استروژن‌ها دسته‌‌ای از هورمون‌های جنسی هستند که در بدن انسان ویژگی‌های زنانه ایجاد و آنها را حفظ می‌کنند. این هورمونها موجب شکل گرفتن ویژگی‌های ثانویه‌ی زنانه ازجمله پستان‌ها، تنظیم چرخه‌ی قاعدگی، دستگاه تولیدمثل و رشد آنها می‌شود. عدم تعادل میزان هورمون استروژن در بدن زنان منجر به تولید برخی از بیماری‌ها و تغییرات فیزیکی می‌شود. در این مقاله در مورد عملکرد هورمون استروژن، فواید و موارد استفاده آن و همچنین عوارض جانبی آن صحبت خواهیم کرد.
چند حقیقت درمورد هورمون استروژن
- تخمدان‌ها محل اصلی تولید استروژن هستند.
- استروژن موجب تفاوت‌های ساختاری بین بدن مردان و زنان می‌شود. به‌طور مثال، زنان لگن پهن‌تری دارند و موهای سرشان دایمی‌تر است.
- استروژن مصنوعی مصارف پزشکی بسیاری مانند جلوگیری از بارداری و کنترل اثرات یائسگی دارد.
- استروژن موجب سلامتی بدن می‌شود.
هورمون استروژن چیست؟
این هورمون، پیام‌رسانی شیمیایی است که رفتار برخی از بافت‌های خاص در بدن را تعیین می‌کند. تخمدان‌ها در دوران بلوغ، هر ماه به‌دنبال چرخه‌ی قاعدگی شروع به ترشح هورمون‌های استروژن می‌کنند. در اواسط چرخه‌ی قاعدگی، سطح استروژن به‌طور ناگهانی افزایش می‌یابد و یک تخمک آزاد می‌شود. سطح این هورمون پس از تخمک‌گذاری به‌سرعت کم می‌شود.
استروژن‌ها معمولا به‌وسیله‌ی جریان خون در مایعات بدن حرکت و با سلول‌های موجود در انواع بافت‌های بدن ارتباط برقرار می‌کنند. همچنین استروژن‌ها می‌توانند پیام یا دستوری را منتقل کنند. این هورمون در کنار هورمون پروژسترون یکی از مهم‌ترین هورمون‌های زنانه است. هورمون پروژسترون نیز باعث حفظ بارداری می‌شود و تخمک را در رحم جاسازی می‌کند.
از هورمون‌هایی که در خانواده هورمون استروژن قرار دارند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استرون (E1): این شکل ضعیف استروژن است و تنها هورمونی است که در زنان یائسه پیدا می‌شود. مقادیر کمی از استرون در بیشتر بافت‌های بدن، عمدتا چربی و ماهیچه‌ها وجود دارد. بدن، استرون را به استرادیول و استرادیول را به استرون تبدیل می‌کند.
- استرادیول (E2): این قوی‌ترین نوع استروژن است. استرادیول استروئیدی است که به‌وسیله‌ی تخمدان‌ها تولید می‌شود. تصور بر این است که بسیاری از بیماری‌های زنانه، مانند اندومتریوز، فیبروم و سرطان‌هایی که در زنان رخ می‌دهد، به‌ویژه سرطان آندومتر، به این هورمون مرتبط‌اند.
- استریول (E3): ضعیف‌ترین نوع استروژن و ماده‌‌ی زائدی است که بدن پس از استفاده از استرادیول، آن را تولید می‌کند. اما در دوران بارداری حجم زیادی از هورمون استریول در بدن تولید می‌شود. استریول نمی‌تواند به استرادیول و یا استروژن تبدیل شود.
مقدار بسیار کمتری از استروژن در مردها نیز دیده می‌شود.
فواید هورمون استروژن
هورمون استروژن در بخش‌های مختلف بدن زنان اثر می‌گذارد:
- تخمدان‌ها: استروژن به تحریک و رشد فولیکول تخمک کمک می‌کند.
