تاریکی شب، سرزنش‌های سختگیرانه‌ی معلم و هیولاها و ارواح، چه نکته‌ی مشترکی دارند؟ خیلی چیزها؛ همه‌ی اینها جزو معمول‌ترین دلایل ترس کودک در سنین مختلف هستند. شاید بارها به کودک خود گفته‌اید: «خیلی نگران نباش»، ولی کودک به حرف شما گوش نمی‌کند یا شاید واقعا نمی‌داند چطور نگران نباشد! خبر خوب اینکه راه‌های زیادی وجود دارند که به شما کمک می‌کنند ترس کودک خود را برطرف کنید و آرامش را به او بازگردانید. همراه ما باشید تا با این راه‌ها آشنا شوید.
آیا ترس کودک جوانب مثبتی هم دارد؟
همه‌ی ترس‌ها هم بد نیستند. در حقیقت، کمی ترس می‌تواند برای شما مثل بیمه عمل کند. دکتر تامار ای چانسکی (Tamar E. Chansky) نویسنده‌ی کتاب «نجات دادن کودکان از اضطراب» است. او همچنین مدیر مرکز OCD و نگرانی کودکان در Plymouth Meeting, Pa است. چانسکی می‌گوید: «بدون ترس ما بی‌محابا وارد چیزهایی می‌شویم که نباید.»
چانسکی می‌گوید برخی ترس‌ها در ذات انسان هستند. برای مثال، خیلی از کودکان و بزرگسالان از چیزهایی می‌ترسند که تا‌به‌حال تجربه نکرده‌اند. مغز انسان‌ها طوری برنامه ریزی شده که مثلا در برابر مارها از خود محافظت کند. حتی اگر فرد در تمام زندگی خود با هیچ مار سمی یا غیرسمی‌ای هم مواجه نشده باشد.
برخی کودکان از اختلالات اضطراب رنج می‌برند. آنها معمولا نسبت به یک تجربه‌ی ناخوشایند، عکس‌العمل‌های احساسی شدیدی نشان می‌دهند. اکثر اوقات ترس‌های کودکان قابل پیش‌بینی هستند.
ترس در کودکان در سنین مختلف
ترس کودکان در دوره‌های مختلف تغییر می‌کند.
۱. ترس در کودکان نوپا و نوزادان
- صداهای بلند و حرکات ناگهانی؛
- اشیای بزرگی که به‌سمت‌شان می‌آیند؛
- غریبه‌ها؛
- جدایی؛
- تغییراتی در خانه.
۲. ترس در کودکان پیش‌دبستانی
- تاریکی؛
- صداهای شبانه؛
- ماسک‌ها؛
- هیولاها و ارواح؛
- حیواناتی مانند سگ‌ها.
۳. ترس در کودکان دبستانی
- مارها و عنکبوت‌ها؛
- طوفان‌ها و بلایای طبیعی؛
- تنها ماندن در خانه؛
- ترس از معلم عصبانی؛
- اخبار و برنامه‌های ترسناک؛
- صدمات، بیماری‌ها، دکتر، آمپول و مرگ؛
- ترس از شکست یا طرد شدن.
راهکارهای کاهش ترس کودک نوپا و نوزاد
چانسکی می‌گوید در شرایط ایده‌آل، دنیای نوزاد سرشار از آغوش امن و پُر از آرامش والدین است. صداهای بلند، غریبه‌ها و هر چیزی که این آغوش را از او بگیرد، باعث ترس او می‌شود.
یک نکته‌ی ساده برای حفظ آرامش کودک این است که برنامه‌ی منظمی برای زندگی او داشته باشید. همچنین تعداد افرادی را که وارد زندگی نوزادتان می‌شوند، محدود کنید.
رابطه‌ی خود را با فرزندتان بهبود ببخشید. مرتب او را در آغوش بگیرید. با او ارتباط چشمی برقرار کنید. با او صحبت کنید یا آواز بخوانید. این کارها حس اعتماد را در ذهن نوزاد ایجاد می‌کند. این حس اعتماد باعث می‌شود نوزاد شما در برابر اضطراب مقاوم‌تر باشد.
راهکارهای کاهش ترس کودک پیش‌دبستانی
با بزرگ‌تر شدن دنیای کودکان، آنها همچنین از مکان‌ها و افراد جدید ترس دارند. چانسکی می‌گوید: «مکان‌ها و افراد جدید باعث می‌شوند کودک از چیزهای ناشناخته بترسد. برخی از این ترس‌ها نتیجه‌ی تجربیات قبلی هستند و برخی ترس‌ها به‌خاطر تخیلات دوران کودکی به‌وجود می‌آیند.»
