نقد مستند The Last Dance

مستند The Last Dance با به دست دادن روایتی از سال‌های طلایی باشگاه شیکاگو بولز، نه‌تنها داستانی از موفقیت‌های این باشگاه را روایت می‌کند که مایکل جردن، ستاره این تیم را به‌عنوان بهترین بازیکن تمام دوران معرفی می‌کند. «آخرین رقص» آنقدر در مورد مایکل جردن است که می‌توان مدعی شد عنصر غالب در این متن، نه روایت موفقیت‌های پی در پی شیکاگو بولز، بلکه روایتِ رهبری مایکل جردن و تاثیر چشم‌گیر او در موفقیت‌های این تیم با استناد به واقعیت است. اما یکی از سوالاتی که همیشه در حوزه مطالعات ادبی مطرح می‌شود، این است که واقعیت چیست؟ چگونه به دست ما می‌رسد؟ کار مستند اساسا برساختن روایتی قابل باور با استناد به واقعیت است و مستند The Last Dance در این زمینه دست ‌پر است.

نحوه‌ی روایت در «آخرین رقص» غالبا با استناد به ویدیوهای آرشیوی NBA، مصاحبه با افراد مختلف و البته ویدیو‌های اختصاصی یک گروه فیلم‌برداری از رختکن، هتل‌ها و حتی اتوبوس تیم شیکاگو بولز در فصل ۱۹۹۸ است؛ در «آخرین رقص» با تکیه بر همین ویدیوها و مصاحبه‌ها به‌عنوان سند، واقعیت شکل می‌گیرد. در نتیجه، واقعیت در «آخرین رقص» آن‌چیزی است که توسط ویدیوهای آرشیوی و مصاحبه با افراد به‌تصویر کشیده می‌شود. محوریت اکثر این ویدیوهای آرشیوی مایکل جردن است. البته در اپیزودهای مختلف مستند، به هم‌تیمی‌های وی نیز پرداخته می‌شود اما اپیزودهای آن‌ها نیز زیرسایه‌ی مایکل جردن قرار می‌گیرند. نمونه آن‌که در اکثر غریب به اتفاق رویدادهایی که برای دیگر بازیکنان تیم افتاده است، نظر مایکل جردن در زمان حال نیز پرسیده می‌شود. البته که دلیل این امر آن است که جردن به هر روی رهبر تیم بوده و از لحاظ آمار و ارقام نیز جایگاه بلندمرتبه‌ای در ورزش بسکتبال دارد، اما علاوه‌بر آن، «آخرین رقص» در خدمت تحکیم هرچه بیشتر روایت «بهترین بون او» ظاهر می‌شود.

روایت در «آخرین رقص» به‌صورت رفت و برگشتی و غیرخطی تعریف می‌شود. یعنی مثلا دقایقی را در سال ۱۹۹۸ سپری می‌کنیم و دقایقی بعد به فصل‌های ابتدایی بازی مایکل جردن فلش بک می‌زنیم. البته این فلش‌بک و فلشٰ‌فوروارد با ذکر زمان تقویمیِ دقیقی روی می‌دهند. این ذکر دقیق تاریخ رخ دادن اتفاقات، استناد به واقعیت در «آخرین رقص» را پررنگ‌تر می‌کند که چنین تمهیدی در خدمت تحکیم و تایید هرچه‌بیشتر روایتِ مدنظر مستند است. یعنی بیننده ممکن است با دیدن چنین تاریخ‌نگاریِ جز به جز درکنار تایید رخ دادن وقایع توسط افراد دخیل در آن‌ها (بازیکنان و خبرنگاران و مربی‌ها)، روایت مورد نظرِ «آخرین رقص» را روایتی خدشه‌ناپذیر یا به‌نوعی واقعیتی غیرقابل کتمان تلقی کند. البته، هدف مستند نیز همین است و باتوجه‌به حجم بالای محتوایی که ارائه می‌کند، در این مسیر قدم‌های محکمی می‌گذارد. از کلیدی‌ترین بخش‌های استناد به واقعیت در «آخرین رقص» می‌توان به بخش فراری دادن دنیس رادمن از دست رسانه‌ها از در پشتی استادیوم اشاره کرد. درست هنگامی که در آن زمان‌ هیچ رسانه‌ای از این اتفاق خبر نداشت، ما در «آخرین رقص» با دوربین همراه شده و تصاویر واقعی لحظه لحظه‌ی این اتفاق را می‌بینیم. این حجم بالا از استناد به واقعیت به روش‌های مختلف، روایت مدنظر «آخرین رقص» را به روایتی خدشه‌ناپذیر تبدیل می‌کند و این استناد به واقعیت تمهید کلیدیِ به‌کار رفته در این مستند برای برساختن روایتی کاملا قابل باور است.