- واژن: این هورمون باعث می‌شود تا واژن رشد کرده و به‌اندازه مناسب خود در بزرگ‌سالان برسد؛ همچنین دیواره‌ی واژن ضخیم شود. درضمن با افزایش میزان اسیدیته‌ی واژن، از عفونت‌های باکتریایی می‌کاهد. در‌عین‌حال به لغزندگی سطح واژن کمک می‌کند.
- لوله‌های فالوپ: استروژن موجب رشد و ضخیم شدن دیواره‌ی ماهیچه‌ای لوله‌های فالوپ می‌شود و انقباض‌های موردنیاز برای جابه‌جایی سلول‌های تخمک و اسپرم را فراهم می‌کند.
- رحم: استروژن باعث بهبود و حفظ غشاء مخاطی موجود در رحم می‌شود. اندازه‌ی آندومتر را افزایش می‌دهد و جریان خون، محتوای پروتئین و فعالیت آنزیمی را بهبود می‌بخشد. همچنین استروژن ماهیچه‌های موجود در رحم را تحریک می‌کند و موجب رشد آنها می‌شود. هنگام وضع حمل، انقباض‌های موجود در رحم به بیرون‌فرستادن نوزاد و جفت کمک می‌کند و در‌عین‌حال در جریان قاعدگی موجب خلاصی از بافت‌های مرده ناشی از ریزش آندومتر در رحم می‌شود.
- دهانه‌ی رحم: استروژن، جریان ترشحات مخاطی رحم و ضخامت این مخاط‌ها را تنظیم می‌کند. این وضعیت باعث افزایش حرکت سلول اسپرم به درون تخمک و انجام لقاح می‌شود.
- غدد شیری: استروژن، ارتباط‌های منحصربه‌فردی با هورمون‌های دیگر پستان دارد. آنها مسئول رشد پستان‌ها در دوران نوجوانی، تجمع رنگ‌دانه‌ها در نوک سینه و در نهایت توقف جریان تولید شیر، زمانی‌که نوزاد از شیر گرفته می‌شود، هستند.
تأثیرات هورمون استروژن بر بدن
استروژن موجب تفاوت‌های بین بدن مردها و زن‌ها می‌شود و برای عملکرد و چرخه‌ی تولیدمثل در زنان ضروری است. مثلاً در بدن یک زن:
- استخوان‌ها را کوچک و کوتاه‌تر، لگن را پهن‌تر و شانه‌ها را باریک‌تر می‌کند.
- باعث تجمع چربی‌های بیشتری دور باسن و رانها می‌شود و قوس و منحنی بیشتری به بدن می‌دهد.
- هنگام بلوغ، سرعت رشد ویژگی‌های زنانه را کاسته و حساسیت به انسولین را افزایش می‌دهد. انسولین روی مقدار چربی و ماهیچه‌های کم‌چرب بدن اثر می‌گذارد.
- باعث می‌شود موهای بدن زنان نرم‌تر شده و چندان به چشم نیایند، اما موهای سر آنها دایمی و پرپشت‌تر باشد.
- استروژن حنجره را کوچک‌تر و تارهای صوتی را کوتاه‌تر می‌کند و باعث می‌شود، زن‌ها صدای ریزتری نسبت به مردها داشته باشند.
- استروژن فعالیت غدد موجود در پوست را که باعث تولید مواد روغنی و چرب می‌شود، کاهش می‌دهد؛ به‌همین‌دلیل احتمال وجود آکنه در زن‌ها کاهش می‌یابد.
دیگر نواحی بدن که تحت‌تأثیر استروژن هستند:
- مغز: استروژن می‌تواند دمای بدن را حفظ کند. فعالیت آن بخش از مغز را که به رشد جنسی مربوط است، تنظیم کند و اثرات مواد شیمیایی «حال خوب» را افزایش دهد.
- پوست: استروژن از ضخامت پوست می‌کاهد و به‌همراه کلاژن از پیر شدن پوست پیشگیری می‌کند.
- کبد و قلب: این هورمون تولید کلسترول در کبد را تنظیم می‌کند و به مراقبت از قلب و عروق می‌پردازد.
