استفراغ و حالت تهوع از علائم شایعی است که به‌دلایل مختلف مثل دریازدگی، عفونت‌های باکتریایی و ویروسی، بارداری، اثرات جراحی، و سایر شرایط مثل شیمی درمانی اتفاق می‌افتد. به همین دلیل، انواع داروی ضد تهوع برای کاهش استفراغ و حالت تهوع طراحی شده است. در این مقاله، بیشتر با داروی ضد تهوع، نحوه عمل، کاربرد و عوارض جانبی آنها آشنا می‌شویم. تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
دسته‌بندی داروهای ضد تهوع
دسته اصلی داروهای ضد تهوع شامل آنتاگونیست‌های سرتونین، دوپامین، هیستامین، سیستم‌های موسکارینی و نوروکینین، کورتیکواستروئیدها و بنزودیازپین‌هاست. بعضی داروهای ضد تهوع برای کاربردها یا موارد خاص مؤثرترند. این داروها می‌توانند به‌صورت تجویزی و بدون نسخه استفاده شوند و بیش از یک مسیر را هدف قرار می‌دهند.
برای مثال، آنتاگونیست‌های سرتونین و نوروکینین مثل اندانسترون و اپرپیتانت برای درمان استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمیدرمانی مؤثرترند. در حالی که متوکلوپرامید و انواع آنتی هیستامین گزینه‌های اول برای درمان استفراغ و حالت تهوع بارداری محسوب می‌شوند.
داروی ضد تهوع چطور عمل می‌کند؟
هدف داروی ضد تهوع مسدودکردن آن دسته از پیام‌های شیمیایی یا نوروترانسمیترهاست که اطلاعات مربوط به استفراغ را به مغز می‌رسانند. مسدودشدن این پیام‌ها می‌تواند احساس استفراغ و حالت تهوع را در فرد بیمار برطرف کند.
در جدول زیر با انواع داروهای ضد تهوع، نحوه عمل و مزایا و محدودیت‌های هر گروه آشنا می‌شوید:
| رده دارویی | نحوه عمل | مزایای دارویی و محدودیت‌ها |
| آنتاگونیست‌های دوپامین بنزامید-متوکلوپرامید؛ بنزیمیدازول-دومپریدون؛ فنوتیازین-پروکلرپرازین، کلرپرومازین؛ بوتیروفنون-دروپریدول، هالوپریدول؛ داروهای ضد روان‌پریشی غیرمعمول-اولانزاپین. | مسدودکردن گیرنده‌های دوپامین نوع ۲ یا دی.۲ (D2) در ناحیه تحریک‌کننده گیرنده‌های شیمیایی و حاشیه‌ای مجرای معده-روده؛ دومپریدون فقط گیرنده‌های حاشیه‌ای ۲D را مسدود می‌کند؛ به نظر می‌رسد در دوزهای بالا روی سایر گیرنده‌ها هم اثر می‌گذارد که شامل مسدودکردن گیرنده‌های سرتونین، هیستامین، آدرنرژیک و موسکارینی است. | متوکلوپرامید تزریقی داروی مراقبت تسکینی است (برای کاهش درد تجویز می‌شود). |
| آنتاگونیست‌های سرتونین اندانسترون؛ گرانیسترون؛ پالونوسترون؛ تروپیسترون. | مسدودکردن گیرنده‌های ۵ اچ.تی.۳ (HT3-5) در منطقه تحریک‌کننده گیرنده شیمیایی و مجرای معده-روده. | اندانسترون و گرانیسترون برای استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمیدرمانی و پرتودرمانی استفاده می‌شوند. پالنوسترون و تروپیسترون برای استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمیدرمانی تجویز می‌شوند. |
| آنتاگونیست‌های نوروکینین اپرپیتانت؛ فوس‌آپرپیتانت؛ نتوپیتانت؛ ترکیب نتوپیتانت و پالونوسترون. | مهار گیرنده‌های نوروکینین نوع ۱ در مرکز و حاشیه دستگاه عصبی. | برای استفراغ و حالت تهوع مربوط به شیمیدرمانی تجویز می‌شود. |
| آنتی‌هیستامین‌ها دوکسیلامین؛ سیکلیزین؛ فنیرامین؛ پرومتازین. | مسدودکردن گیرنده اچ.۱ (H1)؛ سیکلیزین، دوکسیلامین، پرومتازین و فنیرامین همگی گیرنده‌های موسکارینی را مهار می‌کنند؛ پرومتازین گیرنده دوپامین را هم مهار می‌کند. | |
