ما ایرانی‌ها همیشه به دنبال بهانه‌ای برای دید و بازدید و کنارهم‌بودن هستیم و در جشن‌ها و اعیاد دوست داریم لحظات شادی و نشاط خودمان را با اقوام و آشنایان شریک شویم. شب یلدا یکی از همین جشن‌هاست و سال‌های سال است که خانواده‌های ایرانی را دور هم جمع می‌کند. رسم و رسوم این شب، سفره‌های پُر‌رنگ‌و‌لعاب یلدا، شعرخوانی و در کل خاطرات طولانی‌ترین شب سال، با آوردن نام یلدا در ذهن همه‌ی ما نقش می‌بندد. ما در این مطلب سعی کرده‌ایم از تاریخچه و آداب و رسوم این شب صحبت کنیم و ببینیم مردم سایر نقاط دنیا، طولانی‌ترین شب سال را چگونه گرامی می‌دارند و همچنین از نظر علم نجوم در شب یلدا واقعا چه اتفاقی می‌افتد.
فلسفه و تاریخچه شب یلدا
در گذشته‌های دور که شغل اکثر مردم کشاورزی بود، روشنایی روز و نور خورشید برای آنها اهمیت فراوانی داشت. مردم دریافتند که در بعضی از ایام سال، روزها طولانی‌تر و در بعضی ایام کوتاه‌تر می‌شوند و این باور در آنها به‌وجود آمد که خورشید نماد نیکی و مهر است و با شب در نبرد است. آریایی‌ها، آخرین روز پاییز و اولین شب زمستان را که طولانی‌ترین شب بود، شب آغاز سال قرار دادند. در فرهنگ اوستایی نیز با واژهی «سَرِدَ» به معنای فصل سرد، آغاز سال و پیروزی اهورامزدا بر اهریمن و روشنی بر تاریکی را بشارت می‌دادند.
مردم تاریکی را نماینده‌ی اهریمن می‌دانستند و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی طولانی‌تر می‌شد، این شب برای ایرانیان نحس بود و همین که این شب فرا می‌رسید، آتش روشن می‌کردند. آنها شب یلدا را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و به این خاطر که از فردای آن شب با طلوع خورشید، روزها رفته‌رفته بلندتر می‌شد، به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. (برگرفته از ویکی‌پدیا)
یلدا یک واژهی سامی و به معنای تولد است. این واژه در زبان آشوری به‌صورت «الآدو»، در عبری و سریانی و آرامی «یلد» و در عربی و حبشی «ولد» خوانده می‌شود. در فرهنگ معین راجع به واژهی یلدا نوشته شده است: «یلدا یک واژهی سریانی و به معنای تولد و زایش است، یعنی تولد مهر (میترا) در شب اول زمستان که بلندترین شب سال است و ایرانیان به یمن تولد مهر، در این شب جشن می‌گیرند.»
شب یلدا در سایر کشورها
شب یلدا یا «انقلاب زمستانی» که طولانی‌ترین شب سال محسوب می‌شود در ۲۱ یا ۲۲ دسامبر هر سال در نیم‌کره‌ی شمالی رخ می‌دهد. البته این انقلاب برای نیم‌کره‌ی جنوبی در ۲۰ یا ۲۱ ژوئن اتفاق می‌افتد. مردم سراسر دنیا که از این پدیده‌ی نجومی آگاهی دارند، بازگشت خورشید را به روش‌های مختلف جشن می‌گیرند. در ادامه به بعضی از این جشن‌های طولانی‌ترین شب سال در سایر کشورها اشاره می‌کنیم. (برگرفته از britannica)
کلمبیا
مردم بومی اینگا در مراسمی به نام اینتی رایمی (Inti Raymi) به معنای «جشنوارهی خورشید»، شرکت می‌کنند. اینتی رایمی یک جشن باستانی در ستایش اینتی (خورشید پدر) و پاچاماما (زمین مادر) به شکرانه‌ی زمین و غذا است. این جشن هر ساله با آغاز انقلاب زمستانی در نیم‌کره‌ی جنوبی برگزار می‌شود.
بلاروس
بلاروسی‌ها با پوشیدن لباس‌های سنتی، مراسم کارول کریسمس یا کلیادی (Koliady) را در روستای پوگوست (Pogost) در ۲۵۰ کیلومتری مینسک (Minsk) جشن می‌گیرند. کلیادی در بلاروس تعطیل عمومی است و قبلا در روز انقلاب زمستانی برگزار می‌شد؛ اما امروزه در کریسمس و آغاز سال جدید برگزار می‌شود.
اسکاندیناوی
هر سال جشنوارهی نور در سوئد، نروژ و مناطق سوئدی‌‌زبان فنلاند، در ۱۳ دسامبر به پاس گرامیداشت سنت لوسیا (St Lucia)، یکی از نخستین شهدای مسیحی برگزار می‌شود. از لحاظ تاریخی، اهالی اسکاندیناوی با آتش‌بازی به استقبال انقلاب زمستانی می‌رفتند تا ارواح شیطانی را دور کنند. آنها پس از گرویدن به مسیحیت، افسانه‌ی سنت‌لوسیا را به جشن‌های خود وارد کردند و آداب رسوم باستانی و مسیحی را در هم آمیختند.
