قهوه و چای نوشیدنی‌های بسیار مفیدی هستند. بیشترِ انواع چای و قهوه کافئین دارند. کافئین ماده‌ای است که موجب خوش‌خُلقی، افزایش سوخت‌وساز بدن و بهبود عملکرد ذهنی و جسمی می‌شود. مصرف کم و متوسط کافئین برای بیشتر افراد بی‌ضرر است، ولی مقادیر بالای آن می‌تواند عوارض جانبی ناخوشایند و خطرناکی داشته باشد. براساس مطالعات، ژن‌های شما تأثیر بسزایی در آستانه‌ی تحمل‌تان نسبت‌به کافئین دارد. برخی می‌توانند بدون بروز عوارض جانبی، نسبت‌به دیگران کافئین بیشتری مصرف کنند. همچنین افرادی که به مصرف کافئین عادت ندارند، ممکن است در اثر مصرف مقادیر متوسط کافئین نیز عوارض جانبی آن را تجربه کنند. با این مطلب همراه شوید تا با عوارض جانبی مصرف زیاد کافئین و مضرات قهوه بیشتر آشنا شوید.
عوارض جانبی مصرف زیاد کافئین
۱. اضطراب
کافئین را به‌خاطر توانایی‌اش در افزایش هوشیاری می‌شناسند. «آدنوزین» ماده‌ای شیمیایی در مغز است که باعث می‌شود احساس خستگی کنید. کافئین از تأثیرات آدنوزین جلوگیری می‌کند. همچنین کافئین موجب افزایش ترشح «آدرنالین» می‌شود. آدرنالین از هورمون‌های ستیز و گریز است که موجب افزایش سطح انرژی می‌شود.
مصرف بیش‌ازحدِ کافئین می‌تواند موجب اضطراب و عصبانیت شود. براساس فهرست راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی که انجمن روان‌پزشکی آمریکا آن را منتشر کرده است، اضطراب ناشی از کافئین یکی از ۴ سندروم «نشانگان» مرتبط با مصرف کافئین است.
مصرف زیاد (مقدار ۱۰۰۰ میلی‌گرم یا بیشتر) کافئین در روز می‌تواند موجب بروز عصبانیت، اضطراب یا علائم مشابه در بیشتر افراد شود. البته در افرادی که به کافئین حساس‌ترند، مصرف مقادیر کمتر کافئین نیز می‌تواند موجب بروز این علائم شود.
حتی مصرف مقادیر نسبتا کم کافئین در بازه‌ی زمانی کوتاه می‌تواند موجب افزایش سطح استرس و افزایش ضربان قلب شود. در مطالعه‌ای که در این راستا روی ۲۵ مرد سالم انجام گرفت، مشاهده شد گروهی که تقریبا ۳۰۰ میلی‌گرم کافئین مصرف می‌کنند، دو برابرِ کسانی‌که به آنها دارونما (چیزی شبیه به دارو ولی بدون تأثیر واقعی) داده می‌شود، استرس را تجربه می‌کنند.
جالب توجه است که میزان استرس در بین مصرف‌کنندگان منظم و غیرمنظم کافئین به یک اندازه افزایش یافت. این موضوع نشان می‌دهد عادت به مصرف کافئین در تأثیر آن بر استرس ربطی ندارد. البته اینها، نتایج اولیه هستند و به تحقیقات بیشتری نیاز است.
مقدار کافئین موجود در قهوه بسیار متغیر است. به‌عنوان مثال یک قهوه‌ی بزرگ (grande) استارباکس حاوی تقریبا ۳۳۰ میلی‌گرم کافئین است. اگر در اثر مصرف کافئین احساس عصبانیت یا نگرانی به شما دست می‌دهد، بهتر است مصرف کافئین‌تان را کاهش دهید.