بزرگسالان می‌توانند تصور نکنند که چیزی در گوشه‌ی تاریک کمد اتاق‌شان در کمین آنها نشسته، ولی کودکان هنوز این مهارت را پیدا نکرده‌اند که به خودشان آرامش بدهند.
دکتر کریستین لاگاتوتا (Kristin Lagattuta) استادیار رشته روانشناسی دانشگاه کالیفرنیاست. او تحقیقاتی درمورد کودکان پیش‌دبستانی انجام داده است. موضوع تحقیق او ارتباط بین ذهن و احساسات کودکان است.
لاگاتوتا توضیح می‌دهد که کودکانِ حدودا ۴ یا ۵ ساله مشکلی ندارند. آنها می‌توانند فرق تخیلات و واقعیت را درک کنند مگر اینکه تخیلات آنها در مورد چیز ترسناکی باشد. او می‌گوید: «وقتی احساسات واقعی باشند، برای آنها سخت است که درک کنند تجربیاتی که به‌همراه آن احساسات می‌آیند واقعی نیستند.»
چانسکی می‌گوید کودک هر سنی که داشته باشد، می‌توانید چالش‌های پیش‌روی او را به قدم‌های کوچک‌تر تقسیم کنید. او پیشنهاد می‌کند به‌همراه کودک خود با ترس از کمد بزرگ و تاریکِ غارمانند روبه‌رو شوید. بعد می‌توانید آن کمد را به جایی جالب و مثبت تبدیل کنید.
او می‌گوید: «با به‌وجود آوردن یک احساس جدید، می‌توانید اضطراب را از بین ببرید». چانسکی می‌گوید خلاقیت به‌خرج بدهید. به‌همراه او وارد کمد تاریک شوید و در نور چراغ‌قوه کتاب بخوانید. شکل‌های سایه‌ای درست کنید و با هم به آنها بخندید. بیست‌سؤالی بازی کنید. این کارها ذهنیت کودک را کاملا تغییر می‌دهند. برای گرفتن بهترین نتیجه، این کارها را دوباره و دوباره تکرار کنید.
ترس از سگ یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های کودکان پیش‌دبستانی است. سگ‌ها معمولا بزرگ و پُرسروصدا هستند و به‌سمت کودکان می‌پرند. این تصویر برای کودکان اصلا تصویر جالبی نیست.
چانسکی پیشنهاد می‌دهد قدم‌به‌قدم به ترس نزدیک شوید. سعی نکنید زیادی از کودک خود مراقبت کنید یا سریع به او بگویید: «ترس نداره! بیا جلو!»، در عوض به کودک خود فرصت بدهید خودش یک تجربه‌ی بی‌خطر و تحت نظارت شما داشته باشد.
چانسکی می‌گوید: «از کودک خود بپرسید که سگ چکار می‌کند؟ آیا دم او تکان می‌خورد؟ آیا این نشانه‌ی سگ خوشحال است؟»
وقتی سگ خوابیده، به آن نزدیک شوید. به کودک‌تان اجازه بدهید به سگ در حال خواب نگاه کند. این کار اجازه می‌دهد کودک‌تان به دنیای سگ‌ها وارد شود.
دکتر لاگاتوتا در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است کودکان ۳ یا ۴ ساله می‌دانند فکر کردن درباره‌ی آینده می‌تواند باعث نگرانی شود.
او می‌گوید: «آنها می‌دانند افکار منفی احساس بدی به شما می‌دهند. خیلی بعدتر یعنی در ۷ سالگی کودکان به این نتیجه می‌رسند که افکار مثبت می‌توانند باعث خوشحالی شوند.» با وجود این آگاهی، کودکان هنوز هم آن‌قدر قدرت تمرکز ندارند که افکار خود را مدیریت کنند. به همین خاطر حرف‌زدن با کودکان در مورد ترس کار بیهوده‌ای است.
لاگاتوتا برای کودک چهار ساله‌ی خود از روش قابل لمس‌تری استفاده کرد. او از فرزند خود خواست در «دفتر فکر‌های خوب» نقاشی بکشد. وقتی سن کودک بالاتر رفت، کلمات را هم به این دفتر اضافه کردند.
راهکارهای کاهش ترس کودک در سنین مدرسه
کودک در سنین مدرسه در دنیایی از دانش و تجربیات جدید قرار می‌گیرد. این دنیا البته حاوی خطرات واقعی‌تری همچون مانور آتش‌سوزی، دزدی، طوفان و جنگ است. واقع‌گرایی کم‌کم به سراغ او می‌آید.