چه خوراکی‌هایی روی سطح استروژن بدن تأثیر می‌گذارند؟
برخی از خوراکی‌ها حاوی فیتواستروژن (گروهی از مواد شیمیایی گیاهی) هستند و روی سطح استروژن بدن اثر می‌گذارند. از این خوراکی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سبزیجات چلیپایی؛
- سویا و برخی از خوراکی‌های حاوی پروتئین سویا، سرشار از استروژن؛
- انواع توت‌ها؛
- دانه‌ها و غلات؛
- آجیل؛
- میوه.
برخی از دانشمندان معتقدند، فیتواستروژن‌ها در عملکرد دستگاه مترشحه‌ی داخلی (غدد درون‌ریز) اختلال ایجاد می‌کنند. درواقع به‌نظر می‌آید که آنها دو عملکرد افزایش و کاهش فعالیت استروژن را هم‌زمان انجام می‌دهند.
البته اینکه فیتواستروژن‌ها روی سلامت بدن اثر منفی دارند، غلط است. ولی برخی از تحقیقات نشان داده که خوراکی‌های حاوی فیتواستروژن که در اینجا نام آنها آورده شده، می‌توانند از خطر ابتلا به سرطان و همچنین گرگرفتگی بکاهند و دیگر علایم یائسگی را بهبود بخشند. آنها فواید دیگری برای سلامت بدن دارند.
موارد استفاده
استروژن مصنوعی، استروژن‌های همسان ازنظر مولکولی و استروژن‌هایی که از مادیان‌های باردار گرفته می‌شود، مصارف پزشکی دارند. رایج‌ترین کاربرد استروژن در قرص های ضدبارداری، هورمون‌درمانی جایگزین (HRT) و هورمون‌درمانی جایگزین با استفاده از هورمون‌های همسان ازنظر مولکولی (BHRT) هنگام یائسگی است.
قرص‌های ضدبارداری
قرص‌های ضدبارداری، رایج‌ترین روش پیشگیری از بارداری در بیشتر کشورها به‌ویژه در آمریکاست. استروژن به‌شکل ترکیبی از قرص‌های خوراکی و هورمون پروژستین وجود دارد. بسیاری از زن‌ها قرص‌های ضدبارداری دوز پایین در حد ۲۰ تا ۵۰ میلی‌گرم استروژن مصرف می‌کنند.
استروژن در قرص‌های ترکیبی، موجب واکنش‌هایی در مغز می‌شود و آن نیز به‌نوبه‌ی خود تأثیرات زیر را روی بدن می‌گذارد:
- توقف ترشح هورمون تحریک‌کننده فولیکول از غده‌ی هیپوفیز (FSH)؛
- توقف تولید هورمون لوتئینه‌کننده (LH، این هورمون از بخش هیپوفیز آزاد شده و موجب تخمک‌گذاری در زن‌ها می‌شود)؛
- پیشگیری از روند تخمک‌گذاری؛
- مراقبت از آستر رحم که به‌دنبال آن از خون‌ریزی‌های شدید که گاهی‌اوقات بین دو دوره‌ی قاعدگی رخ می‌دهد، جلوگیری می‌کند.
برخی از پزشکان از قرص‌های ضدبارداری برای درمان‌های دیگر استفاده می‌کنند:
- تنظیم چرخه‌ی قاعدگی؛
- درمان گرفتگی شدید و خون‌ریزی‌های سنگین؛
- کاهش خطر سرطان رحم و ایجاد کیست تخمدان؛
- پیگشیری از بارداری خارج‌رحمی؛
- کاهش علایم پیش‌یائسگی؛
- کمک به کاهش شدت آکنه‌های ناشی از هورمون.
استفاده از قرص‌های ضدبارداری خطرات زیر را به‌همراه دارد:
- حمله قلبی؛
- سکته مغزی؛
- لخته‌‌شدن خون؛
- آمبولی ریه؛
- استفراغ و حالت تهوع؛
- سردرد؛
- قاعدگی نامنظم؛
- تغییر در وزن؛
- درد و تورم در پستان‌ها.
استفاده‌ی طولانی‌مدت حتی ممکن است موجب ابتلا به سرطان سینه شود.
