مسمومیت دارویی ممکن است تصادفی یا عمدی باشد و زمانی اتفاق می‌افتد که فرد دارو یا ماده‌ای خاص را بیشتر از دز تجویزشده مصرف می‌کند. البته بعضی افراد به داروهای خاصی حساسیت دارند، بنابراین دز کم این داروها هم ممکن است برایشان سمی باشد. در این مقاله، علت و علائم مسمومیت دارویی و روش‌های مدیریت آن را توضح می‌دهیم.
مسمومیت دارویی چیست؟
مصرف زیاد یا هم‌زمان بعضی مواد می‌تواند خطر مسمومیت را افزایش بدهد، مثل:
- الکل؛
- دارو؛
- بعضی مواد گیاهی؛
- مواد مخدر؛
- تماس با مواد شیمیایی، گیاهان، سایر مواد سمی مضر.
دز بیشتر این مواد یا تماس طولانی‌تر با آنها می‌تواند مسمومیت را بدتر کند، مثل مسمومیت با گاز مونوکسید کربن یا مسمومیت با قارچ سمی.
همه سوءمصرف‌ها کشنده نیستند، اما اگر به مصرف زیاد یک ماده مشکوک هستید باید توصیه‌های پزشکی را جدی بگیرید. اگر مواد مخدر به‌سرعت از بدن فرد سم‌زدایی نشود، می‌تواند عوارض جانبی شدیدی داشته باشد.
افراد مختلف به مسمومیت واکنش‌های متفاوتی نشان می‌دهند. به همین دلیل درمان بیمار بر اساس نیاز فردی انجام می‌شود.
علت مسمومیت دارویی چیست؟
مسمومیت دارویی می‌تواند تصادفی یا عمدی باشد، در هر سنی رخ می‌دهد و دو علت اصلی دارد:
- بیش از چند ماده هم‌زمان مصرف شوند؛
- بدن تحمل ماده‌ای خاص را نداشته باشد.
مسمومیت تصادفی معمولا برای کودکان (زیر ۵ سال و به‌خصوص ۶ماهه تا ۳ساله) یا بزرگ‌سالان دچار ناتوانی ذهنی اتفاق می‌افتد. بزرگ‌سالان، به‌خصوص افراد میان‌سال یا افرادی که داروهای زیادی مصرف می‌کنند، ممکن است داروی اشتباه یا دز اشتباهی از دارو را مصرف کنند.
مسمومیت عمدی از نوجوانی تا ۳۰سالگی شایع‌تر است و می‌تواند برای افزایش اثربخشی دارو یا آسیب‌رساندن به خود باشد.
علائم مسمومیت دارویی چیست؟
هنگام مسمومیت طیفی از علائم می‌تواند ایجاد شود. این علائم در افراد مختلف متفاوت است و به عوامل زیر بستگی دارد:
- نوع ماده مصرفی؛
- مقدار مصرف؛
- نحوه مصرف؛
- وضعیت سلامتی؛
- سن.
به‌طور کلی در حالت مسمومیت، اثر دارو بیش از حد معمول آن است. در این حالت عوارض جانبی بارزترند و ممکن است عوارضی ایجاد شود که با مصرف طبیعی دارو دیده نمی‌شوند.
ممکن است مصرف زیاد بعضی داروها عوارض کمی ایجاد کند و مصرف کم داروهایی دیگر عوارضی شدید مثل مرگ را در پی داشته باشد. حتی یک دزِ بعضی داروها برای کودکان کشنده است. همچین بعضی از سوءمصرف‌ها می‌تواند بیماری مزمن فرد مثل حمله آسم یا درد قفسه سینه را بدتر کند.
علائم شایع مسمومیت دارویی
- مشکلات مربوط به علائم حیاتی (دما، ضربان قلب، تنفس، فشار خون) که می‌تواند شامل افزایش، کاهش یا توقف کامل آنها باشد.
- خواب‌آلودگی، گیجی و کما؛
- ورود استفراغ به ریه؛
- پوست سرد و عرق‌کرده یا داغ و خشک؛
- درد قفسه سینه؛
- آسیب به قلب یا ریه؛
- تنگی نفس؛
- درد شکمی، حالت تهوع، استفراغ و اسهال. (استفراغ خونی یا خون در مدفوع می‌تواند کشنده باشد.)
علائم مسمومیت دارویی با الکل
- تشنج؛
- اسهال؛
- پارنویا؛
- آشفتگی؛
- سرگیجه؛
- کاهش تعادل؛
- بی‌حسی بدن؛
- درد قفسه سینه؛
- کاهش هماهنگی؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- خواب‌آلودگی و گیجی؛
- ضربان آهسته یا نامنظم؛
- پاسخ‌ندادن در حالت بیداری؛
- درد شدید معده و گرفتگی شکم.
