پروژسترون یکی از مهم‌ترین هورمون‌های جنسی بدن زنان است که عملکردهای مهم را تحریک و تنظیم می‌کند. این هورمون در حفظ بارداری سالم، آماده‌سازی بدن برای بارداری و تنظیم چرخه قاعدگی ماهانه نقش دارد. درک نقش پروژسترون در بدن و چگونگی تأثیرگذاری آن بسیار مهم است. در این مطلب هر آنچه را لازم است درمورد این هورمون بدانید به شما خواهیم گفت.
پروژسترون چیست؟
پروژسترون هورمونی است که بخش خاصی از تخمدان زنان به‌نام جسم زرد (Corpus luteum) تولیدش می‌کند. فولیکولی که در زمان تخمک‌گذاری تخمک آزاد می‌کند جسم زرد را پرورش می‌دهد. بعد از تخمک‌گذاری، جسم زرد تولید پروژسترون خود را افزایش می‌دهد.
پروژسترون هورمون غالب در نیمه دوم یا فاز لوتئال چرخه قاعدگی است و نقش آن ادامه کار استروژن در آماده‌سازی پوشش رحم برای بارداری است. اگر اسپرم تخمک آزادشده را بارور کند و باردار شوید، جسم زرد تا حدود هفته ۱۰ بارداری به تولید این هورمون ادامه می‌دهد. سپس، کنترل جفت شما را بر عهده می‌گیرد.
اگر باردار نشوید، جسم زرد شما حل می‌شود، سطح پروژسترون شما کاهش می‌یابد، پریود می‌شوید و چرخه قاعدگی جدیدی شروع می‌شود. علاوه بر جسم زرد و جفت، تخمدان‌ها و غدد فوق کلیوی نیز این هورمون را به میزان کمتری تولید می‌کنند.
پروژسترون و پروژستین: آیا این دو باهم فرق دارند؟
پروژسترون هورمونی طبیعی است که بدن شما و در درجه اول جسم زرد آن را تولید می‌کند. این هورمون در صورت مصرف خوراکی به‌سرعت از بدن خارج می‌شود. همین موضوع استفاده از این هورمون به‌عنوان مکمل را دشوار می‌کند؛ به‌خصوص اگر فقط در دوزهای کمتر موردنیاز باشد. برای بهبود جذب توسط بدن، این هورمون به‌طور معمول به‌صورت آمپول پروژسترون یا شیاف پروژسترون تجویز می‌شود.
برای غلبه بر مشکل جذب، یک فرم مصنوعی پروژسترون وجود دارد. این همان چیزی است که به‌عنوان پروژستین شناخته می‌شود. با دستکاری ساختار شیمیایی پروژسترون طبیعی، پروژستین‌های مصنوعی متفاوتی ایجاد شده‌اند که بر گیرنده‌های هورمون پروژسترون در بدن شما تأثیر می‌گذارد. پروژستین‌ها در همه داروهای ضدبارداری حاوی هورمون از جمله موارد زیر استفاده می‌شوند:
- کپسول ضدبارداری کاشتنی؛
- قرص ضدبارداری خوراکی؛
- داروی ضدبارداری تزریقی؛
- IUD حاوی پروژستین.
بیشتر این پروژستین‌های مصنوعی از تستوسترون مشتق شده‌اند و بسته به نوع پروژستین ممکن است فعالیت کم‌وبیش مشابه تستوسترون داشته باشد؛ به‌عنوان مثال، پروژستین نسل سوم نسبت به نسل اول دارای عملکرد آندروژنیک یا تستوسترون کمتری خواهد بود.
پروژسترون در بارداری
وجود پروژسترون برای بارداری سالم ضروری است. همان‌طور که در بالا توضیح دادیم، نقش پروژسترون در بارداری حتی قبل از کاشت تخمک بارورشده شروع می‌شود. برای داشتن بارداری سالم و حفظ آن، وجود این هورمون بسیار مهم است؛ آن‌قدر که جفت شما از حدود هفته ۱۰ بارداری تا پایان دوره بارداری تولید آن را بر عهده می‌گیرد. تصور می‌شود این هورمون دارای فعالیت ضدالتهابی است و بر سیستم ایمنی شما تأثیر می‌گذارد. این عملکردهای پروژسترون به جلوگیری از سقط جنین در دوران بارداری و جلوگیری از ازدست‌دادن حاملگی بعدی و زایمان زودرس کمک می‌کند.