| آنتی‌کولینرژیک‌ها هیوسین. | مسدودکردن گیرنده‌های موسکارینی در هسته دهلیزی، مراکز تهوع و مراکز بالاتر مغز. | هیوسین تزریقی داروی مراقبت تسکینی است. |
| کورتیکواستروئیدها دگزامتازون. | مهار مرکزی سنتز پروستوگلاندین و ترشح اِنسفالین. زمانی که با آنتاگونیست ۳HT-۵ ترکیب شود غلظت سرتونین در روده را کاهش می‌دهد و حساسیت گیرنده‌های ۳HT-۵ به آنتاگونیست را بیشتر می‌کند. | |
| بنزودیازپین‌ها لورازپام. | فعالیت آگونیست در گیرنده گابا اِی. (GABA A) آنژیولیز را فراهم می‌کند؛ فعالیت در منطقه تحریک‌کننده گیرنده شیمیایی برای سرکوب فعالیت دوپامین. | |
| کانابینوئیدها تتراهیدروکانابینول؛ نابیلون؛ درونابینول؛ نابیکسیمول. | فعال‌کردن گیرنده‌های کانابینوئید سی.بی.۱ (CB1) در دستگاه عصبی مرکزی و محیطی برای تعدیل رهایش نوروترانسمیترها. |
گاستروانتریت حاد معمولا به‌دلیل عفونت‌های ویروسی، باکتریایی یا انگلی ایجاد می‌شود. گزینه‌های درمانی موجود برای حالت تهوع ثانویه در بزرگ‌سالان شامل آنتاگونیست‌های دوپامین مانند متوکلوپرامید یا پروکلرپرازین و آنتاگونیست‌های سرتونین مانند اندانسترون است.
استفراغ و حالت تهوع مربوط به گاستروانتریت حاد در کودکان چالش‌برانگیز است. تا اوایل سال ۲۰۰۰ از قرص ضدتهوع شامل پرومتازین، متوکلوپرامید و پروکلرپرازین برای کودکان زیاد استفاده می‌شد. منتها به‌دلیل گزارش عوارض جانبی از جمله خواب‌آلودگی و واکنش‌های اکستراپارامیدال (شامل بخش‌هایی از مغز، ساقه مغزی و راه‌های خارج هرمی) مصرف آن بحث‌برانگیز است.
بر اساس راهنمای پزشکی، دوز داروی ضدتهوع کودکان مثل اندانسترون بر اساس وزن داده می‌شود. به‌طوری که کودکان با وزن ۸ تا ۱۵ کیلوگرم ۲ میلی‌گرم دارو، کودکان با وزن ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم ۴ میلی‌گرم دارو و کودکان با وزن بیش از ۳۰ کیلوگرم ۸ میلی‌گرم از دارو را دریافت می‌کنند. مصرف اندانسترون برای کودکان زیر ۶ ماه یا وزن کمتر از ۸ کیلوگرم توصیه نمی‌شود.
همچنین با تشخیص پزشک می‌توان از داروهای زیر استفاده کرد:
- بیسموت ساب سالیسیلات؛
- سدیم سیترات، دکستروز و فروکتوز؛
- ارتو فسفریک‌اسید، فروکتوز و گلوکز (امترول).
۲. تهوع ناشی از مواد مخدر
نقش داروی ضد تهوع برای مدیریت استفراغ و حالت تهوع ناشی از مواد مخدر خیلی مشخص نیست. در نتیجه، انتخاب داروی ضد تهوع در این موارد به عواملی مثل بیماری زمینه‌ای، عوارض جانبی مواد مخدر و تشخیص پزشک بستگی دارد.
بر اساس پژوهشی مروری، دوز پایین دروپریدول (کمتر از ۴ میلی‌گرم در روز) و اندونسترون در دوزهای روزانه ۸ یا ۱۶ میلی‌گرم در کاهش حالت تهوع ناشی از مواد مخدر مؤثر است. منتها آنتاگونیست‌های سرتونین برای این موضوع اثر محدودی دارند و متوکلوپرامید تفاوتی با دارونما ندارد.
۳. تهوع ناشی از میگرن
میگرن معمولا با استفراغ، حالت تهوع و کاهش حرکات معده‌روده‌ای همراه است. در نتیجه، جذب دارو کاهش می‌یابد و داروهای ضد تهوع تزریقی موردنیاز است. متوکلوپرامید، که نوعی داروی ضد تهوع پروکینتیک است، زمان جذب اسپرین خوراکی و داروهای ضدالتهاب غیر‌استروئیدی را در بیماران مبتلا به میگرن کاهش می‌دهد. آنتاگونیست‌های دوپامین مانند پروکلرپرازین یا کلرپرومازین برای کنترل استفراغ و حالت تهوع مؤثرند. منتها اطلاعاتی درمورد اثر آنتاگونیست‌های سرتونین روی میگرن وجود ندارد.