۲. بی‌خوابی
قابلیت کافئین در بیدار نگه‌داشتن افراد یکی از باارزش‌ترین ویژگی‌های آن است. ازسوی دیگر مصرف زیاد کافئین می‌تواند مانعی بر سر خواب باکیفیت باشد. مطالعات نشان می‌دهند مصرف زیاد کافئین موجب می‌شود فرد دیرتر به‌خواب برود. همچنین کافئین می‌تواند مدت زمان خوابیدن را به‌خصوص در افراد مسن کاهش دهد. درمقابل به‌نظر نمی‌رسد مصرف مقادیر اندک و متوسط کافئین بر میزان خواب افراد خوش‌خواب و کسانی‌که بی‌خوابی دارند، تأثیر زیادی داشته باشد. اگر شما مقدار کافئین مصرفی‌تان را دست‌کم بگیرید، شاید متوجه تأثیر منفی‌ای که می‌تواند بر خواب‌تان داشته باشد، نشوید.
اگرچه غلظت کافئین در چای و قهوه بیشتر است، ولی در برخی نوشابه‌ها، کاکائو، نوشابه‌های انرژی‌زا و برخی داروها نیز کافئین یافت می‌شود. به‌عنوان مثال یکی از انواع نوشابه‌های انرژی‌زا (انرژی شات) معادل ۳۵۰ میلی‌گرم کافئین دارد. درحالی‌که برخی از نوشیدنی‌های انرژی‌زا ممکن است حاوی ۵۰۰ میلی‌گرم کافئین در یک قوطی باشند.
تأثیر کافئین بر خواب به ژن‌های افراد و سایر عوامل بستگی دارد. مصرف کافئین در ساعات پایانی روز می‌تواند اختلال بیشتری در روند خواب ایجاد کند، زیرا ازبین‌رفتن تأثیر کافئین در بدن ساعت‌ها طول می‌کشد.
تحقیقات نشان می‌دهند که کافئین به‌طور متوسط ۵ ساعت در جریان خون‌تان باقی می‌ماند. ولی بسته به افراد مختلف این زمان ممکن است بین ۱٫۵ تا ۹ ساعت به‌طول بینجامد. در یک مطالعه تأثیر زمان مصرف کافئین بر خواب روی ۱۲ شرکت‌کننده بررسی شد. پژوهشگران آنها را به ۳ گروه تقسیم کردند و ۴۰۰ میلی‌گرم کافئین را ۶ ساعت قبل از خواب به یک گروه و به گروه دوم ۳ ساعت قبل از خواب و گروه دیگر دقیقا قبل از خواب دادند.
درنتیجه مشاهده شد هر ۳ گروه دیرتر به خواب می‌روند و مدت زمان بیداری آنها در شب به‌طور چشمگیری افزایش یافت. این مطالعه نشان می‌دهد برای جلوگیری از تأثیر کافئین بر خواب علاوه‌بر مقدار کافئین، زمان مصرف آن نیز تأثیر بسزایی دارد.
۳. مشکلات گوارشی
مصرف یک فنجان قهوه در اول صبح می‌تواند به حرکات روده‌ای کمک کند. خاصیت ضدیبوست قهوه موجب آزادشدن هورمون «گاسترین» می‌شود. این هورمون توسط معده ترشح می‌شود و فعالیت روده‌ی بزرگ را افزایش می‌دهد. همچنین قهوه‌های بدون کافئین نیز می‌توانند موجب همین واکنش در بدن شوند.
البته کافئین به‌تنهایی می‌تواند با افزایش انقباضات و حرکات روده‌ای به حرکت راحت‌تر غذا در دستگاه گوارشی کمک کند. با توجه به این تأثیرات جای تعجب ندارد که مصرف زیاد کافئین موجب شل شدن مدفوع و اسهال فرد شود.
برای سال‌ها عده‌ای بر این باور بودند که مصرف قهوه می‌تواند باعث زخم‌های گوارشی شود، ولی مطالعه‌ای که بر روی بیش از ۸۰۰۰ نفر انجام گرفت، ارتباطی را بین این دو نشان نمی‌دهد.