هند
در آمریتسار پنجاب هند، دختران هندی در جشنی به نام لوری (Lohri) با پوشیدن لباس‌های محلی به رقص محلی گیدا (Giddha) مشغول می‌شوند. جشن لوری یادآور انقلاب زمستانی است و در شمال هند با آتش‌بازی همراه است.
اسپانیا
در جشنوارهی کاج در روستای سنتلس (Centelles) بارسلونا، تیر هوایی شلیک می‌شود و مردان و زنان به جنگل می‌روند و یک درخت کاج را قطع می‌کنند. آنها کاج را با یک گاری تا کلیسای روستا می‌آورند. سپس درخت کاج را با سیب و ویفر تزئین می‌کنند و تا ۶ ژانویه در کلیسا آویزان می‌نمایند. قدمت این مراسم به سال ۱۷۵۱ باز می‌گردد و ریشه در دعا برای باروری بیشتر محصولات در انقلاب زمستانی دارد. (برگرفته از ibtimes.co.uk)
آریزونای شمالی
سویال نام روز انقلاب زمستان در میان سرخپوستان هوپی آریزونای شمالی است. جشن‌ها و مراسم‌های این روز عبارتند از: تطهیر، رقص و گاهی‌اوقات اهدای هدیه. در این روز، سرخپوستان هوپی به استقبال کاچیناس (ارواح محافظ کوهستان) می‌روند. آنها عصاهایی برای دعا می‌سازند و از آنها در سایر مراسم‌های خود نیز استفاده می‌کنند.
چین
دونگ‌ژی به معنای ورود زمستان، یکی از مهم‌ترین جشن‌های چین محسوب می‌شود. در این روز اعضای خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. بر اساس تقویم سنتی چین، این روز تعطیل معمولا در روزی بین ۲۱ و ۲۳ دسامبر قرار دارد. همچنین برای کشاورزان این روز به‌عنوان جشن پایان درو محسوب می‌شود و در این جشن، کشاورزان با بازگشت از زمین‌های خود و آوردن محصولات کشاورزی در کنار اعضای خانواده‌‌شان به شادی می‌پردازند. غذاهای مخصوص این روز تانگ‌یوآن یا همان کوفته‌‌برنجی است. (برگرفته از britannica)
پاکستان
پاکستانی‌ها در این شب به دعا و نیایش می‌پردازند. در آیینی به نام حمام زمستانی، مردان از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز، باید به‌صورت ایستاده حمام کنند و در حالی‌که تکه نانی در دست گرفته‌اند، بر سر خود آب بریزند. بعد از آن، مردم شروع به جشن و پایکوبی و آتش‌بازی می‌کنند و غذایی که از سیرابی بز تهیه شده است، می‌خورند.
کُره
مردم کُره در این روز غذایی از برنج و لوبیای قرمز با نام سائیلیسم تهیه می‌کنند. همچنین برای دور کردن ارواح خبیث از خانه‌هایشان، مایع مخصوصی در اطراف آن می‌ریزند.
ژاپن
ژاپنی‌ها برای دور کردن سرماخوردگی و انرژی‌های منفی، حمام مرکبات می‌گیرند. در این حمام آنها تعدادی لیمو و پرتقال را در وان می‌ریزند و به حمام گرفتن مشغول می‌شوند.
اسکاتلند
«هاگمانی» نام مراسم انقلاب زمستانی مردم اسکاتلند است. در این مراسم یک نفر با موهای بلند و سیاه درب خانه‌ی همسایه‌ها را می‌زند و از آنها نان، نمک، شیرینی و شکلات می‌گیرد. هاگمانی یکی از مهم‌ترین جشن‌های اسکاتلندی‌هاست و از نیمه‌ی شب آغاز می‌شود.
روسیه
در طولانی‌ترین شب سال، مردم روسیه به دعا و نیایش مشغول می‌شوند و از یکدیگر با نان و پنیر و عسل پذیرایی می‌کنند. آنها شهرهایشان را چراغانی می‌کنند و به یکدیگر کلوچه‌‌ی خانگی هدیه می‌دهند.
آداب شب یلدا در گذشته و امروز
شب یلدا که از نظر ایرانیان باستان، شب بشارت شکست تاریکی و تولد روشنایی و گرمی است با شب‌زنده‌داری و نشستن دور آتش همراه بوده است. مردم در این شب در کنار یکدیگر جمع می‌شدند و به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. آنها میوه و خشکبارهایشان را از انبارها بیرون می‌آوردند و در سفره‌های شب یلدا که «میَزد» نام داشت می‌گذاشتند و در کنار دیگران مشغول خوردن میوه‌ها و آجیل این سفره می‌شدند.