بخش مهمی از شکل‌گیری روایت در «آخرین رقص» برپایه‌ی اظهارات افراد مختلف همچون بازیکنان بسکتبال، مربی‌ها، مدیران تیم‌ها، خبرنگارها و اعضای خانواده بازیکنان روی می‌دهد. نکته مهم اینکه تمام این افراد در اتفاقی که روایت می‌شود، حضور داشته‌اند. به این صورت است که اظهارات این افراد که حکم نوعی شاهد را دارند، صحه‌ای بر واقعی بودن روایت مستند می‌گذارد و این همان استناد مکرر و محکم به واقعیت است. جدای از این، برای اکثر وقایع نیز علاوه‌بر تایید کلامی افراد، ویدیوهای آرشیوی نیز به نمایش گذاشته می‌شوند. «آخرین رقص» دو روایت اصلی دارد. یکی روایت دوران طلایی تیم شیکاگو بولز و روایت دوم و غالب اینکه مایکل جردن بهترین بسکتبالیست دوران است. تمام اظهارات افراد و البته ویدیوهای آرشیوی به طرز منسجمی بر این دو روایت صحه می‌گذارند. در تک تک اپیزود‌ها صحبت از این است که شیکاگو بولز در آن‌ سال‌ها چه تیم وحشتناکی بوده (صحه گذاشتن بر روایت اول) و مایکل جردن چه نقش بسزایی در موفقیت‌های این تیم داشت و تا چه اندازه بازیکن بزرگی در تاریخ بسکتبال است (صحه گذاشتن بر روایت دوم).

افراد مدام از این می‌گویند که عملکرد جردن تا چه اندازه باورنکردنی بود یا اگر کسی برای مایکل جردن کری می‌خواند یا به او درباره بازی کردنش اهانتی می‌کرد، چه جواب سنگینی در انتظار خودش و تیمش بود (به بخش‌های بازی‌های پلی آف و فینال نگاه کنید). یا مدام از این صحبت می‌شود که مایکل جردن چه میل بالایی برای بردن داشت و چگونه تمام هم‌تیمی‌های خود را به سمت برنده شدن هل می‌داد، این مورد در ویدیوهای تمرینات تیم بسیار بارز است. یا اینکه پس از کشته شدن پدرش، مایکل تا چه اندازه از سوی رسانه‌ها تحت فشار قرار گرفت و از NBA کناره‌گیری کرد. همه و همه‌ی این موارد، روایت «مایکل جردن به‌عنوان مهم‌ترین مهره تیم بولز و بهترین بسکتبالیست دوران» را تایید می‌کنند و بر آن صحه می‌گذارند. البته که در طول این مستند ده قسمتی به دیگر بازیکنان تیم شیکاگو بولز نیز پرداخته می‌شود و برای اکثر اتفاقات مربوط‌به آن‌ها، علاوه‌بر جردن، شاهد صحبت‌های بستگان بازیکنان نیز هستیم؛ اما غالبِ روایت درباره مایکل جردن و نقش بسزای او در دوران طلایی شیکاگو بولز است.

