچنان نیاز به بررسی بیشتری دارد. اما تحقیقات تا این مرحله برای حداقل بعضی از ریزمغذی‌ها امیدوارکننده بوده‌اند.

پس چه باید کرد؟ اگر شک دارید که رژیم غذایی‌تان ریزمغذی‌های مورد نیاز بدن‌تان را تامین نمی‌کند و علت، شاید نخوردن سبزیجات یا ترجیح نان سفید به غلات است، مصرف روزانه یک مولتی‌ویتامین یا مکمل معدنی جدای از اینکه احتمالا تاثیر مثبتی بر سیستم ایمنی می‌گذارد، می‌تواند برای سلامت شما از همه نظر سودمند باشد. اما مصرف دوزهای بالا لزوما چنین اثری ندارد. پژوهشگران در حال تحقیق بر روی پتانسیل مواد مغذی مختلف برای ارتقاء ایمنی بدن هستند.

گیاهان و مکمل‌ها

وقتی به فروشگاه‌ها گام می‌گذارید با بطری قرص‌ها و گیاهان دارویی مواجه می‌شوید که ادعا می‌کنند به ایمنی بدن کمک می‌کنند یا سلامت سیستم ایمنی را بالا می‌برند. اگرچه اثبات شده که بعضی از این گیاهان دارویی بعضی از اجزای کارکردی ایمنی را تغییر می‌دهند، اما هیچ مدرکی وجود ندارد مبنی بر اینکه که این داروها ایمنی را به سطحی می‌رسانند که شما در برابر عفونت و بیماری محفوظ خواهید ماند. اثبات اینکه یک گیاه یا هر ماده‌ی دیگری می‌تواند ایمنی را بهبود ببخشد هنوز هم مسئله‌ای غامض و پیچیده است. برای مثال دانشمندان نمی‌دانند آیا گیاهی که به نظر میزان آنتی‌بادی در خون را بالا می‌برد واقعا می‌تواند برای ایمنی کلی بدن مفید باشد یا نه.

تاثیر استرس

پزشکی مدرن که زمانی با بدبینی به ارتباط میان احساسات و سلامت فیزیکی نگاه می‌کرد، اکنون ارتباط نزدیک میان روان و بدن را تایید می‌کند. بسیاری از امراض از جمله‌ ناراحتی معده، کهیر و حتی بیماری‌های قلبی متاثر از استرس‌های روانی هستند. اگرچه ارتباط میان استرس و عملکرد ایمنی هنوز توسط دانشمندان مختلف مورد مطالعه قرار دارد اما هنوز مورد توجه پژوهشگران ایمنی‌شناسی قرار نگرفته است.

مطالعه‌ی رابطه‌ی میان استرس و سیستم ایمنی موضوعی چالش‌برانگیز است. به عنوان مثال در همان اولین قدم، تعریف استرس خود با دشواری رو‌به‌رو است. وضعیتی که برای یکی ممکن است استرس‌زا باشد برای دیگری شاید اینطور نباشد. وقتی افراد در موقعیتی قرار می‌گیرند که از منظر آنها استرس‌زا است، سنجش مقدار استرس برای خود آنها دشوار است و حتی برای دانشمندان هم دانستن صحت میزان دریافت ذهنی یک فرد از استرس سخت است. دانشمندان تنها می‌توانند چیزهایی را اندازه‌گیری کنند که منعکس‌کننده‌ی استرس هستند، چیزهایی مثل تعداد ضربان قلب در هر دقیقه، اما چنین اندازه‌گیری‌هایی نیز شاید عوامل دیگری را انعکاس می‌دهند.

بیشتر دانشمندانی که رابطه‌ی استرس و عملکرد ایمنی را مورد پژوهش قرار داده‌اند به مطالعه‌ی عوامل استرس‌زای ناگهانی و کوتاه‌مدت نمی‌پردازند، در عوض تمرکز آنها بر روی عوامل استرس‌زای دائم و مکرر به نام استرس‌های مزمن است، مانند استرس‌های ایجاد شده به واسطه‌ی روابط خانوادگی، دوستان، همکاران یا چالش‌های مداوم در محیط کار. بعضی از دانشمندان در حال بررسی این موضوع هستند که آیا استرس مستمر بر سیستم ایمنی بدن تاثیر مخرب می‌گذارد.