۴. تهوع بارداری
استفراغ و حالت تهوع در ۳ماهه اول بارداری شایع است. اگر به داروی درمانی نیاز باشد، آنتی‌هیستامین‌هایی شامل دوکسیلامین و دیفن‌هیدرامین مؤثرند که احتمال ناهنجاری‌های مادرزادی را افزایش نمی‌دهند. متوکلوپرامید نیز بدون احتمال افزایش ناهنجاری‌های مادرزادی، سقط خود‌به‌خودی و کاهش وزن هنگام تولد معمولا مؤثر است. سایر آنتاگونیست‌های دوپامین در این دوران توصیه نمی‌شود.
استفاده از آنتاگونیست‌های سرتونین مانند اندانسترون در بارداری در حال افزایش است. منتها اطلاعات کمی درمورد ایمنی این دسته از داروها وجود دارد و ممکن است کمی احتمال بروز لب‌شکری را افزایش دهد. به همین دلیل، استفاده از آنتاگونیست‌های سرتونین جز درمان‌های اولیه نیست.
همچنین، ممکن است پزشک موارد زیر را تجویز کند:
- پرومتازین؛
- پروکلروپرازین؛
- دیمن هیدرینات؛
- ویتامین ب۶ (B6).
۵. تهوع مربوط به اختلالات دهلیزی مثل دریازدگی
استفراغ و حالت تهوع مربوط به سرگیجه موضعی و دریازدگی به‌دلیل تحریک مراکز استفراغ همراه با مراکز وستیبولار یا دهلیزی مغز اتفاق می‌افتد. نوروترانسمیترهای اولیه درگیر در این مسیر گیرنده‌های هیستامین و گیرنده‌های موسکارینی استیل‌کولین هستند؛ بنابراین، درمان اصلی آن با آنتی‌هیستامین‌هایی مثل پرومتازین، آنتی‌کولینرژیک‌هایی مانند هیوسین و آنتاگونیست‌های دوپامین مانند پروکلرپرازین انجام می‌شود.
همچنین، با تجویز پزشک می‌توان در این شرایط از آنتی‌هیستامین‌های زیر استفاده کرد:
- مکلیزین؛
- دیفن‌هیدرامین؛
- دیمن هیدرینات.
۶. تهوع مربوط به مراقبت تسکینی
موارد استفراغ و حالت تهوع در مراقبت تسکینی طیف گسترده‌ای دارد و می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- حالت تهوع بیوشیمیایی مثل هایپرکلسمی (افزایش کلسیم)؛
- حالت تهوع مربوط به سم مثل سندروم بی‌اشتهایی-کاشکسی؛
- حالت تهوع مربوط به درمان مثل شیمیدرمانی یا استفاده از مواد مخدر؛
- حالت تهوع مربوط به بیماری مثل سرطان، بیماری کلیوی یا اِدم گوارشی در نارسایی قلبی؛
مرجعی برای انتخاب داروی ضد تهوع در مراقبت تسکینی وجود ندارد. در بیش از ۴۰ درصد موارد مصرف، متوکلوپرامید ۱۰ میلی‌گرم ۳ بار در روز مؤثر است. در ۴۷ درصد موارد، هالوپریدول ۱٫۵ تا ۵ میلی‌گرم روزانه مؤثر است و در ۷۰ درصد موارد، کلوروپرامازین ۲۵ میلی‌گرم ۴ بار در روز مؤثر است. واکنش‌های جانبی مثل خواب‌آلودگی و اثرات ضدکولینرژیکی، به‌خصوص درمورد اولانزاپین و کلرپرومازین، ممکن است فواید آنتاگونیست‌های دوپامینی را محدود کند.
داده‌های متناقضی درمورد استفاده از آنتاگونیست‌های سرتونینی در این شرایط وجود دارد. از طرفی، آنتی‌کولینرژیک‌هایی مانند هیوسین در مراقبت تسکینی معمولا برای ترشحات اضافی معده و انسداد انتهای روده تجویز می‌شوند، نه برای استفراغ! کورتیکواستروئیدهایی مانند دگزامتازون برای مدیریت استفراغ و تهوع ناشی از شیمیدرمانی، انسداد روده و افزایش فشار درون جمجمه کاربرد دارد. همچنین، دگزامتازون در دوز روزانه ۲ میلی‌گرم همراه با تروپیسترون، متوکلوپرامید یا کلرپرومازین، کنترل بیشتری روی استفراغ و حالت تهوع دارد.