ویدیوهای آرشیوی انتخاب شده برای اپیزودهای مختلف نیز با محوریت مایکل جردن، محبوبیت او، عملکرد او و مواردی از این دست انتخاب شده‌اند. این حجم بالای محوریت مایکل جردن در ویدیوهای آرشیوی انتخاب شده، نشان از همان نقش محوری وی در «آخرین رقص» دارد. برای نمونه به افتتاحیه اپیزود ششم نگاه کنیم. اپیزود با نمایی از مایکل جردن در حال بیان دیالوگی در باب اینکه بسیاری دوست دارند برای یک روز هم که شده مایکل جردن باشند، آن‌ها اما نمی‌توانند یک‌سال زندگی به‌عنوان مایکل جردن را تحمل کنند. در ادامه به در بسته‌ی اتاق هتلی کات می‌خوریم، مایکل در را باز می‌کند و دوربین وارد می‌شود، به این ترتیب وارد ساحت شخصی مایکل جردن می‌شویم. پس از آن به سراغ این می‌رویم که مایکل جردن چگونه لحظه‌ای آرامش نداشته است و به محض خروج از در هتل مورد هجوم رسانه‌ها واقع می‌شده. در ادامه نیز با جردن همراه هستیم تا به تیتراژ این اپیزود می‌رسیم.

در تیتراژ نیز مایکل جردن محور اصلی است، در تیتراژ «آخرین رقص» به صحنه‌هایی از امتیاز‌آوری‌های جردن برمی‌خوریم، جمله معروف او یعنی «استعفا می‌دهم» را می‌بینم و درنهایت به مشهورترین ضربه دوران حرفه‌ای و البته آخرین‌شان یعنی «آخرین ضربه‌» می‌رسیم. پس از تیتراژ باز هم به سراغ جردن می‌رویم و این‌بار به مسابقه پرتاب سکه‌ی او با بادیگاردهای خودش می‌‌رسیم. این روند در غالب اپیزودهای دیگر نیز در جریان است؛ یعنی اینکه در اکثر اپیزودها، تصاویر آرشیوی به مایکل جردن اختصاص دارند. مثلا به این پرداخته می‌شود که جردن چگونه بدن بسکتبالیستی خود را به بدن یک بازیکن بیسبال تغییر داد و سپس آن را به بسکتبال برگرداند یا اینکه پس از مرگ پدرش، چه رابطه صمیمی و پدرپسری بین او رئیس تیم حفاظتی‌اش برقرار شد. جالب آن‌که در تمام این لحظات، آن‌چه که نظر را به خود جلب می‌کند، حجم حیرت‌انگیزی از ویدیوهای آرشیوی این مستند است؛ ویدیوهایی که به‌عنوان سند و مدرک برای تحکیم هرچه بیشتر روایت مستند «آخرین رقص» استفاده می‌شوند.

مستند ده قسمته‌ی The Last Dance یا «آخرین رقص» با محوریت نقش اساسیِ مایکل جردن در موفقیت بزرگ تیم شیکاگو بولز، به داستان دوران طلایی این تیم می‌پردازد. هر مستندی، قصد دارد با با استناد به موارد مختلف، به روایتی مشخص شکلی از واقعیت بدهد.. مستندها در این مسیر غالبا با استناد به سخنان افراد و استفاده از ویدیوهای آرشیو شده، سعی می‌کنند به روایت مدنظر خود شکلی از واقعیت ببخشند. مستند «آخرین رقص» با استناد به ویدیوهای متعدد و سخنان افراد مختلف، روایت مدنظر خود را به‌عنوان واقعیت ارائه می‌کند. در این یادداشت از این گفتیم که چگونه اجزای مختلف مستند «آخرین رقص» همچون شیوه‌ی روایت، انتخاب تصاویر آرشیو شده و نحوه نمایش زمان، در اختیار القای درونمایه‌ای خاص هستند. این مستند با استناد به حجم فوق‌العاده بالایی از ویدیوهای واقعی، روایت مدنظر خود را یعنی «مایکل جردن بهترین بسکتالیست تاریخ است و نقش بی‌نهایت مهمی در موفقیت‌های شیکاگو بولز داشته است» به روایتی خدشه ناپذیر تبدیل می‌کند. همان‌طور که اشاره شد، استناد مکرر به واقعیت با نمایش ویدیوهای آرشیوی و مصاحبه با افراد به‌عنوان شاهد، مهم‌ترین و کلیدی‌ترین نقش را در شکل دادن روایت مدنظر «آخرین رقص» دارند و همین تمهید «آخرین رقص» را به یکی از برجسته‌ترین محصولات این روزها تبدیل کرده است.