آسیبی که به مغز وارد شود ممکن است پیامدهای مختلفی داشته باشد. کما، مرگ مغزی و ورود به حالت حداقل سطح هوشیاری (Minimally Conscious State) از آن جمله‌اند. یکی از حالت‌های نسبتا پیچیده‌تر و خطرناک‌تری که در پی آسیب واردشده به مغز امکان درگیری با آن وجود خواهد داشت زندگی نباتی است. حالت یا وضعیتی که مدت‌هاست متخصصان در پی یافتن راهکاری برای درمان و بهبود آن هستند. با مطالعه مطلب حاضر، اطلاعات بیشتری درباره این وضعیت یا حالت مغزی خواهید یافت. اینکه زندگی نباتی چیست و چه تفاوتی با کما یا مرگ مغزی دارد، چطور اتفاق می‌افتد. به‌علاوه، پاسخ این سؤال مهم را که امیدی به بازگشت کسی که دچار آن می‌شود به زندگی طبیعی وجود خواهد داشت یا خیر. همراه ما بمانید.
زندگی نباتی چیست؟ علائم و نشانه‌ها
برای دانستن آنکه زندگی نباتی چیست، لازم است اطلاعات اندکی درباره سازوکار مغز به دست آوریم. در مغز انسان، ساقه‌ای وجود دارد که کنترل کارکردهای حیاتی بدن مثل تنفس و تنظیم ضربان قلب به کمک آن صورت می‌گیرند. در پی ورود به کما، ساقه مغز آسیب می‌بیند. اگر مرگ مغزی رخ دهد، این ساقه به‌کلی از بین خواهد رفت.
اما در زندگی نباتی ساقه مغز سالم می‌ماند و کسی که درگیر آن می‌شود بیدار است، ولی هوشیار نیست و نمی‌تواند در پاسخ به محیط اطرافش واکنشی نشان دهد. به‌خاطر همین، برخی محققان با اصطلاح «حالت بیداری بدون واکنش و آگاهی» (Unaware and Unresponsive State) به آن اشاره می‌کنند. زندگی نباتی و کما از این حیث متفاوت‌اند که پس از ورود به کما بیمار کاملا بیهوش خواهد شد و هیچ واکنشی به محیط اطراف خود نشان نخواهد داد.
کسی که وارد زندگی نباتی می‌شود، ممکن است گاهی چشمانش را باز کند، چرخه منظم خوابوبیداری داشته باشد، و در پاسخ به برخی محرک‌ها از خود رفلکس (Reflex) یا واکنش نشان دهد (مثلا وقتی دستش را محکم فشار می‌دهند آن را پس بکشد). حتی ممکن است گاهی صداهایی شبیه به ناله‌کردن یا خرخرکردن از خود درآورد. به‌علاوه، از آنجا که ساقه مغز او آسیب ندیده است، برای تنظیم ضربان قلب و نفس‌کشیدن نیازی به دستگاه نخواهد داشت و بدنش به‌خودی‌خود از پس انجام این کارها بر خواهد آمد.
بیماری که وارد زندگی نباتی می‌شود، قادر به نشان‌دادن واکنش‌های زیر نخواهد بود:
- حرکت‌دادن هدفمند بدن؛
- تعامل با آنچه اطرافش می‌گذرد؛
- دنبال‌کردن هدفمند اشیا با چشمان؛
- برقراری ارتباط با ایما و اشاره یا پلک‌زدن؛
- جواب‌دادن به سؤالی که از او پرسیده می‌شود؛
- نشان‌دادن واکنش‌های احساسی یا هوشیارانه.
حالت‌های مغزی مشابه با زندگی نباتی
برای دانستن دقیق‌تر و بهتر اینکه زندگی نباتی چیست، لازم است اطلاعاتی جزئی راجع‌به حالت‌های مغزی مشابه با آن داشته باشید که در ادامه خواهید خواند:
- کما: بیمار در آن نه بیدار است و نه آگاهی دارد؛
- حالت حداقلی هوشیاری (Minimally Conscious State): در آن بیمار به‌طور مداوم میان حالات آگاهی و ناآگاهی در نوسان خواهد بود؛
- سندرم قفل‌شدگی (Locked-In Syndrome): در این حالت، بیمار کاملا آگاه و هوشیار است، اما امکان حرکت‌کردن و تکان‌دادن اندام‌ها را نخواهد داشت؛
- مرگ مغزی: مرگ مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که در پی آسیب واردشده به مغز، ساقه آن از بین می‌رود. در این حالت، برای تنظیم ضربان قلب و تنفس باید بیمار را به دستگاه متصل کرد.