هورمون‌درمانی جایگزین (HRT)
هدف از این نوع درمان، برطرف کردن علایم یائسگی به‌وسیله‌ی برگرداندن مقدار هورمون زنانه به شرایط طبیعی است. این درمان را می‌توان فقط با استروژن یا ترکیبی از استروژن و پروژستین انجام داد.
برای زنانی که هنوز رحم دارند، از هورمون پروژستین در کنار استروژن استفاده می‌شود تا از رشد بیشازحد آستر رحمی که منجر به سرطان رحم می‌شود، پیشگیری کنند. هورمون‌درمانی جایگزین، به‌صورت قرص، اسپری بینی، پچ، ژل پوستی، تزریقی، کرم و یا حلقه‌ی واژینال وجود دارد.
هورمون‌درمانی جایگزین می‌تواند برخی از علائم یائسگی را که در زیر به آنها اشاره شده درمان کند:
- گرگرفتگی؛
- خشکی واژن؛
- روابط جنسی دردناک؛
- نوسانات خلقی؛
- اختلالات خواب؛
- نگرانی؛
- کاهش تمایل جنسی.
بنا به توصیه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، می‌توان برای مشکلات زیر به‌مدت کوتاهی، از هورمون‌درمانی با دوز پایین استفاده کرد:
- نفخ؛
- دردناک بودن پستان؛
- سردرد؛
- نوسانات خلقی؛
- تهوع؛
- احتباس آب.
زنانی که پس از یائسگی از هورمون‌درمانی استفاده می‌کنند یا قصد انجام این درمان را دارند، باید درمورد فواید و همچنین خطرات آن با پزشک مشورت کنند.
همچنین از هورمون‌درمانی برای افراد تراجنس که می‌خواهند از جنسیتی به جنسیت دیگر تغییر کنند، استفاده می‌شود. معمولا برای زنان تراجنس از هورمون استروژن استفاده می‌شود تا ویژگی‌های ثانویه‌ی جنسی زنانه در او پدیدار شود.
به‌دلیل اینکه این نوع درمان خطرناک است، باید حتما زیر نظر افراد حرفه‌ای و متخصص انجام شود.
درمان جایگزینی استروژن (ERT)
درمان جایگزینی استروژن برای افزایش استروژن در زنانی که یائسه شده و یا رحم خود را برداشته‌اند، انجام می‌شود. البته این درمان معمولا فرد را به سرطان رحم تهدید می‌کند و به‌همین‌دلیل در زنانی که قبلا رحم خود را برداشته‌اند مشکلی به‌وجود نمی‌آورد.
درمان جایگزینی استروژن نیز می‌تواند در مشکلات دیگری، مانند تأخیر در بلوغ، آتروفی واژن علامت‌دار و تحلیل سینه به‌کار رود.
این درمان فواید دیگری ازجمله موارد زیر دارد:
- پیشگیری از علایم یائسگی؛
- پیشگیری از پوکی استخوان؛
- پیشگیری از سرطان روده؛
- کاهش ازدست‌دادن حجم استخوانی و خطر پوکی استخوان زودهنگام در زنانی که تخمدان‌هایشان را بین ۲۰ تا ۴۰ سالگی برداشته‌اند.
درمان جایگزینی استروژن می‌تواند عوارض ناشی از مقدار کم استروژن را درمان کند؛ همچنین:
- کاهش شدت و تکرار گرگرفتگی؛
- درمان حال روحی نامساعد و مشکلات خوابی که بر اثر تغییرات هورمونی رخ می‌دهند؛
- حفظ سطح کلاژن پوست؛
- پیشگیری از پوکی استخوان به‌دلیل یائسگی؛
- کاهش خطر مشکلات دندانی، ازجمله ازدست‌دادن دندان و بیماری‌های لثوی.
درمان جایگزینی استروژن نباید برای افراد زیر انجام شود:
- زنان باردار؛
- افراد مبتلا به خون‌ریزی غیرطبیعی واژنی؛
- افراد مبتلا به بیماری کبد و یا عملکرد معیوب کبد؛
- افراد دارای سابقه‌ی سرطان پستان، سرطان تخمدان و یا آندومتر در خانواده؛
- سیگاری‌ها؛
- افراد دارای سابقه‌ی لخته خون در بدن؛
- افراد که تجربه‌ی سکته داشته‌اند.