انجام آزمایش‌هایی که دانشمندان از آن با عنوان «آزمایش‌های کنترل‌شده» در انسان یاد می‌کنند، دشوار است. در این آزمایش‌ها، دانشمندان یک و تنها یک عامل را تغییر می‌دهند، مثلا مقدار یک ماده‌ی شیمیایی، و سپس تاثیر آن تغییر را بر چند پدیده‌ی قابل سنجش اندازه‌گیری می‌کنند، مثلا اندازه‌گیری مقدار آنتی‌بادی‌های تولید شده توسط یک نوع سلول سیستم ایمنی در زمان قرار گرفتن در معرض ماده‌ی شیمیایی. در حیوانات و به خصوص در انسان‌ها، چنین کنترلی امکان‌پذیر نیست به این دلیل که در بدن انسان یا حیوان در زمان اندازه‌گیری خیلی اتفاقات دیگری نیز می‌افتد.

با وجود چنین دشواری‌های اجتناب‌ناپذیری در سنجش رابطه‌ی استرس با ایمنی، دانشمندانی که بارها چنین آزمایش‌هایی را بر روی حیوانات مختلف یا انسان‌ها انجام داده‌اند و بیشتر مواقع نتایج مشابهی کسب کرده‌اند، امیدوار هستند که بتوانند به نتیجه‌ای معقول و منطقی دست پیدا کنند.

آیا سرما شما را بیمار می‌کند؟

تقریبا این جمله را همه‌ی مادران به فرزندان‌شان گفته‌اند «کاپشنت را بپوش وگرنه سرما می‌خوری!» آیا آنها درست می‌گویند؟ تا به امروز، پژوهشگرانی که روی این پرسش کار کرده‌اند بر این باور هستند که قرار گرفتن در معرض سرمای متعادل، پذیرش بیماری را در بدن افزایش نمی‌دهد. بسیاری از متخصصان سلامت قبول دارند که سرد بودن و آنفلوآنزاخیز بودن فصل زمستان دلیل بر سرماخوردگی انسان نمی‌شود اما گذران مدت بیشتر در محیط داخلی و ارتباط نزدیک با کسانی که شاید ناقل میکروب باشند، دلیلی بر سرماخوردگی است.

اما هنوز پژوهشگران به یافتن پاسخ این سوال علاقمند هستند. نتایج بعضی آزمایش‌ها بر روی موش‌ها نشان داده است که قرار گرفتن در معرض سرما ممکن است توانایی بدن را برای مقابله با عفونت را کاهش دهد. اما درباره انسان‌ها چه؟ در یکی از مطالعات، دانشمندان تعدادی از داوطلبان را به آب یخ فرستادند و تعدادی دیگر را برهنه در دمایی پایین‌تر از دمای انجماد نشاندند. آنها این آزمایش را روی افرادی که در قطب جنوب زندگی کرده‌اند و کسانی که به طبیعت‌گردی در کوهستان‌های کانادا می‌پرداختند انجام دادند. نتایج ضدونقیضی حاصل شد. برای مثال، پژوهشگران افزایش عفونت‌ دستگاه تنفسی فوقانی را در اسکی‌بازان صحرانوردی مشاهده کردند که در سرما به شدت تمرین می‌کردند اما اینکه آیا دلیل آن سرما بوده است یا سایر عوامل از قبیل تمرین شدید یا خشکی هوا، پاسخ هنوز مشخص نیست.

گروهی از پژوهشگران کانادایی صدها مطالعه‌ی پزشکی را مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که نباید درباره‌ی قرارگرفتن در معرض سرمای متعادل نگران بود زیرا این سرما اثر زیان‌باری بر سیستم ایمنی بدن نخواهد داشت. اما آیا باید خودمان را در سرما بپوشانیم؟ اگر احساس ناراحتی می‌کنید یا اگر برای مدت زیادی در هوای آزاد با ریسک سرمازدگی و هیپوترمی قرار داشته باشید، پاسخ مثبت است. اما جای هیچ نگرانی در خصوص سیستم ایمنی وجود ندارد.

