مریم گلی؛ ۱۳ خاصیت این گیاه همه فن‌حریف برای سلامتی، تمرکز و زیبایی

مریم گلی گیاهی از خانواده‌ی نعناعیان است. این گیاه چندساله اثرات شگفت‌انگیزی بر سلامتی انسان دارد. نام علمی مریم گلی Salvia officinalis است. مریم گلی ارتباط نزدیکی با رزماری دارد و معمولا این دو گیاه «گیاهان خواهر» درنظر گرفته می‌شوند. درواقع بسیاری از مزیت‌های سلامتی و خواص مریم گلی به دلیل وجود رزمارینیک اسید موجود در آن است. رزمارینیک اسید، ترکیبی آلی در رزماری است که آن را به گیاهی قدرتمند و مفید تبدیل می‌کند. البته مریم گلی تفاوت‌هایی با رزماری دارد و درواقع بوته‌ای همیشهسبز با ساقه‌های چوبی و گل‌های آبی یا بنفش است که در منطقه‌ی مدیترانه یافت می‌شود.

اسناد زیادی برای استفاده‌های قدیمی و سنتی از مریم گلی در پزشکی وجود دارد که قدمت آنها به هزاران سال پیش برمی‌گردد. مریم گلی در ابتدا برای درمان مارگزیدگی، حفاظت در برابر شَر، افزایش قدرت باروری زنان و موارد دیگری استفاده می‌شد که امروزه دیگر کاربردی ندارند یا اهمیت خود را از دست داده‌اند.

در پژوهش‌های جدید مشخص شده است که مریم گلی تأثیرات مهمی بر بدن انسان می‌گذارد و به‌همین‌دلیل است که امروزه این گیاه به‌طور گسترده‌ای به سراسر جهان صادر می‌شود و راه خود را به دستورهای آشپزی کشورهای مختلفی از ایالات متحده تا کشورهای خاورمیانه باز کرده است. معمولا این گیاه به‌دلیل مزه‌ی تندوتیز خود به غذاهای لذیذ افزوده می‌شود و از مواد تشکیل‌دهنده‌ی مهم در بسیاری از غذاها و فرایندهای فراوری و آماده‌سازی گوشت به‌شمار می‌رود.

خواص فوق‌العاده مریم گلی برای پوست و مو و سلامتی

۱. بهبود و افزایش توانایی‌های ذهنی و شناختی

پژوهش‌ها نشان داده است که حتی مقدار اندکی مریم گلی (چه استنشاق شود و چه به‌صورت خوراکی مصرف شود) موجب افزایش توانایی یادآوری و تقویت حافظه می‌شود. تأثیر مصرف این گیاه بر فعالیت مغز شامل افزایش تمرکز و توجه به موضوعی خاص است. این ویژگی موجب می‌شود که مریم گلی برای دانش‌آموزان و دانشجویان یا افرادی مناسب باشد که مشاغلی چالش‌برانگیز دارند و باید توانایی ذهنی و فکری بالایی داشته باشند. در واقع افزودن مقدار کمی از این گیاه به رژیم‌غذایی کمک زیادی به توانایی مغز می‌کند.

۲. درمان التهاب

جویدن برگ‌های مریم گلی درمان خوشایند و لذت‌بخشی نیست، ولی این کار مؤثرترین راه برای اثرگذاری ترکیبات آلی این گیاه در بدن شما است. مصرف تنتور (در اصطلاح پزشکی مایعی است که از تأثیر الکل یا اتر بر جوهرهای مواد گیاهی، حیوانی یا معدنی به‌دست آید) مریم گلی و خیسانده‌ی برگ‌های آن نیز روش خوبی است. ولی اگر دچار مشکلات التهابی به‌ویژه در مجاری تنفسی یا گواشی خود هستید، می‌توانید با استفاده از چای و دم‌کرده‌ی مریم گلی آن التهاب را ازبین ببرید. ویژگی‌های ضدالتهابی مریم گلی برای مشکلات سلامتی مانند آرتروز و نقرس و همچنین التهاب کلی سیستم قلبی‌عروقی (که می‌تواند منجربه بیماری قلبی و فشارخون بالا شود) نیز مفید است. فلاونوئیدها و ترکیبات فِنُلی موجود در مریم گلی، این اثرات مفید را ایجاد می‌کنند.