مسمومیت دارویی با استامینوفن
پاراستامول یا استامینوفن معمولا برای مهار درد و کاهش تب استفاده می‌شود. استامینوفن از جمله داروهای شایعی است که منجر به مسمومیت تصادفی کودکان می‌شوند و مصرف زیاد آن فرد را دچار نارسایی حاد کبد می‌کند. مصرف مقدار زیاد پاراستامول خطرناک است، اما علائم آن معمولا ۲ تا ۳ روز بعد از مصرف مشخص می‌شود. به همین دلیل درمان سریع این مسمومیت مهم است.
علائم مسمومیت با استامینوفن عبارت‌اند از:
- کما؛
- تشنج؛
- استفراغ؛
- درد شکم؛
- حالت تهوع؛
- خواب‌آلودگی.
مسمومیت با استامینوفن به این روش‌ها تشخیص می‌دهند:
- بررسی میزان استامینوفن؛
- سنجش میزان الکترولیت‌ها؛
- آزمایش عملکرد کلیه و کبد؛
- شمارش سلول‌های خونی؛
- سونوگرافی یا نمونه‌برداری از کبد.
تزریق سرم، داروهای ضد حالت‌‌تهوع و زغال فعال در یک ساعت بعد از مصرف دارو می‌تواند مؤثر باشد. در موارد شدید و ایجاد نارسایی کبدی، پیوند کبد تنها روش درمانی است.
مسمومیت دارویی با ژلوفن
ایبوپروفن یا ژلوفن نوعی داروی ضدالتهاب است که برای تسکین التهاب، تب و درد خفیف استفاده می‌شود. مصرف زیاد ایبوپروفن می‌تواند موجب مسمومیت شود و عوارض جانبی خطرناکی از جمله آسیب به معده و روده را به همراه داشته باشد. همچنین این مسمومیت در موارد نادر می‌تواند کشنده باشد. به همین دلیل ژلوفن حتما باید مطابق دستور پزشک مصرف شود.
علائم مسمومیت با ژلوفن عبارت‌اند از:
- سوزش سرمعده؛
- حالت تهوع؛
- تاری دید؛
- درد معده؛
- استفراغ؛
- گیجی؛
- تعریق.
علائم در موارد شدید:
- تنگی نفس؛
- کاهش فشار خون؛
- تشنج؛
- کاهش ادرار؛
- سردرد شدید؛
- کما.
هنگام مسمومیت دارویی چه‌کار کنیم؟
- خونسرد باشید؛
- با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید؛
- تا زمان رسیدن به بیمارستان تنفس و وضعیت بیمار را بررسی کنید؛
- از ایجاد استفراغ در فرد جلوگیری کنید؛
- از دادن خوراکی و نوشیدنی به فرد اجتناب کنید؛
- عامل مسمومیت را همراه خود به بیمارستان ببرید.
اگر احتمال می‌دهید که فرد دچار سوءمصرف شده است اما علائمی ندارد، با مرکز مسمومیت تماس بگیرید.
چه زمانی مراقبت‌های خاص لازم است؟
بعضی از پزشکان برای درمان سوءمصرف دارو مجهز هستند و بعضی دیگر بیمار را به اورژانس ارجاع دهند. در موارد تهدیدکننده زندگی، باید با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید. شما نمی‌توانید تشخیص دهید که چه زمانی مسمومیت دارویی جدی است و به همین دلیل بهتر است بیمار را به نزدیک‌ترین مرکز درمانی منتقل کنید. اگر فرد تمایلی برای رفتن به بیمارستان نداشته باشد، شاید لازم باشد نیروهای اورژانس او را برای رفتن به بیمارستان ترغیب کنند.
ارزیابی‌ها و آزمایش‌های تشخیص مسمومیت دارویی
سابقه بیماری و معاینات جسمی برای بررسی علت مسمومیت لازم است. شاید پزشک با توجه به مسمومیت با داروهای خاص و درگیری اندام‌ها، آزمایش‌های پایه را هم تجویز کند.
- اعضای خانواده و همکاران منبع مهم اطلاعات هستند. این افراد می‌توانند با گفتن اسم دارو، مقدار و زمان مصرف آن به پزشک کمک کنند.
- با توجه به داروی مصرفی و علت مسمومیت، ممکن است مقدار داروی مدنظر در خون ارزیابی شود.
- همچنین ممکن است غربالگری دارویی انجام شود.
درمان مسمومیت دارویی
درمان با توجه به داروی مصرفی انجام می‌شود. دانستن نوع، مقدار و زمان مصرف دارو به درمان آن کمک می‌کند.
- گاهی لازم است برای خارج‌کردن داروی جذب‌نشده از معده، شست‌وشوی معده انجام شود.