۷. تهوع شیمیدرمانی
توانایی ایجاد حالت تهوع در داروهای شیمیدرمانی متنوع است. برای داروهایی با قدرت تهوع‌زایی پایین مثل پاکلیتاکسُل از آنتاگونیست‌های سرتونین و برای داروهای با قدرت تهوع‌زایی بالا مثل سیس‌پلاتین از ترکیب آنتاگونیست‌های سرتونین، نوروکینین و دگزامتازون استفاده می‌کنند. هالوپریدون و اولانزاپین هم می‌توانند برای درمان حالت تهوع ناشی از شیمیدرمانی استفاده شوند.
آنتی‌هیستامین‌ها، متوکلوپرامید و پروکلرپرازین اثر کمی به‌عنوان داروی ضد تهوع شیمیدرمانی دارند. بنزودیازپین‌ها مانند لورازپام در کاهش اضطراب و حالت تهوع اولیه نقش دارند. کانابینوئیدها هم می‌توانند برای درمان حالت تهوع در افرادی که به درمان اولیه جواب ندادند استفاده شوند.
۸. تهوع پرتودرمانی
شدت استفراغ و تهوع مربوط به پرتودرمانی به ناحیه تحریک‌شده در بدن بستگی دارد؛ برای مثال، اگر کل بدن تحت پرتودرمانی قرار گیرد، احتمال استفراغ و تهوع بالاست و باید از ترکیب آنتاگونیست‌های سرتونین و دگزامتازون استفاده کرد. تابش پرتو به سر و گردن خطر کمتری دارد و می‌تواند تنها با آنتاگونیست‌های سرتونین مدیریت شود که نسبت به آنتاگونیست‌های دوپامین تأثیر بیشتری دارند.
۹. تهوع بعد از جراحی
بر اساس پژوهشی، آنتاگونیست‌های سرتونین، دگزامتازون، دروپریدول و سیکلیزین همگی برای درمان استفراغ و تهوع بعد از جراحی نسبت به دارونما مؤثرترند. البته ممکن است بسته به محل جراحی، از داروی ضد تهوع خاصی اجتناب شود؛ برای مثال، ممکن است به‌دلیل اثر یبوست‌زایی آنتاگونیست‌های سرتونین، از این دارو برای بیمارانی با احتمال انسداد روده استفاده نشود. بنزودیازپین‌هایی مانند لورازپام و آنتاگونیست‌های نوروکینین مثل اپرپیتانت هم می‌توانند برای استفراغ و حالت تهوع بعد از جراحی استفاده شوند.
در این شرایط ممکن است پزشک موارد زیر را تجویز کند:
- دروپریدول؛
- دگزامتازون؛
- اندانسترون؛
- گرانیسترون؛
- متوکلوپرامید.
در جدول زیر خلاصه موارد آورده شده است:
| اندیکاسیون یا شاخص موردنظر | گزینه‌های درمانی |
| گاسترواِنتریت (التهاب معده و روده باریک): | آنتاگونیست دوپامین؛ آنتاگونیست سرتونین. |
| استفراغ و حالت تهوع مربوط به مواد مخدر: | آنتاگونیست سرتونین؛ آنتاگونیست دوپامین: دروپریدول. |
| استفراغ و حالت تهوع مربوط به میگرن: | آنتاگونیست دوپامین: متوکلوپرامید همراه پاراستامول؛ متوکلوپرامید؛ پروکلرپرازین. |
| استفراغ و حالت تهوع هسته دهلیزی در مغز: | آنتی‌هیستامین‌ها؛ آنتی‌کولینرژیک‌ها؛ آنتاگونیست‌های دوپامین. |
| استفراغ و حالت تهوع شیمیدرمانی: | آنتاگونیست‌های سرتونین؛ آنتاگونیست‌های نوروکینین ۱؛ کورتیکواستروئیدها: دگزامتازون. آنتاگونیست‌های دوپامین؛ اولانزاپین، هالوپریدول. بنزودیازپین‌ها: لورازپام. |
| استفراغ و حالت تهوع مربوط به پرتودرمانی: | آنتاگونیست‌های سرتونین؛ کورتیکواستروئیدها: دگزامتازول. آنتاگونیست‌های دوپامین. |
| استفراغ و حالت تهوع بعد از جراحی: | آنتاگونیست‌های دوپامین؛ آنتاگونیست‌های سرتونین؛ آنتی‌هیستامین‌ها؛ کورتیکواستروئیدها: دگزامتازون. آنتاگونیست‌های نوروکینین ۱؛ بنزودیازپین‌ها: لورازپام. |
