اختلال هذیان نوعی بیماری روانی جدی است که فرد مبتلا به آن نمی‌تواند واقعیت را از تصوراتش تشخیص بدهد. تصورات این افراد ممکن است غیرعادی یا کاملا مانند اتفاقات معمول زندگی باشند، مانند مسموم‌شدن یا فریب‌خوردن. این هذیان‌ها معمولا ناشی از تفسیر نادرست دریافت‌ها یا تجربیات هستند و تصور فرد یا غیرواقعی است یا مسئله‌ای ساده را بیش از حد بزرگ کرده است. در این مقاله درباره انواع، نشانه‌ها، علل، روش تشخیص و درمان هذیان خواهید خواند.
اختلال هذیان چیست؟
اختلال هذیان که قبلا اختلال پارانوئید نامیده می‌شد، نوعی بیماری روانی جدی به‌نام «روان پریشی» است. افراد مبتلا به این اختلال می‌توانند به زندگی عادی خود ادامه بدهند و معمولا عجیب‌وغریب رفتار نمی‌کنند که برخلاف وضعیت مبتلایان به سایر اختلالات روان‌پریشی است. البته گاهی هم افراد مبتلا به اختلال هذیان چنان درگیر هذیان‌هایشان شوند که زندگی‌شان مختل شود.
فرق توهم و هذیان چیست؟
اغلب توهم و هذیان یکسان در نظر گرفته می‌شوند، اما واقعا یکسان نیستند. هر دوی اینها نوعی واقعیت نادرست هستند، اما توهم ادراک حسیِ نادرست است و هذیان باوری نادرست.
مثلا توهم می‌تواند دیدن کسی یا شنیدن صدایی باشد، در حالی که واقعا کسی آنجا نیست و صدایی وجود ندارد. هذیان وقتی است که فرد فکر می‌کند معروف است، اما واقعا این‌طور نیست.
انواع هذیان
اختلال هذیان بر اساس موضوع اصلی هذیان‌های افراد به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که در ادامه هر یک را توضیح داده‌ایم.
۱. هذیان ارتومانیک
فرد مبتلا به این نوع اختلال معتقد است شخص دیگری عاشق اوست که اغلب هم فردی مهم یا مشهور است.
۲. هذیان خودبزرگ‌بینی (Grandiose delusions)
فرد مبتلا به این نوع اختلال بیش از حد احساس ارزشمندی، قدرت یا دانش دارد؛ در این حد که ممکن است باور کند استعداد زیادی دارد یا کشفی مهم کرده است.
۳. هذیان حسادت
فرد مبتلا به این نوع اختلال هذیانی معتقد است که همسر یا شریک جنسی‌اش به او خیانت می‌کند.
۴. هذیان گزند
افرادی که با این نوع اختلال دست‌وپنجه نرم می کنند، بر این باورند که با آنها (یا یکی از نزدیکانشان) بدرفتاری می‌شود یا اینکه شخصی جاسوسی‌شان را می‌کند یا قصد دارد به آنها آسیب برساند. شکایت مکرر به مراجع قانونی برای مبتلایان به این نوع اختلال هذیانی غیرمعمول نیست.
۵. هذیان جسمی
فرد مبتلا به این نوع اختلال فکر می‌کند نقص جسمی یا مشکل پزشکی دارد.
۶. هذیان ترکیبی
در این نوع اختلال، فرد ۲ یا چند نوع از هذیان‌های گفته‌شده را دارد.
علائم اختلال هذیان
وجود هذیان‌های معمول بارزترین علامت این اختلال است. علائم دیگری که ممکن است فرد بروز بدهد عبارتاند از:
- تحریک‌پذیری؛
- عصبانیت؛
- توهم (دیدن، شنیدن یا احساس چیزهایی که واقعا وجود ندارند).
علل اختلال هذیان
مانند بسیاری از اختلالات روان‌پریشی دیگر، علت دقیق اختلال هذیان هم هنوز مشخص نشده است. با این حال محققان معتقدند عوامل مختلف ژنتیکی، بیولوژیکی، محیطی و روانی در ایجاد این اختلال نقش دارند.
۱. عوامل ژنتیکی
اختلال هذیان در افرادی که اعضای خانواده‌شان به اختلال هذیان یا اسکیزوفرنی مبتلا هستند شایع‌تر است. این واقعیت نشان میدهد که ممکن است عامل ژنتیکی در ایجاد هذیان دخیل باشد. محققان معتقدند مانند سایر اختلالات روانی، اختلال هذیان هم ممکن است از والدین به فرزندان منتقل شود.
