در روش پرتو درمانی از امواج پرانرژی برای کشتن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود و به این صورت، سرطان را درمان می‌کند. هدف از این درمان، نابودی یا تخریب سلول‌های سرطانی، بدون آسیب رساندن به سلول‌های سالم است.
پرتو درمانی ممکن است عوارض جانبی هم به همراه داشته باشد، اما این عوارض در افراد مختلف، متفاوت هستند. عوارض جانبی به نوع پرتوها، مقدار آن‌ها، ناحیهٔ تحت‌درمان بدن و سلامتی عمومی فرد بستگی دارند.
برای پیش‌بینی دقیق عوارض پرتو درمانی روی فرد، راهی وجود ندارد. شاید فردی دچار عوارض بسیار محدود و فرد دیگر دچار مشکلات فراوان و سختی شود.
پزشک‌های متخصص این حوزه از درمان، پرتو درمانی را انجام می‌دهند. پس قبل از هر چیز، ابتدا باید دربارهٔ آثار پرتو درمانی و اینکه برای بهتر شدن چه می‌توان کرد، باید با پزشک مربوطه مشورت کرد. اگر پرتو درمانی باعث ناراحتی می‌شود، باید به گروه درمان اطلاع داد. آن‌ها می‌توانند در بهتر شدن روند درمان کمک کنند.
عوارض پرتو درمانی از چه زمانی آغاز می‌شوند؟
پرتو درمانی دو نوع عوارض جانبی دارد: زودهنگام و دیرهنگام. عوارض جانبی زودهنگام مانند حالت تهوع و خستگی، معمولا طولانی نیستند. شاید در حین یا درست پس از درمان آغاز شده و تا چند هفته پس از اتمام آن طول بکشند، اما بعدا بهتر می‌شوند. بروز عوارض جانبی دیرهنگام، مانند مشکلات و بیماری های ریوی و قلبی، ممکن است سال‌ها طول بکشد و اغلب هم همیشگی هستند.
شایع‌ترین عوارض جانبی زودهنگام خستگی و مشکلات و بیماری های پوستی هستند. سایر عوارض همچون ریزش مو و حالت تهوع، به آن قسمتی از بدن بستگی دارد که پرتو درمانی می‌شود.
چطور می‌توان با خستگی ناشی از پرتو درمانی کنار آمد؟
خستگی‌ای که به‌خاطر سرطان و پرتو درمانی احساس می‌شود، با سایر اوقاتی که انسان احساس خستگی می‌کند فرق دارد. این خستگی با استراحت بهتر نمی‌شود و ممکن است فرد را از انجام امور روزمره هم باز دارد؛ اموری مانند رفتن به کار یا وقت گذراندن با افراد خانواده و دوستان. خستگی هر روز هم با روز دیگر فرق دارد و این‌طوری برنامه‌ریزی بر آن اساس هم دشوار می‌شود. حتی ممکن است برنامهٔ درمان سرطان را هم تحت‌تأثیر قرار بدهد.
وقتی فرد دچار خستگی می‌شود، باید با پزشک مشورت کند. ممکن است پزشک مربوطه بتواند به بهتر شدن این روند کمک کند. کارهایی هم هستند که خود فرد می‌تواند برای بهتر شدن حالش انجام بدهد:
- از سلامت خود مراقبت کنید. داروهایتان را باید همان‌طوری مصرف کنید که پزشک دستور داده است. حسابی استراحت کنید، تا جایی که می‌توانید فعال باشید و غذای مناسب بخورید.
- از مشاور کمک بگیرید، یا در کلاس‌های مرکز درمان سرطان شرکت کنید تا یاد بگیرید چگونه انرژی خود را حفظ کنید، استرس خود را کاهش دهید و صرفا روی خستگی تمرکز نکنید.
- انرژی خود را برای فعالیت‌هایی ذخیره کنید که خیلی برایتان مهم هستند. وقتی احساس آمادگی می‌کنید، ابتدا به این کارهای مهم برسید.
- بین استراحت و فعالیت‌هایتان توازن ایجاد کنید. دراز کشیدن بیش از اندازه در رختخواب ممکن است شما را خسته‌تر کند. اما کارهای فراوانی در برنامهٔ روزمره‌تان نگنجانید و به خودتان فرصت استراحت بدهید.
- از خانواده و دوستان‌تان کمک بخواهید. اگر این خستگی در کارتان تداخل ایجاد می‌کند، با مدیر یا مسئول منابع انسانی صحبت کنید و از او بخواهید در طول روز کمی فرصت بدهد تا برنامه‌هایتان را تنظیم کنید.
به‌خاطر داشته باشید که خستگی ناشی از پرتو درمانی احتمالا طی چند هفته پس از اتمام درمان از بین خواهد رفت.