معلوم شده است استفاده از استریل موضعی در مقایسه با ترکیب هورمون استروژن، مؤثرتر بوده و عوارض جانبی بسیار کمی دارد.
سطح هورمون استروژن
سطح عادی استروژن می‌تواند بسیار متفاوت باشد. تفاوت‌های مقدار استروژن در زن‌ها معمولا در چرخه‌ی قاعدگی آنها مشاهده می‌شود و ممکن است هر دو در یک روز خاص، از یک اندازه استروژن برخوردار نباشند یا مقدار استروژن یک زن در روزهای مختلف متفاوت باشد. بااین‌حال وقتی مقدار استروژن بیشازحد افزایش یابد و یا کم شود، عملکردهای بدن دچار بی‌نظمی می‌شود.
برخی از مشکلات خاص، سبک زندگی و فرایندهایی می‌توانند از مقدار استروژن بدن بکاهند. از این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مشکلات تخمدانی؛
- فعالیت کم غده‌ی هیپوفیز؛
- مشکل در بارداری؛
- یائسگی و پیش‌یائسگی؛
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک؛
- بی اشتهایی عصبی؛
- تمرین‌های ورزشی سنگین؛
- استفاده از برخی از داروها مانند کلومیفن؛
- زایمان؛
- شیردهی.
از عواملی که موجب افزایش هورمون استروژن می‌شود نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بلوغ؛
- اضافه وزن و چاقی؛
- فشار خون بالا؛
- دیابت؛
- بارداری سالم؛
- تومورهای تخمدان یا غده‌ی آدرنال؛
- طیف وسیعی از داروها ازجمله استروئیدها، آمپی‌سیلین، داروهای حاوی استروژن، فنوتیازین‌ها و تتراسایکلین‌ها.
مکمل‌ها
مکمل‌ها و جایگزین‌های طبیعی مانند گیاه توت‌مار اغلب برای درمان یائسگی به‌کار می‌روند. در این زمینه تحقیقات گوناگونی صورت گرفته که البته چندان با یکدیگر سازگار نیستند، اما عوارض جانبی گیاه توت‌مار جزئی و نادر است.
کنگره‌ی جراحی زنان و زایمان آمریکا معتقد است، باید در مصرف مکمل‌ها احتیاط شود. استروژن موجب تعدادی از سرطان‌ها شده و سلامت را به‌خطر می‌اندازد. پیش از مصرف هر نوع مکملی، بهتر است حتما با پزشک مشورت کرد. علاوه‌برآن، سازمان غذا و دارو در آمریکا نمی‌تواند اثربخشی مکمل‌های گیاهی یا غیردارویی را دقیقا تنظیم و تضمین کند.
عوارض جانبی
از عوارض جانبی نبود تعادل در مقدار هورمون استروژن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کم و یا متوقف شدن قاعدگی؛
- خون‌ریزی کم و یا شدید در دوران قاعدگی؛
- گرگرفتگی، عرق شبانه یا هر دو؛
- ایجاد غده‌های غیرسرطانی در سینه و یا رحم؛
- نوسانات روحی و مشکلات خواب؛
- اضافه‌وزن، بیشتر در نواحی باسن، رانها و دور کمر؛
- میل جنسی کم؛
- خستگی؛
- احساس افسردگی و اضطراب؛
- خشکی پوست.
بالا بودن هورمون استروژن در مردها موجب ناباروری، اختلال نعوظ (ناتوانی جنسی)، سرطان سینه و بزرگ شدن پستان‌ها (معروف به گاینکومستیا) می‌شود.
هنگام مصرف داروهای حاوی استروژن باید مراقب هر یک از علائم عوارض جانبی آن و حفظ استروژن در سطح متعادل باشید.
چنانچه هریک از نشانه‌های فوق را در خود دیدید، به پزشک مراجعه کنید.