۲. عوامل بیولوژیکی
محققان در حال بررسی این مسئله هستند که چگونه ناهنجاری‌های برخی از مناطق مغز می‌توانند در ایجاد اختلالات هذیانی نقش داشته باشند. برهم‌خوردن تعادل برخی مواد شیمیایی در مغز به‌نام انتقال‌دهنده‌های عصبی، با شکل‌گیری علائم هذیانی مرتبط است. انتقال‌دهنده‌های عصبی موادی هستند که به انتقال پیام بین سلول‌های عصبی مغز کمک می‌کنند. نامتعادل بودن میزان این مواد شیمیایی می‌تواند در انتقال پیام‌ها اختلال ایجاد کند و منجر به علائمی مانند هذیان شود.
۳. عوامل محیطی/روانی
شواهد نشان میدهد اختلال هذیانی می‌تواند با استرس هم ایجاد شود. مصرف الکل و مواد مخدر نیز می‌توانند در ایجاد این اختلال نقش داشته باشند. به نظر می‌رسد افرادی که تمایل به گوشه‌گیری دارند، در برابر ابتلا به اختلال هذیانی آسیب‌پذیرترند.
اختلال هذیان چگونه تشخیص داده می‌شود؟
در صورت وجود علائم، پزشک سابقه پزشکی را کامل بررسی و معاینه فیزیکی انجام میدهد. اگرچه هیچ آزمایشی برای تشخیص این اختلال وجود ندارد، ممکن است پزشک آزمایش‌های تشخیصی مختلفی مانند اشعه ایکس یا آزمایش خون تجویز کند.
اگر پزشک دلیلی فیزیکی برای توضیح علائم پیدا نکند، ممکن است فرد را به روان‌پزشک یا روان‌شناس ارجاع بدهد. روان‌پزشکان و روان‌شناسان از ابزارهای طراحی‌شده برای ارزیابی اختلال استفاده می‌کنند.
پزشک یا درمانگر بر اساس گزارش فرد از علائم و مشاهده نگرش و رفتار او، اختلال را تشخیص میدهد. سپس تعیین می‌کند آیا علائم فرد مطابق علائم ثبت‌شده در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) هستند یا خیر. بر اساس این راهنما، در صورتی مشکل فرد اختلال هذیان تشخیص داده می‌شود که فرد حداقل ۱ ماه هذیان‌های معمول داشته باشد و علائم مربوط به سایر اختلالات روان‌پریشی مانند اسکیزوفرنی را نداشته باشد.
درمان اختلال هذیان
درمان رایج اختلال هذیان دارودرمانی و روان‌درمانی است. البته اختلال هذیان به درمان دارویی تنها بسیار مقاوم است. افرادی که علائم شدید دارند یا در خطر آسیب‌رساندن به خود یا دیگران هستند، ممکن است نیاز داشته باشند تا وقتی وضعیتشان تثبیت شود در بیمارستان بستری شوند.
۱. روان‌درمانی
روان‌درمانی اولین روش درمانی اختلال هذیان است. این روش محیطی امن برای بیماران فراهم می‌کند تا درباره علائم خود صحبت کنند و در عین حال نگرش‌ها و رفتارهای سالم‌تر و کاربردی‌تر را یاد بگیرند.
درمان‌های روانی‌اجتماعی
درمان‌های روانی‌اجتماعی مختلف می‌توانند به رفع مشکلات رفتاری و روانی مرتبط با اختلال هذیان کمک کنند. بیماران می‌توانند به‌کمک این درمان یاد بگیرند علائمشان را کنترل کنند، علائم هشداردهنده اولیه را بشناسند و برنامه‌ای برای پیشگیری از شدت‌گرفتن اختلال تنظیم کنند.
درمان روانی‌اجتماعی شامل موارد زیر است:
- روان‌درمانی فردی: می‌تواند به فرد کمک کند تفکر تحریف‌شده را شناسایی و اصلاح کند.
- رفتاردرمانی شناختی (CBT): این روش درمان به فرد کمک می‌کند الگوهای فکری و رفتارهای منجر به احساسات دردسرساز را تشخیص و تغییر بدهد.
- خانواده‌درمانی: این روش می‌تواند به خانواده‌ها کمک کند با فرد مبتلا به اختلال هذیان مناسب‌تر رفتار کنند.