روند تشخیص زندگی نباتی چگونه است؟
پزشک متخصص مغز و اعصاب برای مدتی وضعیت بیمار را زیر نظر خواهد گرفت و در صورت مشاهده علائم زیر، تشخیص خود مبنی بر ورود به زندگی نباتی را برای بیمار قطعی خواهد کرد:
- وجود چرخه خوابوبیداری؛
- ناتوانی در درک یا بیان مفاهیم زبانی؛
- کسب اطمینان از کارکرد صحیح و سالم ساقه مغز؛
- ناتوانی در نشان‌دادن واکنش‌های ارادی، هدفمند، پایدار یا تکرارپذیر به محرک‌های حواس لامسه، بویایی، شنوایی و بینایی.
گاهی از آزمایش‌های مختلف مثل گرفتن نوار مغز یا آزمایش‌های اِم‌آرآی یا سی‌تی‌اسکن نیز برای تشخیص کمک گرفته می‌شود. با کمک اِم‌آرآی و سی‌تی اسکن برای مثال می‌توان مطمئن شد ساقه مغز آسیب دیده است یا خیر.
علت وقوع زندگی نباتی چیست؟
دانستن اینکه علت وقوع زندگی نباتی چیست نکته دیگری است که به درک بهتر این حالت مغزی کمک خواهد کرد. آسیب مغزی علت اصلی رخداد زندگی نباتی است. آسیب مغزی بر ۳ نوع است: غیرتروماتیک (غیرضربه‌ای)، تروماتیک و پیش‌رونده.
۱. آسیب مغزی غیرتروماتیک
وقتی مغز یا بافت آن به‌خاطر کمبود اکسیژن و نه به‌خاطر واردشدن ضربه یا جراحت به سر آسیب ببیند، با اصطلاح آسیب مغزی غیرتروماتیک یا غیرضربه‌ای به آن اشاره می‌کنند. از دلایل رایج آن می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- مسمومیت؛
- سکته قلبی؛
- سکته مغزی؛
- مننژیت (Meningitis)؛
- تنفس گازهای آلاینده؛
- مصرف بیش‌ازحد دارو (اُوردوز)؛
- غرق‌شدنی که به مرگ منجر نشود؛
- التهاب مغز یا آنسفالیت (Encephalitis)؛
- پارگی رگ در پی ابتلا به آنوریسم (Aneurysm).
۲. آسیب مغزی تروماتیک
این نوع از آسیب مغزی در پی ضربه یا جراحت رخ می‌دهد و از علت‌های رایج آن می‌توان به تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، حادثه در محیط کار و نظایر اینها اشاره کرد.
۳. آسیب مغزی پیش‌رونده
آسیب مغزی پیش‌رونده ممکن است در پی ابتلا به اختلال‌هایی نظیر آنچه در ادامه می‌خوانید رخ دهد:
- آلزایمر؛
- پارکینسون؛
- پیدایش تومور مغزی.
روش درمان یا بهبود زندگی نباتی چیست؟ بازگشت به زندگی طبیعی ممکن است؟
درمان قطعی برای زندگی نباتی وجود ندارد. وقتی بیمار درگیر آن شود، مثل آنچه برای بیمارانی که وارد کما می‌شوند شاهدش هستیم، فقط می‌توان روی احتمالات حساب کرد. سن و میزان آسیب واردشده به مغز دو عامل اصلی‌اند که بر اساس آنها احتمال بهبود وضعیت بیمار مشخص خواهد شد.
به‌طور کلی، احتمال بازیافتن هوشیاری برای افراد بالغی که درگیر زندگی نباتی می‌شوند حدود ۵۰ درصد، و برای کودکان حدود ۶۰ درصد خواهد بود. اگر آسیب مغزی از نوع تروماتیک و بر اثر ضربه باشد، در ۶ماهه ابتدایی امید بازگشت وجود دارد. پس از آن، احتمال بهبود وضعیت بیمار بسیار اندک خواهد بود. اگر آسیب مغزی از نوع غیرتروماتیک باشد، این مدت‌زمان تا ۱ سال افزایش خواهد یافت.