عوارض جانبی داروهای ضد تهوع
هر دارویی ممکن است عوارض جانبی خاصی داشته باشد و داروهای ضد تهوع هم از این موضوع مستثنی نیستند. به همین دلیل، قبل از استفاده از داروهای ضد تهوع حتما با پزشک مشورت کنید. در ادامه، به چند مورد از عوارض جانبی داروهای ضد تهوع اشاره شده است:
- یبوست: بهتر است افرادی که احتمال یبوست در آنها بالاست به‌جای آنتاگونیست‌های سرتونین و آنتی‌کولینرژیک از آنتاگونیست دوپامین استفاده کنند؛
- علائم اکستراپیرامیدال: بعضی داروها ممکن است احتمال علائم اکستراپیرامیدال مثل اختلال کشیدگی عضلانی (دیستونی)، بی‌قراری حرکتی (آکاتژیا) و پارکینسون را به همراه داشته باشد؛
- خواب‌آلودگی: آنتاگونیست‌های دوپامین معمولا با خواب‌آلودگی همراه‌اند. هرچند این اتفاق در بعضی شرایط به‌عنوان داروی آرام‌بخش مفید است، اما ممکن است به‌عنوان داروی ضد تهوع چندان مناسب نباشد؛
- افزایش فاصله کیو.تی (QT) قلب: بعضی از داروها مثل اندانسترون و گرانیسترون ممکن است با توجه به دوز مصرفی این فاصله را افزایش دهند، اما بعضی داروها مثل پالونوسترون و تروپیسترون در فاصله QT اثری ندارند؛
- اثرات آنتی‌کولینرژیک: بعضی داروهای ضد تهوع اثراتی مثل گیجی، هذیان، توهم، اختلال بینایی، احتباس ادرار، یبوست و تاکی‌کاردی را به همراه دارند. این عوارض جانبی در افراد مسن ممکن است احتمال اختلال شناختی، ازحال‌رفتن و مرگ را افزایش دهد. آنتاگونیست‌های دوپامین، آنتی‌هیستامین‌ها و هیوسین اثرات آنتی‌کولینرژیک دارند.
همچنین می‌توان به عوارض جانبی زیر هم اشاره کرد:
- لکنت زبان؛
- کاهش شنوایی؛
- بدترشدن استفراغ و حالت تهوع؛
- مشکلات روانی (مانند توهم یا گیجی)؛
- تغییر ضربان قلب (مثل افزایش ضربان)؛
- خستگی عضلانی، اسپاسم عضلانی یا تشنج.
عوارض خاص داروهای ضدتهوع
- کانابینوئیدها: تغییر حالت ادراک و سرگیجه؛
- بیسموت ساب سالیسیلات: مدفوع سیاه و تغییر رنگ زبان؛
- کورتیکواستروئیدها: سوءهاضمه، افزایش اشتها و تشنگی، جوش؛
- مسدودکننده‌های گیرنده سرتونین: خشکی دهان، خستگی، یبوست؛
- آنتی‌هیستامین‌ها: خواب‌آلودگی، خشکی دهان، خشکی مسیر هوایی؛
- مسدودکننده‌های گیرنده‌های دوپامین: خستگی، یبوست، زنگ‌زدن گوش، خشکی دهان، بی‌قراری و گرفتگی عضلانی.
درمان خانگی برای رفع تهوع
به نظر می‌رسد استفاده از زنجبیل و روغن نعناع فلفلی، اسطوخودوس و لیمو می‌توانند به درمان استفراغ و حالت تهوع کمک کنند، منتها مدارک علمی چندانی برای تأیید این موضوع وجود ندارد.
کلام پایانی
از آنجا که داورهای ضد تهوع مختلف با عملکردهای متفاوتی در بازار موجود است، انتخاب داروی ضدتهوع مناسب به سن، شرایط بیمار، علت تهوع و عوارض جانبی دارو بستگی دارد. در صورت تمایل، به ما بگویید چقدر با داروهای ضد تهوع آشنا هستید. آیا برای مورد خاصی از این داروها استفاده کردید یا با عوارض جانبی دارو مواجه شدید؟
همچنین، اگر فکر می‌کنید خواندن این مقاله برای اطرافیانتان مفید است، به‌راحتی می‌توانید از طریق لینک‌های مربوط به شبکه‌های اجتماعی، که در ابتدا و انتهای مقاله قرار گرفته، این مطلب را برای عزیزانتان ارسال کنید.