مطمئن شوید که می‌دانید کودک‌تان دقیقا از چه می‌ترسد. اگر کودک‌تان دوست ندارد به استخر برود، آیا دلیلش این است که از آب و غرق‌شدن می‌ترسد؟ یا اینکه از صدای سوت غریق‌نجات وحشت دارد؟ تنها راهِ فهمیدن، این است که بپرسیم.
در مورد کودکان کم‌سن‌وسال می‌توانید از نقاشی‌کشیدن استفاده کنید. از او بخواهید دو نقاشی بکشد؛ یک نقاشی از خودش در شرایط ترسناک و یک «حباب نگرانی» روی سرش که فکر می‌کند در آن شرایط چه اتفاقی خواهد افتاد. بعد از کودک خود بخواهید نقاشی دیگری از خودش در همان شرایط بکشد. ولی یک «حباب باهوش‌تر» روی خودش بگذارد. حبابی که در آن آرامش بیشتر و افکار واقع‌گرایانه‌تری دارد.
کودکی که از عصبانیت معلم خود می‌ترسد ممکن است بگوید: «اگر تکالیفم را فراموش کنم معلم من رو به دفتر مدیر می‌فرسته». ولی «حباب با‌هوش» ممکن است به او بگوید: «دوستم الکس تکالیفش رو فراموش کرده بود، معلم بهش گفت که گوشه‌ی دفترچه یادداشت کنه که دیگه یادش نره.»
چانسکی می‌گوید: «این روش به کودک کمک می‌کند رابطه‌ی بین احساسات خود را در این دو داستان مختلف درک کند.»
کودکانی که از حوادث طبیعی می‌ترسند نیز می‌توانند نقطه‌نظر خود را تغییر بدهند. این کودکان می‌توانند آنچه را که در مدرسه در مورد طوفان، تندباد یا زلزله آموخته‌اند، به والدین خود یاد بدهند. این کار به آنها کمک می‌کند نگاهی نو به این شرایط داشته باشند.
چانسکی توضیح می‌دهد که این روش‌ها برای کودکانی که توانایی‌های شناختی بیشتری دارند، مفید است. برای کودکانی که تنش‌های فیزیکی دارند، شب‌ها اضطراب دارند و نمی‌توانند بخوابند، روش‌های آرامش‌بخشیدن مفید‌تر هستند.
لوری لیت (Lori Lite) متخصص اجرای تکنیک‌های آرامش‌بخشیدن به کودکان است. او این تکنیک‌ها را برای کودکان خودش هم امتحان کرده است. یکی از فرزندان او دچار بیش فعالی بود و همیشه بیمار بود، فرزند دیگر او شب‌ها نمی‌خوابید و کابوس می‌دید.
او داستان‌هایی درباره‌ی نفس عمیق کشیدن و شل‌کردن ماهیچه‌ها را برای فرزندانش تعریف می‌کرد و کم‌کم توانست به کودکان خود کمک کند. لیت می‌گوید: «خوبی چنین داستان‌هایی این است که لازم نیست به کلاس بروید. لازم نیست برای خواندن آنها مدرک داشته باشید. لازم نیست پول زیادی برای تهیه‌ی آنها خرج کنید. تنها کاری که باید بکنید این است که سی‌دی را روشن کنید یا کتاب را بخوانید.»
راهنمایی‌های عمومی برای کاهش ترس کودک در همه‌ی سنین
وقتی کودک شما می‌ترسد، چه ۵ ساله باشد چه ۱۵ ساله، سعی کنید حتما به او احترام بگذارید. چانسکی این روش‌های اولیه برای کمک به او را پیشنهاد می‌کند:
- از روی ترس با فرزند خود صحبت نکنید.
- آرام و مطمئن باشید. لحن سخن گفتن شما به‌اندازه‌ی آنچه می‌گویید اهمیت دارد.
- وقتی به فرزند خود کمک می‌کنید با ترس‌های خود مواجه شود، ببینید چطور راحت‌تر است. او را مجبور نکنید از حد خود جلوتر برود. اما کاملا هم دست از تلاش برندارید. طفره‌رفتن راه درستی برای درمان اضطراب کودکان نیست.
- روش‌های مختلف مواجهه با ترس را امتحان کنید. مثلا نقاشی‌کشیدن، عروسک‌بازی یا نقش بازی کردن.
- به‌خاطر تلاش‌های کوچک و بزرگ کودک‌تان، به او جایزه بدهید.