پرتو درمانی چه مشکلاتی برای پوست به وجود می‌آورد؟
تأثیری که پرتو درمانی روی پوست بدن می‌گذارد، شبیه موقعی است که مدت طولانی زیر نور خورشید هستید. ممکن است قرمز، برنزه یا دچار آفتاب‌سوختگی شوید. در چنین شرایطی پوست فرد ممکن است متورم، خشک و پوسته‌پوسته بشود، یا بخارد.
به پوست‌تان رسیدگی کنید:
- لباس‌های تنگی نپوشید که آن قسمت تحت‌درمان را بپوشانند.
- پوست‌تان را نمالید و نسابید. برای پاک کردن آن، از صابون ملایم استفاده کنید و زیر آب ولرم بگیرید.
- هیچ چیز داغ یا یخی روی آن ناحیه نگذارید، مگر اینکه پزشک چنین دستوری داده باشد.
- پیش از استفاده از هرگونه پماد، روغن، لوسیون یا پودر، حتما با پزشک مشورت کنید.
- از پزشک بپرسید آیا می‌توانید از نشاستهٔ ذرت استفاده کنید یا نه، چون این نشاسته خارش پوست را کاهش می‌دهد.
- تا جایی که می‌توانید زیر نور خورشید قرار نگیرید. آن قسمت بدن که پرتو درمانی می‌شود را با لباس یا کلاه بپوشانید. اگر حتما باید از منزل بیرون بروید، در مورد استفاده از ضدآفتاب با پزشک مشورت کنید.
- اگر به‌خاطر سرطان سینه پرتو درمانی می‌شوید، تا جای ممکن از سوتین استفاده نکنید. اگر مجبورید سوتین بپوشید، از انواع نرم و نخی آن استفاده کنید که سیم ندارند.
- از هیچ‌گونه نوار، گاز یا باند روی پوست استفاده نکنید، مگر اینکه پزشک دستور داده باشد.
چند هفته پس از اتمام پرتو درمانی، پوست‌تان کم‌کم بهتر می‌شود. اما ممکن است پس از بهبود، کمی تیره‌تر شده باشد. البته پس از پایان پرتو درمانی هم باید از پوست خود در مقابل آفتاب محافظت کنید.
آیا پرتو درمانی باعث ریزش مو می‌شود؟
فقط کسانی ممکن است ریزش مو داشته باشند که پرتو درمانی در ناحیهٔ جمجمه یا مغزشان انجام می‌شود. در غیر این صورت، مو نمی‌ریزد. اگر چنین اتفاقی بیفتد، معمولا ناگهانی و دسته‌دسته می‌ریزد. در بیشتر موارد، مو پس از توقف پرتو درمانی دوباره رشد می‌کند، اما ممکن است نازک‌تر بشود یا بافتِ متفاوتی داشته باشد.
بعضی‌ها ترجیح می‌دهند پیش از آغاز پرتو درمانی، موهای خود را کوتاه کنند. اگر موهای بالای سر خود را از دست داده‌اید، کلاه یا روسری مناسبی استفاده کنید که از سرتان در برابر اشعه‌های خورشید محافظت کند. بعضی هم ممکن است ترجیح بدهند از کلاه‌گیس استفاده کنند.
سایر عوارض جانبی زودهنگام پرتو درمانی چه هستند؟
سایر عوارض جانبی زودهنگام معمولا به ناحیهٔ تحت‌درمان بستگی دارند.
مشکلات گوارشی
پرتو درمانی در ناحیهٔ سر، گردن، یا بعضی از قسمت‌های سیستم گوارشی، ممکن است باعث کاهش اشتها شود. اما در حین پرتو درمانی، باید همچنان غذاهای سالمی بخورید که بدن‌تان را قوی نگه دارند.
- به‌جای سه وعدهٔ بزرگ در روز، پنج یا شش وعده غذای مختصر مصرف کنید.
- غذاهای جدید را امتحان کنید.
- خوراکی‌های سالمی کنار دست‌تان داشته باشید. این‌طوری به‌جای آنکه منتظر وقت ناهار و شام بمانید و چه بسا اشتهای خود را از دست بدهید، هر وقت گرسنه شدید، غذا می‌خورید.
مشکلات دهانی
پیش از آغاز پرتو درمانی در ناحیهٔ سر یا گردن، از دندان‌پزشک بخواهید معاینهٔ کاملی انجام بدهد. پرتو درمانی ممکن است باعث مشکلاتی در دهان بشود:
- زخم‌های دهانی
- کمبود بزاق
- بزاق غلیظ
- مشکل در بلع
- سفتی فک
این مشکلات را به گروه درمان سرطان اطلاع دهید تا برای بهبود این وضعیت کمک کنند. برای بهبود این عوارض جانبی:
- از غذاهای تند و اسیدی پرهیز کنید.
- سیگار نکشید، تنباکو مصرف نکنید، نوشیدنی‌های الکلی نخورید.
- دندان‌هایتان را با خمیردندان حاوی فلوراید و مسواک نرم تمیز کنید.