۲. دارودرمانی
داروهایی که برای درمان اختلال هذیان استفاده می‌شوند، داروهای ضدروان‌پریشی (Antipsychotic) نامیده می‌شوند که در ادامه درباره‌شان توضیح داده‌ایم.
داروهای ضدروان‌پریشی مرسوم
به این داروهای ضدروان‌پریشی نورولپتیک نیز می‌گویند. این داروها که از اواسط دهه ۱۹۵۰ برای درمان اختلالات روانی استفاده می‌شدند، با مسدودکردن گیرنده‌های دوپامین در مغز عمل می‌کنند. دوپامین انتقال‌دهنده‌ای عصبی است که به‌عقیده برخی در ایجاد هذیان نقش دارد. داروهای ضدروان‌پریشی مرسوم عبارتاند از:
- کلرپرومازین؛
- فلوفنازین؛
- هالوپریدول؛
- تیوتیکسن؛
- تری فلوپرازین؛
- پرفنازین؛
- تیوریدازین.
نسل جدید داروهای ضدروان‌پریشی
این داروها به‌نام داروهای ضدروان‌پریشی آتیپیکال شناخته می‌شوند و به نظر می‌رسد برای درمان علائم اختلال هذیان مؤثرتر از داروهای قدیمی‌تر باشند. این داروها با مسدودکردن گیرنده‌های دوپامین و سروتونین در مغز عمل می‌کنند. سروتونین یکی دیگر از انتقال‌دهنده‌های عصبی است که در اختلال هذیان نقش دارد.
این داروها عبارتاند از:
- ریسپریدون؛
- کلوزاپین؛
- کوئتیاپین؛
- زیپراسیدون؛
- الانزاپین.
سایر داروها
داروهای دیگری که ممکن است برای درمان اختلال هذیان استفاده شوند شامل آرام‌بخش‌ها و داروهای ضدافسردگی می‌شوند. اگر فرد اضطراب خیلی شدید یا مشکلات خواب داشته باشد، ممکن است برایش داروهای آرام‌بخش تجویز شود. داروهای ضدافسردگی می‌توانند برای درمان افسردگی استفاده شوند که اغلب در افراد مبتلا به اختلال هذیانی رخ میدهد.
سؤالات رایج درباره اختلال هذیان
– آیا هذیان گویی سالمندان شایع‌تر است؟
بله، اختلال هذیان معمولا در اواسط تا اواخر زندگی فرد رخ میدهد. در درمان هذیان گویی سالمندان درنظر داشته باشید که اگرچه هذیان ممکن است نشانه‌ای از اختلالات شایع‌تری مانند اسکیزوفرنی باشد، خود اختلال هذیان نسبتا نادر است.
– آیا کرونا می‌تواند باعث ایجاد هذیان در فرد شود؟
بله، هذیان‌گویی در بیماران کرونایی دیده شده است. مطالعات نشان می‌دهند کرونا می‌تواند منجر به عوارض عصبی و روانی مانند هذیان و بی‌قراری شود.
– عوارض اختلال هذیان چیست؟
افراد مبتلا به این اختلال اغلب در نتیجه مشکلات مرتبط با هذیان ممکن است افسرده شوند. رفتارکردن بر اساس هذیان‌ها نیز می‌تواند منجر به خشونت یا مشکلات قانونی شود. علاوه بر این، این اختلال می‌تواند باعث فاصله‌گرفتن فرد از دیگران شود، به‌خصوص اگر هذیان‌های او در روابطش اختلال ایجاد کنند یا به آن افراد آسیب برسانند.
– آیا می‌توان از اختلال هذیان پیشگیری کرد؟
هیچ راه شناخته‌شده‌ای برای پیشگیری از اختلال هذیان وجود ندارد. با این حال تشخیص زودهنگام و شروع روند درمان می‌تواند به کاهش اختلال در زندگی و روابط فرد کمک کند.
– آینده افراد مبتلا به اختلال هذیان چیست؟
بسته به وضعیت فرد، نوع اختلال و شرایط زندگی فرد، مانند حمایت‌شدن و تمایل به ادامه درمان، آینده فرد متفاوت خواهد بود. متأسفانه بسیاری از مبتلایان به این اختلال نمی‌خواهند از دیگران کمک بگیرند. بیشتر مواقع، برای مبتلایان به اختلال روانی دشوار است که تشخیص بدهند حالشان خوب نیست. همچنین ممکن است از اقدام به درمان خجالت بکشند یا بترسند. بدون درمان، اختلال هذیان می‌تواند به بیماری مادام‌العمر تبدیل شود.