برخی مطالعات نشان می‌دهند مصرف نوشیدنی‌های حاوی کافئین می‌تواند بیماری بازگشت اسید به مری را در برخی افراد تشدید کند. به‌نظر می‌رسد قهوه حتی بیشتر موجب بروز این پدیده شود. در یک مطالعهی کوچک به ۵ فرد آب کافئین‌دار داده شد و مشاهده شد عضلاتی که باعث می‌شوند محتوای معده به سمت گلو حرکت نکند، به‌حالت استراحت در آمد و درنتیجه فرد ترش می‌کند. ترش کردن نشانه‌ای از بیماری بازگشت اسید به مری است.
باتوجه به تأثیرات چشمگیر قهوه بر عملکرد گوارشی، شاید بهتر باشد میزان مصرف قهوه را کاهش دهید یا به‌جای آن، چای بنوشید تا این عوارض کافئین را تجربه نکنید.
۴. تخریب عضلات
رابدومیولیز بیماری بسیار خطرناکی است که در آن رشته‌های عضلات تخریب و وارد جریان خون می‌شود و موجب نارسایی‌های کلیوی و سایر مشکلات می‌شود. تروما، عفونت، سوء‌مصرف دارویی، کشیدگی عضلات و نیش مارهای سمی و برخی حشرات از شایع‌ترین علل بروز رابدومیولیز هستند.
علاوه‌بر اینها، گزارش‌هایی وجود دارد که مصرف زیاد کافئین می‌تواند باعث بروز رابدومیولیز شود. البته این موارد بسیار نادر هستند. در یک مورد زنی پس از مصرف ۱ لیتر قهوه که حاوی حدودا ۵۶۵ میلی‌گرم کافئین بود، عوارضی مانند حالت تهوع، استفراغ و تیرگی ادرار را تجربه کرد. خوشبختانه او پس از درمان با داروها و مصرف مایعات بهبود یافت. البته برای وقوع احتمالی این پدیده فردی که عادت به مصرف کافئین ندارد یا به آن بسیار حساس است، باید در زمان کوتاهی مقدار بسیار زیادی کافئین مصرف کند.
برای کاهش خطر رابدومیولیز بهتر است که مصرف کافئین‌تان را به ۲۵۰ میلی‌گرم در روز محدود کنید. مگر اینکه به مصرف مقادیر بیشتر عادت داشته باشید.
۵. اعتیاد
باوجود تمام خواص کافئین برای سلامتی نمی‌توان منکر شد که مصرف آن می‌تواند به عادتی اعتیادگونه تبدیل شود. یک مطالعه نشان می‌دهد کافئین به همان شیوه‌ی کوکائین و آمفتامین بر برخی مواد شیمیایی مغز تأثیر می‌گذارد. البته اعتیاد به کافئین با اعتیاد به این مواد مخدر متفاوت است. بااین‌حال مصرف زیاد کافئین می‌تواند موجب وابستگی روانی و جسمی در فرد شود.
در مطالعه‌ای که بر روی ۱۶ نفر صورت گرفت، عده‌ای عادت به مصرف مقدار بالای کافئین داشتند، گروه دوم عادت به مصرف متوسط کافئین داشتند و گروه دیگر اصلا کافئین مصرف نمی‌کردند. پس از یک شب مصرف نکردن کافئین از افراد آزمون تداعی کلمات گرفته شد. افرادی که عادت به مصرف زیاد کافئین داشتند، هنگام شنیدن کلمات مرتبط با کافئین تحت‌تأثیر قرار می‌گرفتند و به‌شدت هوس مصرف کافئین کردند.