مشکلات شنوایی
پرتو درمانی در ناحیهٔ سر می‌تواند گاهی اوقات باعث مشکلات شنوایی شود. یکی از دلایلش می‌تواند این باشد که موم گوش سفت می‌شود. اگر مشکل شنوایی دارید، با پزشک خود در میان بگذارید.
حالت تهوع
پرتو درمانی در ناحیهٔ سر، گردن و قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش می‌تواند باعث تهوع و استفراغ بشود. اگر چنین اتفاقی افتاد، حتما با پزشک در میان بگذارید. او می‌تواند برای کنترل این حالت به شما دارو بدهد. تکنیک‌های آرامش و بیوفیدبک (Biofeedback) هم برای کنترل و کاهش احساس تهوع مفید هستند.
اسهال
پرتو درمانی در ناحیهٔ شکم می‌تواند باعث اسهال شود، که معمولا هم چند هفته پس از آغاز درمان خود را نشان می‌دهد. احتمالا پزشک داروهایی برای کنترل این حالت تجویز می‌کند. تغییرات در رژیم غذایی هم تجویز خواهد شد، از جمله مصرف وعده‌های کوچک‌تر به دفعات بیشتر، پرهیز از غذاهای سرشار از فیبر و مصرف پتاسیم به مقدار کافی.
باروری و مسائل جنسی
پرتو درمانی در ناحیهٔ لگن ممکن است روی تحریک جنسی و همین طور امکان بچه‌دار شدن تأثیر بگذارید. اگر می‌خواهید بچه‌دار شوید، پیش از آغاز درمان، با پزشک خود دربارهٔ تأثیر پرتو درمانی بر باروری مشورت کنید.
خانم‌ها نباید در دورهٔ پرتو درمانی باردار شوند، زیرا ممکن است به بچه آسیب برساند. پرتو درمانی ممکن است قاعدگی زنان را متوقف کند و باعث سایر نشانه‌های یائسگی هم بشود.
برای آقایان هم پرتو درمانی در ناحیهٔ بیضه‌ها ممکن است بر میزان اسپرم و کارکرد آن اثر بگذارد. این لزوما به معنای این نیست که نمی‌توانید پدر شوید. اما اگر می‌خواهید بعدا بچه‌دار بشوید، ابتدا با پزشک مشورت کنید؛ ممکن است او پیشنهاد بدهد قبل از آغاز درمان، از بانک اسپرم استفاده کنید.
پرتو درمانی در ناحیهٔ لگن ممکن است برای بعضی خانم‌ها باعث دردناک شدن رابطهٔ جنسی بشود و شاید زخم‌هایی هم ایجاد کند که باعث عدم‌امکان ارتجاع واژن شود. در آقایان، پرتو درمانی می‌تواند روی اعصاب و رگ‌های خونی تأثیر بگذارد که نعوظ را کنترل می‌کنند. دربارهٔ اینکه چه اتفاقی می‌افتد و چگونه می‌توانید با آن کنار بیایید، با پزشک خود مشورت کنید.
هنگام درمان سرطان، کم شدن علاقه به رابطهٔ جنسی کاملا طبیعی است. اما تحریک جنسی معمولا پس از اتمام پرتو درمانی بازمی‌گردد. با همسر خود دربارهٔ چگونگی حفظ رابطه در این مدت صحبت کنید. حتما به نگرانی‌های او هم توجه نشان بدهید.
عوارض جانبی دیرهنگام پرتو درمانی چه هستند؟
بروز عوارض جانبی دیرهنگام ناشی از پرتو درمانی ماه‌ها و چه بسا سال‌ها طول می‌کشند و معمولا تمام هم نمی‌شوند. اما همه هم دچار آن‌ها نمی‌شوند.
این مشکلات زمانی رخ می‌دهند که پرتوها به بدن آسیب می‌رسانند. برای مثال، بافت‌های زخمی ممکن است بر عملکرد ریه‌ها و قلب اثر بگذارند. مشکلات مربوط به مثانه، روده، باروری و مسائل جنسی، ممکن است بعد از پرتو درمانیِ شکم یا لگن، خود را نشان بدهند.
عارضهٔ جانبی دیگری که ممکن است اتفاق بیفتد، سرطان ثانویه است. پزشکان مدت‌هاست که می‌دانند پرتوها ممکن است باعث سرطان شوند. مطالعات حاکی از آن هستند که پرتو درمانی برای درمان یک سرطان، ممکن است خطر ایجاد سرطان دیگری را به همراه داشته باشد. عواملی که می‌توانند بر این خطر احتمالی تأثیر بگذارند، عبارت‌اند از مقدار پرتوی مورداستفاده و محلی که تحت‌درمان است. دربارهٔ این خطرات احتمالی و مقایسهٔ آن‌ها با مزایای پرتو درمانی، با پزشک خود مشورت کنید.