- زغال فعال می‌تواند برای اتصال به دارو و کمک به پاکسازی آن از معده و روده مفید باشد و مقدار جذب دارو را کاهش بدهد. داروی متصل‌شده به زغال فعال از طریق مدفوع دفع می‌شود. اغلب همراه با زغال فعال نوعی مسهل هم به بیمار داده می‌شود و به همین دلیل فرد سریع حالت دفع پیدا می‌کند.
- افراد آشفته یا خشن گاهی مقاومت فیزیکی می‌کنند، بنابراین استفاده از آرام‌بخش می‌تواند به روند درمان کمک کند. این اتفاق می‌تواند برای همراه بیمار ناراحت‌کننده باشد، اما تمام این کارها برای کمک به بیمار است.
- گاهی لازم است لوله تنفسی برای فرد قرار داده شود.
- ممکن است برای رفع مسمومیت‌های خاص از سایر داروها برای کاهش عوارض جانبی دارو استفاده شود.
مراقبت در خانه
- ممکن است مرکز مسمومیت برای درمان بعضی از مسمومیت‌های تصادفی مراقبت‌های خانگی را پیشنهاد دهد.
- به‌دلیل احتمال بروز مشکل بعد از بعضی مسمومیت‌ها، شربت اپیکا یا سایر درمان‌ها نباید بدون مشورت با پزشک استفاده شود.
- افرادی که برای آسیب‌رساندن به خودشان از دارو استفاده می‌کنند علاوه بر درمان مسمومیت، به مشاوره با روان‌شناس هم نیاز دارند. افرادی که با این هدف سوءمصرف دارند، حتی اگر مسمومیتشان جزئی به نظر برسد، باید در بخش اورژانس بیمارستان بستری شوند. احتمال خودکشی در این افراد زیاد است و هرچه زودتر مداخله کنید، بهتر است.
با تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا، برای درمان سریع افرادی که دچار مسمومیت با داروهای مسکن یا مواد مخدر شده‌اند می‌توان از ناپروکسان هیدروکلراید به‌صورت یک دز تزریقی استفاده کرد.
پیشگیری از مسمومیت دارویی
برای جلوگیری از مسمویت‌های تصادفی با دارو، مسکن و ویتامین‌ها لازم است این مواد را در مکان‌های ایمن قرار دهید. پیشگیری از مسمومیت عمدی سخت‌تر است و نیاز به رفع مشکلات اساسی دارد.
جلوگیری از مسمومیت کودکان هم اهمیت زیادی دارد. مراقبت‌های لازم را در خانه انجام دهید تا دسترسی کودکان به مواد مسمومیت‌زا کاهش یابد. مسمومیت‌های تصادفی می‌تواند منجر به مرگ کودکان ۶ماهه تا ۵ساله شود.
نکات مهم
- همیشه برچسب روی دارو را بخوانید و طبق دستور پزشک از دارو استفاده کنید.
- اگر قبلا با مصرف دارویی مسموم شده‌اید، به پزشک اطلاع دهید.
- دارو را بیشتر از مدت لازم مصرف نکنید.
- داروها را در مکانی امن و دور از دسترس کودکان نگه دارید.
- درباره تداخل داروهایی که هم‌زمان مصرف می‌کنید و مسمومیت با آنها آگاه باشید.
- فرد دچار مسمومیت پس از درمان اولیه هم به مراقبت‌های پزشکی نیاز دارد. بخشی از این مراقبت‌ها برای بررسی آسیب‌های تأخیری به اندام‌ها و بخشی دیگر برای جلوگیری از عود مجدد مسمومیت است.
- بعد از مهار مسمومیت عمدی با دارو یا مواد مخدر، فرد باید زیرنظر روان‌شناس قرار بگیرد. حضور در گروه‌های حمایتی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
کلام آخر
ممکن است مسمومیت به‌راحتی درمان شود و ناتوانی جسمی ایجاد نکند. اما بعضی از مسمومیت‌ها موجب آسیب گذرا به اندام‌های خاص می‌شوند و فرد ابتدا در بیمارستان و بعد در منزل بستری می‌شود. بعضی از مسمومیت‌ها هم موجب آسیب‌های دائمی می‌شوند. کبد و کلیه از جمله اندام‌هایی هستند که بیشتر در معرض خطر قرار دارند. همچنین آسیب مغزی ناشی از سرکوب عملکرد ریه و قلب می‌تواند دائمی باشد.
اگر مشکلات روانی عامل سوءمصرف عمدی درمان نشوند، خطر سوءمصرف‌های بعدی وجود دارد. مسمومیت چندباره می‌تواند موجب آسیب و نارسایی اندام شود. گاهی این اثرات تا سال‌ها بعد تشخیص داده نمی‌شوند.
شما بگویید
شما چقدر با مسمومیت دارویی آشنایی دارید؟ آیا تا به حال با این مسئله مواجه شده‌اید؟ در صورت تمایل می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت ارسال دیدگاه با ما به اشتراک بگذارید.