مراقبت‌های درمانی برای بیماران در زندگی نباتی
طی مدت‌زمانی که بیمار زندگی نباتی را سپری می‌کند، تحت مراقبت‌های درمانی قرار خواهد گرفت تا مغز امکان و فرصت کافی برای بهبود پیدا کند و از بروز عفونت، نقص دستگاه تنفسی، ذات‌الریه و نظایر این اختلال‌ها پیشگیری شود. از جمله مراقبت‌های درمانی رایج برای بیمارانی که زندگی نباتی را سپری می‌کنند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مراقبت‌های دهانی؛
- مراقبت‌های پوستی؛
- وصل‌کردن لوله تغذیه؛
- فیزیوتراپی برای ورزش‌دادن مفاصل؛
- کنترل کارکرد و وضعیت روده‌ها و مثانه؛
- تکان‌دادن اندام‌ها به‌منظور پیشگیری از زخم بستر.
نزدیکان و اعضای خانواده بیمار نیز می‌توانند با انجام کارهایی نظیر آنچه در ادامه می‌خوانید احتمال بهبودی بیمار را افزایش دهند:
- نگه‌داشتن یا نوازش دست‌های بیمار؛
- نشان‌دادن عکس‌های خانوادگی به بیمار؛
- صحبت‌کردن با بیمار راجع‌به موضوعاتی که با آنها آشناست؛
- پخش‌کردن موسیقی، فیلم یا برنامه‌های تلوزیونی موردعلاقه بیمار برای او؛
- گذاشتن گل یا زدن عطر‌های موردعلاقه بیمار در اتاقی که در آن بستری است.
زندگی نباتی چقدر طول می‌کشد؟
چیزی حدود ۵۰ درصد از بیمارانی که زندگی نباتی را سپری می‌کنند در همان ۱ماهه ابتدایی هوشیاری و آگاهی‌شان را باز خواهند یافت. اگر پس از گذشت این مدت‌زمان بهبودی حاصل نشود، احتمال بازیابی هوشیاری به‌مراتب کمتر خواهد شد. اگر دوره زندگی نباتی از حد معینی فراتر رود، با اصطلاح «زندگی نباتی پایدار» به آن اشاره می‌کنند که در این حالت، احتمال بهبودی بیمار کمتر خواهد شد:
- اگر علت آن آسیب مغزی تروماتیک باشد و بیشتر از ۱ سال به طول بینجامد، به آن زندگی نباتی پایدار خواهند گفت؛
- اگر علت رخداد زندگی نباتی آسیب مغزی غیرتروماتیک باشد و بیشتر از ۶ ماه به طول بینجامد، به آن زندگی نباتی پایدار خواهند گفت.
در پایان
در پاسخ به این سؤال که زندگی نباتی چیست دانستیم که با مرگ مغزی تفاوت دارد. در پی وقوع آن ساقه مغز آسیب نمی‌بیند و شانس بهبودی وجود خواهد داشت. بیماری که وارد زندگی نباتی می‌شود مثل انسان‌های عادی چرخه خوابوبیداری دارد و گاهی به‌طور غیرارادی اعمالی مثل پلک‌زدن انجام می‌دهد. خیلی از مواقع زندگی نباتی دنباله‌ای است بر کما و پس از آن رخ می‌دهد.
درمان قطعی برای زندگی نباتی وجود ندارد؛ مسئله‌ای که برای بیشتر حالت‌های مغزی مثل کما هم صدق می‌کند و تا حدود زیادی همه‌چیز وابسته به احتمالات خواهد بود. فقط می‌توان با کمک مراقبت‌های درمانی این احتمال را در اختیار بیمار گذاشت که طی مدت‌زمانی که هوشیاری ندارد مغزش بهبود پیدا کند و کارکرد سالمش را بازیابد.
بازیابی کارکرد سالم مغز نیز به عوامل مختلفی وابسته است که مهم‌ترین آنها میزان و شدت آسیب واردشده به آن است. به‌طور کلی، وضعیت هر شخص منحصربه‌فرد است و نزدیکان و اعضای خانواده او باید با مشورت با متخصصان راجع‌به آینده او تصمیم‌گیری کنند.
شما بگویید
اگر مایلید بیشتر درباره زندگی نباتی بدانید یا سؤالی در ذهن دارید که در مطلب حاضر بی پاسخ مانده است، می‌توانید در قسمت «ارسال دیدگاه» پیشنهادها و سؤال‌هایتان را مطرح کنید. همچنین، اگر از نزدیک شاهد درگیری کسی با زندگی نباتی بوده‌اید و تجربه‌ای درباره پروسه‌ها و مراقبت‌های درمانی مرتبط با آن دارید، می‌توانید در همین قسمت با ما و مخاطبان از تجربیات خود بگویید.