تناوب مصرف کافئین در وابستگی به آن نقش مهمی دارد. در یک مطالعهی دیگر ۲۱۳ نفر که کافئین مصرف می‌کردند، پس از ۱۶ ساعت مصرف نکردن کافئین پرسش‌نامه‌ای را پُر کردند. افرادی که هر روز عادت به مصرف کافئین داشتند، نسبت‌به کسانی که عادت به مصرف هرروزه‌ی کافئین نداشتند، بیشتر دچار سردرد، خستگی، تعریق، حساسیت و بی‌قراری شدند.
اگرچه به‌نظر نمی‌رسد کافئین موجب اعتیاد واقعی شود، ولی زمانی‌که به‌طور منظم مقدار زیادی قهوه یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار مصرف کنید، احتمال زیادی وجود دارد که به تأثیرات آن وابسته بشوید.
۶. فشار خون بالا
به‌طور کلی به‌نظر نمی‌رسد کافئین خطر بیماری‌های قلبی یا سکته‌های مغزی را در بیشتر افراد افزایش دهد، ولی براساس چندین مطالعه، کافئین با خاصیت تحریک‌کنندگی بر دستگاه عصبی موجب بالا رفتن فشار خون می‌شود.
افزایش فشار خون از عواملی است که خطر حملات قلبی و سکته مغزی را افزایش می‌دهد. زیرا به‌مرور زمان به سرخرگ‌ها آسیب می‌زند و جریان خون به قلب و مغز را با محدودیت روبه‌رو می‌کند. خوشبختانه تأثیر کافئین بر فشار خون موقتی است. ولی به‌نظر می‌رسد بیشترین تأثیر کافئین بر فشار خون شامل حال کسانی می‌شود که به مصرف آن عادت ندارند.
همچنین مصرف زیاد کافئین فشار خون افراد سالم را در طول تمرینات ورزشی افزایش می‌دهد. همچنین افرادی که فشار خون نسبتا بالایی دارند نیز در اثر مصرف زیاد کافئین، دچار افزایش فشار خون می‌شوند.
بنابراین توجه به مقدار و زمان مصرف کافئین بسیار مهم است؛ مخصوصا اگر هم‌اکنون نیز فشار خون بالایی دارد.
۷. افزایش ضربان قلب
تأثیرات تحریک‌کنندگی مصرف زیاد کافئین می‌تواند موجب شود ضربان قلب‌تان افزایش یابد. همچنین مصرف زیاد کافئین می‌تواند موجب تغییراتی در ریتم ضربان قلب شود و مشکلی به‌نام «فیبریلاسیون دهلیزی» را در فرد ایجاد کند. این مشکل اغلب در افراد جوانی گزارش شده که نوشابه‌های انرژی‌زایی مصرف می‌کنند که محتوی مقدار بسیار زیادی کافئین هستند.
در یک مورد زنی که با قصد خودکشی مقدار بسیار زیادی از پودر و قرص کافئین مصرف کرد، دچار افزایش بسیار شدید ضربان قلب، نارسایی کلیوی و سایر مشکلات جدی شد. بااین‌حال به‌نظر نمی‌رسد این اتفاق در همه‌ی افراد روی دهد. برخی افرادی که مشکلات قلبی دارند نیز ممکن است مقادیر بالای کافئین را بدون هیچ‌گونه عوارضی تحمل کنند.
در یک مطالعهی کنترل‌شده ۵۱ بیمار مبتلا به نارسایی قلبی در مدت ۵ ساعت، هر ساعت ۱۰۰ میلی‌گرم کافئین مصرف کردند، اما ضربان قلب و ریتم آن در آنها طبیعی باقی ماند.
صرف‌نظر از نتایج مطالعات مختلف اگر در اثر نوشیدن نوشیدنی‌های کافئین‌دار تغییراتی در ضربان قلب‌تان و ریتم آن مشاهده کردید، مصرف کافئین خود را کاهش دهید.
۸. خستگی
قهوه، چای و نوشیدنی‌های کافئینی می‌توانند سطح انرژی فرد را افزایش دهند. البته کافئین با خروج از گردش خون و ایجاد خستگی مجدد، نقشی متضاد انرژی‌زایی دارد.