در برخی از زنان، ممکن است مصرف مکمل پروژسترون در دوران بارداری ضروری باشد. اگر از طریق فناوری کمک‌باروری (ART) باردار شده‌اید، به‌احتمال زیاد به‌طور طبیعی تخمک‌گذاری نمی‌کنید؛ بنابراین جسم زرد سالم برای تولید این هورمون ندارید. در این شرایط، پزشک برخی از انواع پروژسترون را به‌صورت ژل و قرص واژینال یا آمپول برایتان تجویز می‌کند. دریافت این مکمل معمولا تا حدود هفته ۱۰ تا ۱۲ بارداری ادامه می‌یابد.
اگر سابقه زایمان زودرس یا پارگی زودرس کیسه آب در بارداری قبلی‌تان دارید، ممکن است پزشک از تزریق این هورمون برای جلوگیری از زایمان زودرس استفاده کند. این تزریقات هفتگی نوع خاصی از پروژسترون، معمولا از هفته ۱۶ شروع می‌شود و تا هفته ۳۶ بارداری ادامه می‌یابد.
کاربردهای احتمالی پروژسترون
۱. پیشگیری از بارداری
داروهای پیشگیری از بارداری خوراکی معمولا حاوی استروژن و پروژسترون هستند. این قرص‌های ترکیبی هر ماه تخمک‌گذاری (آزادشدن تخمک) را سرکوب می‌کنند. پروژسترون موجود در این قرص‌ها با تغییر مخاط دهانه رحم، احتمال بارداری را کاهش می‌دهد و حرکت و اتصال اسپرم با تخمک را دشوار می‌کند. پروژسترون موجود در قرص‌های ضدبارداری همچنین از رشد آندومتر جلوگیری می‌کنند و ترشحات رحم را تغییر می‌دهد تا احتمال لقاح تخمک بارورشده در دیواره رحم کاهش یابد.
۲. جلوگیری از زایمان زودرس
بیشتر تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از ژل پروژسترون یا تزریق آن داخل واژن، به‌تنهایی یا همراه با درمان‌های دیگر برای به‌تأخیرانداختن زایمان، خطر زایمان زودرس را در برخی از زنانی که در معرض خطر آن هستند کاهش می‌دهد. با این حال، برخی از تحقیقات دیگر نیز حاکی از این است که استفاده از ژل پروژسترون در واژن، احتمال زایمان زودرس را در زنانی که سابقه زایمان زودرس دارند کاهش نمی‌دهد. تأثیر این هورمون بر زایمان زودرس در زنانی که بارداری دوقلو دارند مشخص نیست.
۳. تسکین علائم یائسگی
با افزایش سن و رسیدن به دوره یائسگی، سطح هورمون شما دچار نوسان و کاهش می‌شود و باعث نامنظم‌شدن تخمک‌گذاری و قاعدگی و همچنین علائم آزاردهنده دیگر می‌شود. برخی تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از کرم پروژسترون خاص (Progest) روی پوست علائمی مانند گرگرفتگی را در زنان یائسه کاهش می‌دهد.
۴. درمان آمنوره (فقدان قاعدگی)
ممکن است مصرف این هورمون، چه به‌صورت خوراکی و چه به‌عنوان شیاف واژینال، راهکارهای مؤثری برای درمان آمنوره در زنان قبل از یائسگی باشد.
۵. درمان جایگزینی هورمون (HRT)
سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) استفاده پروژسترون میکرونیزه (پرومتریوم) با استروژن را به‌عنوان جزئی از درمان جایگزینی هورمون تأیید کرده است.
۶. درمان ناباروری (ناتوانی در باروری در طول ۱ سال تلاش برای باردارشدن)
ژل واژینال پروژسترون برای استفاده به‌عنوان بخشی از درمان ناباروری در زنان مورد تأیید FDA است. برخی از تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از ژل واژینال و آمپول پروژسترون می‌تواند تأثیر مثبتی در افزایش شانس باروری داشته باشد.
۷. درمان ضخیم‌شدن غیرطبیعی پوشش داخلی رحم (هیپرپلازی آندومتر)
برخی تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از ژل واژینال کرینون در مهبل از هیپرپلازی آندومتر در زنانی که تحت درمان جایگزینی استروژن هستند جلوگیری می‌کند. سایر تحقیقات اولیه نیز نشان می‌دهد ۱ کرم پروژسترون داخل واژینال ممکن است ضخیم‌شدن غیرطبیعی آندومتر و خونریزی واژن در زنان قبل از یائسگی را برطرف کند.
۸. کاهش درد پستان (ماستالژی)
برخی تحقیقات نشان می‌دهد استفاده از پروژسترون (کرینون) در واژن باعث کاهش حساسیت و درد سینه در زنان مبتلا به بیماری‌های غیرسرطانی پستان می‌شود.