آیا ورزش برای ایمنی بدن مفید است؟

ورزش منظم یکی از ارکان زندگی سالم محسوب می‌شود. ورزش سلامت قلبی‌عروقی را بهبود می‌بخشد، فشار خون را پایین می‌آورد، به کنترل وزن کمک می‌کند و از بدن در برابر انواع بیماری‌ها محافظت می‌نماید. اما آیا ورزش به حفظ سلامتی سیستم ایمنی هم کمک می‌کند؟ همانند رژیم غذایی سالم، ورزش هم می‌تواند سهمی در سلامت کلی بدن و در نتیجه سلامت سیستم ایمنی داشته باشد. ورزش همچنین در بهبود گردش خون تاثیر مستقیم دارد و این امکان را برای مواد و سلول‌های سیستم ایمنی فراهم می‌آورد تا آزادانه در همه جای بدن حرکت کنند و کار خود را به نحو احسن انجام دهند.

بعضی از دانشمندان در تلاش هستند تا در مسیر کشف تاثیر مستقیم ورزش بر مقابله با عفونت گام بعدی را بردارند. برای مثال، مسئله‌ای که فکر بعضی از پژوهشگران را مشغول کرده این است که آیا ورزش شدید می‌تواند در اغلب موارد سبب بیماری ورزشکار شود یا در عملکرد ایمنی اختلال ایجاد کند. برای انجام چنین پژوهشی، دانشمندان علوم ورزشی از ورزشکاران می‌خواهند تا به فعالیت بدنی خود شدت ببخشند؛ دانشمندان پیش و پس از این فعالیت ورزشی نمونه‌ی خون و ادرار آن‌ها را می‌گیرند تا تغییرات در اجزای سیستم ایمنی را شناسایی نمایند. با وجود مشاهده یک سری تغییرات، اما ایمنی‌شناسان هنوز نمی‌دانند که عکس‌العمل ایمنی بدن به چه صورت می‌باشد.

اما این آزمایش‌ها بر روی ورزشکاران حرفه‌ای انجام گرفته است که تحت فعالیت بدنی شدید قرار گرفته‌اند. اما در خصوص فعالیت ورزشی متعادل برای افراد معمولی چطور؟ آیا این فعالیت به حفظ سلامت سیستم ایمنی کمک می‌کند؟ تا به امروز، اگرچه ارتباط مثبت مستقیمی مورد تایید دانشمندان قرار نگرفته است، اما منطقی است که تمرین ورزشی متعادل و منظم را یک تیر به هدف در جهت زندگی سالم در نظر گرفت. ورزش یک ابزار بسیار مهم برای حفظ سلامت سیستم ایمنی در کنار سایر اعضای بدن محسوب می‌شود.

رویکردی که می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا دریابند که آیا عوامل سبک زندگی همچون ورزش به بهبود ایمنی کمک می‌کند، بهره‌گیری از تعیین توالی ژنوم انسان است. تکنولوژی‌های به‌روز پزشکی این فرصت را فراهم آورده که در پژوهش‌ها بتوان از آنها برای یافتن پاسخ به سوالات مربوط به سیستم ایمنی بهره‌مند شد. برای مثال، ریزآرایه‌ها یا «تراشه‌های ژنی» که بر اساس ژنوم انسان ساخته شده‌اند به دانشمندان این امکان را می‌دهند تا همزمان فعال یا غیرفعال شدن هزاران توالی ژن را در واکنش به یک شرایط فیزیولوژیکی خاص، مثلا سلول‌های خون ورزشکار پیش و پس از تمرین ورزشی، مشاهده کنند. پژوهشگران امیدوار هستند که از این ابزارها برای تحلیل الگوها به منظور شناخت بهتر سازوکارهای مختلف و همزمان یک فعالیت استفاده کنند.