براساس بررسی ۴۱ مطالعه، مشاهده شد اگرچه مصرف کافئین هوشیاری و حال روحی فرد را بهبود می‌دهد، ولی با گذشت چند ساعت فرد در ادامه‌ی روز خسته‌تر از حالت عادی می‌شود. البته اگر به مصرف کافئین در ادامه‌ی روز ادامه دهید، خستگی‌تان برنمی‌گردد. ولی ازسوی دیگر ممکن است با این کار برای خواب شب با مشکل مواجه شوید.
برای بهره‌مندی از خاصیت انرژی‌زایی کافئین و جلوگیری از بازگشت خستگی بهتر است به‌جای مصرف کافئین در مقادیر بالا، کافئین را در مقدار متوسط مصرف کنید.
۹. تکرر ادرار و بی‌اختیاری ادرار اورژانسی
افزایش ادرار از عوارض رایج مصرف زیاد کافئین است. زیرا این ماده خاصیت تحریک‌کنندگی بر مثانه دارد. احتمالا متوجه شده‌اید زمانی‌که بیشتر از مقدار طبیعی قهوه یا چای می‌نوشید، بیشتر ادرار می‌کنید.
بیشتر مطالعات در زمینه‌ی تأثیر کافئین بر روی تکرر ادرار بر روی افراد مسن، افرادی که مثانه‌ی خیلی فعالی دارند یا افرادی که دچار هستند، انجام شده است.
در یک مطالعه به ۱۲ فرد جوان و میانسال با مثانه‌ی فوق‌العاده فعال روزانه ۴٫۵ میلی‌گرم کافئین به‌ازای هر کیلوگرم وزن‌شان داده شد و مشاهده شد تکرر ادرار و بی‌اختیاری ادرار اورژانسی (دفع ناگهانی، اضطراری و غیرارادی ادرار) در این افراد به‌طور چشمگیری افزایش یافت. این مقدار برای فردی با وزن ۵۸ کیلوگرم معادل ۳۰۰ میلی‌گرم کافئین در روز است. علاوه‌براین، مصرف زیاد کافئین ممکن است احتمال بی‌اختیاری ادرار را در افراد با مثانه‌ی سالم افزایش دهد.
در یک مطالعهی بزرگ تأثیر مصرف زیاد کافئین روی ۶۵۰ هزار زن که مشکل بی‌اختیاری ادرار نداشتند، بررسی شد. در میان آنها افرادی که روزانه ۴۵۰ میلی‌گرم کافئین مصرف کرده بودند، خیلی بیشتر از کسانی که روزانه ۱۵۰ میلی‌گرم کافئین مصرف کردند، درمعرض بی‌اختیاری ادرار قرار گرفتند.
اگر مقدار زیادی نوشیدنی کافئینی مصرف می‌کنید و احساس می‌کنید بیش‌ازحد طبیعی ادرار می‌کنید، بد نیست که مصرف کافئین‌تان را کاهش دهید تا ببینید تأثیری روی ادرارتان دارد یا خیر.
فراموش نکنید مصرف مقدار کم تا متوسط کافئین می‌تواند برای سلامتی مفید باشد. از سوی دیگر مصرف مقدار زیاد کافئین می‌تواند عوارض جانبی‌ای ایجاد کند که زندگی فرد را با اختلال همراه کند و باعث مشکلات جدی‌ای برای سلامتی فرد شود. البته واکنش بدن افراد مختلف نسبت‌به کافئین بسیار متفاوت است. عوارض مصرف زیاد کافئین به‌خوبی نشان می‌دهد هرچیزی زیادش خوب نیست. وضعیت خواب، سطح انرژی و سایر عوامل مرتبط با کافئین را در خودتان ارزیابی کنید. درصورتی‌که با مشکل مواجه شدید، مصرف کافئین‌تان را کاهش دهید.