فردای شب یلدا نیز در ایران باستان بسیار مقدس بود، این روز که «خور روز» یا «دی‌گان» یا «روز خورشید» نام داشت، به‌عنوان روز برابری انسان‌ها شناخته می‌شد. همه‌ی مردم حتی پادشاهان لباسی ساده می‌پوشیدند. هیچ دستوری صادر نمی‌شد و همه‌ی کارها به‌صورت داوطلبانه انجام می‌شد. جنگ و خونریزی و حتی شکار حیوانات ممنوع بود و حتی دشمنان خارجی نیز این موضوع را رعایت می‌کردند.
امروزه هم جشن یلدا تقریبا به همان شکل برگزار می‌شود. در این شب، همه‌ی اقوام و فامیل دور هم جمع می‌شوند و دیدار تازه می‌کنند. ایرانیان در این شب از مهمانان خود با آجیل و شیرینی و میوه پذیرایی می‌کنند که همگی آنها نماد برکت و فراوانی و شادکامی است. انار یکی از میوه‌های مهم سفره‌ی شب یلدا به حساب می‌آید که به خاطر پُردانه بودن، نماد برکت‌آوری و پربار نمودن زندگی است. از طرف دیگر، هندوانه نیز از ضروریت‌های سفره‌ی شب یلدا در خانه‌های ایرانی است و برخی عقیده دارند که با خوردن هندوانه در شب یلدا از سرماخوردگی در کل زمستان مصون باقی می‌مانند. انار و هندوانه به دلیل سرخی رنگ‌شان، نمادی از خورشید هستند.
شب یلدا فقط به خورد و خوراک محدود نمی‌شود، به خاطر علاقه‌ی ایرانیان به شعر و ادبیات، گرفتن فال حافظ از رسوم رایج در این شب است که مردم با نیت سلامتی و شادکامی، فال خود را از حافظ طلب می‌کنند. برخی دیگر نیز به شاهنامه‌خوانی و توصیف حماسه‌های آن می‌پردازند. از دیگر بخش‌های مفرح و به‌یادماندنی شب یلدا، بازگویی خاطرات و قصه‌گویی بزرگ‌ترها است که شبی دلنشین را برای همه به ارمغان می‌آورد. (برگرفته از hamshahrionline)
نجوم مربوط به شب یلدا
قبل از اینکه به بیان علت طولانی بودن شب یلدا بپردازیم، باید با دو اصطلاح علمی آشنا شویم. یکی «دایره‌البروج» که مسیر حرکت زمین به دور خورشید است و دیگری «استوای سماوی» که یک خط فرضی و هم‌صفحه با خط استوا است که کل آسمان را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. این دو مدار، یک زاویه‌ی 23.5 درجه‌ای دارند که در دو نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند و به آنها نقاط اعتدال گفته می‌شود. نقاط اعتدال شامل اعتدال بهاری (نوروز) و اعتدال پاییزی (ماه مهر) است.
در طرف دیگر این دو نقطه، نقاط انقلاب قرار دارد که به یکی از آنها انقلاب تابستانی و به دیگری انقلاب زمستانی می‌گویند. درنتیجه سمت طلوع خورشید در هر فصل متفاوت است. در نقطه‌‌ی اعتدال بهاری، خورشید دقیقا از شرق طلوع می‌کند اما با نزدیک شدن به پایان فصل بهار، فاصله‌ی خورشید از استوای سماوی بیشتر می‌شود و نه‌تنها طول روز بیشتر می‌شود، بلکه طلوع خورشید هم کمی به سمت شمال تغییر می‌کند. درنتیجه در انقلاب تابستانی، خورشید از شمال‌شرقی‌ترین حالت ممکن طلوع و در شمال‌غربی‌ترین حالت ممکن غروب می‌کند و طول روز به بیشترین مقدار خود در نیم‌کره‌ی شمالی می‌رسد.
اما در فصل زمستان برعکس این موضوع اتفاق می‌افتد؛ یعنی در انقلاب زمستانی، خوشید از جنوب‌شرقی طلوع و با کمانی کوتاه در جنوب‌غربی غروب می‌کند. با توجه به کم‌بودن مدت‌زمان حضور خورشید، طول روز به کوتاه‌ترین مدت خود می‌رسد. بدین ترتیب خورشید به نیم‌کره‌ی شمالی به‌صورت مایل می‌تابد و این نیم‌کره نور و گرمای کمتری را دریافت می‌کند و درنتیجه فصل زمستان آغاز می‌شود.
در شب یلدا، خورشید به حداکثر فاصله با مدار سماوی و طول شب به بیشترین حد خود می‌رسد. اما این طولانی بودن به گونه‌ای نیست که کاملا قابل فهم باشد بلکه تفاوتی حدودا یک دقیقه‌ای دارد. طول شب یلدا در نقاط مختلف ایران متفاوت است؛ به‌طوری که چابهار در جنوب‌شرقی و ماکو در شمال غربی ایران، به ترتیب 13.5 و 14.5 ساعت، کوتاه‌ترین و بلندترین شب یلدا را دارند.