۹. محافظت از آندومتر (داخلی‌ترین لایه‌ی رحم)
در چرخه طبیعی تخمک‌گذاری که در آن باردار نمی‌شوید، تجمع و ریزش مخاط رحم با تعادل بین استروژن و پروژسترون کنترل می‌شود. اگر شرایطی دارید که تخمک‌گذاری ندارید اما استروژن اضافی دارید، که در سندرم تخمدان پلی کیستیک و گاهی در چاقی اتفاق می‌افتد، ممکن است پزشک مصرف این هورمون را برای محافظت از پوشش داخلی رحم و درمان هرگونه خونریزی غیرطبیعی رحمی تجویز کند.
این هورمون همچنین معمولا در بسیاری از گزینه‌های جایگزینی هورمون برای مدیریت علائم یائسگی استفاده می‌شود. بیشتر علائم ناخوشایند دوره یائسگی ناشی از کمبود استروژن است. مصرف هورمون جایگزین به‌تنهایی این علائم را درمان و از استخوان‌های شما محافظت می‌کند.
عوارض پروژسترون
این هورمون ممکن است عوارض جانبی زیادی از جمله موارد زیر را به‌دنبال داشته باشد:
- تغییر چرخه قاعدگی؛
- خونریزی شدید؛
- علائم شبیه سندرم پیش از قاعدگی (PMS)؛
- ناراحتی معده؛
- تغییر اشتها؛
- افزایش وزن؛
- احتباس مایعات و تورم (ادم)؛
- خستگی؛
- سرگیجه؛
- آکنه؛
- خواب آلودگی یا بی‌خوابی؛
- بثورات پوستی؛
- کهیر؛
- تب؛
- سردرد؛
- افسردگی؛
- ناراحتی یا بزرگ شدن پستان.
حساسیت به پروژسترون و اختلالات خلقی در فاز لوتئال
پروژسترون مانند استروژن، با مواد شیمیایی موجود در مغز شما تداخل دارد و خلق‌وخوی شما را کنترل می‌کند. این کار از طریق ترکیبی که به‌نام الوپرگنانولون (Allopregnanolone) شناخته می‌شود انجام می‌شود. آلوپرگنانولون روی گیرنده خاصی در مغز شما به نام گیرنده GABA کار می‌کند. معمولا این ترکیب دارای عملکردی ضداضطراب و آرامش‌بخش است. به همین دلیل، ممکن است درست قبل از قاعدگی یا در اوایل دوران بارداری احساس خواب‌آلودگی یا افت انرژی کنید.
اما برای برخی از زنان، افزایش پروژسترون در فاز لوتئال می‌تواند درجات مختلفی از اضطراب و بیقراری را ایجاد کند. تصور می‌شود این واکنش مخالف، ناشی از اختلال در نحوه پردازش آلوپرگنانولون توسط این زنان است.
اقدامات احتیاطی و هشدارها
- دوران بارداری: استفاده از ژل پروژسترون داخل واژینال به‌عنوان بخشی از درمان ناباروری یا برای جلوگیری از زایمان زودرس به‌احتمال زیاد ایمن است. با وجود این، هنگامی که این هورمون در دوران بارداری برای اهداف دیگر استفاده شود، احتمالا ایمن نیست.
- دوران شیردهی: اطلاعات کافی برای اطمینان از استفاده ایمن این هورمون در دوران شیردهی وجود ندارد. احتیاط کنید و از استفاده از آن در دوران شیردهی بپرهیزید.
- بیماری شریانی: در صورت ابتلا به بیماری شریانی از این هورمون استفاده نکنید.
- سرطان پستان: اگر به سرطان پستان مبتلا هستید، از مصرف پروژسترون خودداری کنید. مگر اینکه پزشک گفته باشد.
- افسردگی: اگر در حال حاضر افسردگی شدید دارید یا سابقه افسردگی شدید دارید، قبل از استفاده از این هورمون با پزشک مشورت کنید.
- بیماری کبدی: پروژسترون ممکن است بیماری کبد را بدتر کند. از آن استفاده نکنید.
- بیماری پورفیری: این هورمون ممکن است باعث حمله پورفیری شود، از آن استفاده نکنید.
- خونریزی واژینال: اگر خونریزی واژینال تشخیص داده نشده دارید، از مصرف این هورمون اجتناب کنید.
شما چقدر درباره تأثیر این هورمون می‌دانستید؟ آیا با اختلال تولید آن مواجه بوده‌اید؟ از تجربه‌تان برای ما و مخاطبان بگویید.