۳. ویژگی‌های آنتی‌اکسیدانی مریم گلی

بیماری‌های مزمن و بیماری‌های دژنراتیو (بیماری‌هایی مانند آلزایمر و پارکینسون که در نتیجه‌ی تخریب تدریجی سلول‌های عصبی در دستگاه عصبی مرکزی ایجاد می‌شوند) از ناتوان‌کننده‌ترین و خطرناک‌ترین مشکلات سلامتی در زندگی هر فرد هستند. بسیاری از این بیماری‌ها به‌وسیله‌ی رادیکال‌های آزاد ایجاد می‌شوند. رادیکال‌های آزاد محصولات جانبی و خطرناک سوخت‌وساز سلولی هستند که به سلول‌های سالم حمله می‌کنند و موجب خزان یاخته‌ای یا جهش ژنتیکی می‌شوند. ترکیبات آنتی‌اکسیدانی موجود در مریم گلی مانند رزمارینیک اسید، لوتئولین (luteolin) و آپی‌ژنین (آپی ژنین) رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌کنند و مانع از ایجاد استرس اکسیداتیو در قلب، سیستم‌های بدن، پوست، مفاصل، عضلات و حتی مغز می‌شوند.

۴. جلوگیری از بیماری آلزایمر

همان‌طور که در بالا گفتیم مریم گلی عملکردهای مغزی را تحریک می‌کند و قدرت حافظه و تمرکز را افزایش می‌دهد. مریم گلی به برطرف کردن اختلالات شناختی مانند آلزایمر و زوال عقل نیز کمک می‌کند. البته پژوهش‌های مربوط به این کاربردهای مریم گلی هنوز در مراحل اولیه قرار دارد، ولی برداشتن گام‌های جدی برای جایگزین کردن داروهای گیاهی به‌جای داروهای شیمیایی بسیار هیجان‌انگیز است. تحریک مسیرهای عصبی توسط عصاره و عطر گیاهی مریم گلی می‌تواند در سنین پیری نیز ذهن شما را تازه و جوان نگاه دارد.

۵. تقویت سیستم ایمنی بدن

مریم گلی از خواص ضدمیکروبی نیز برخوردار است. درست است که معمولا در مقادیر اندکی از مریم گلی استفاده می‌شود، ولی می‌توانید از این گیاه به‌صورت موضعی (مرهم یا تنتور) نیز استفاده کنید و با استفاده از آن از ورود عفونت‌های باکتریایی و ویروسی که ازطریق پوست به بدن حمله می‌کنند، جلوگیری کنید. بسیاری از ما تصور می‌کنیم که بیماری‌ها ازطریق بینی یا دهان وارد بدن می‌شوند، ولی پوست نیز گاهی به‌صورت دروازه‌ای برای ورود عوامل خارجی عمل می‌کند. استفاده از کرم‌های موضعی یا شوینده‌های ضدباکتری حاوی مریم گلی خط دفاعی مضاعفی در برابر این شکل از بروز بیماری ایجاد می‌کند.

۶. بهبود سلامت استخوان‌ها

یکی از مهم‌ترین خواص مریم گلی که نادیده گرفته شده است، مقدار بسیار بالای ویتامین K در آن است. ویتامین K از ویتامین‌های ضروری برای بدن است که در غذاهای فراوانی یافت نمی‌شود. ویتامین K از عناصر حیاتی برای افزایش تراکم استخوان‌ها و تضمین استحکام استخوان‌ها با افزایش سن است. اگر دچار نشانه‌های اولیه‌ی پوکی استخوان شده‌اید یا در طول زندگی خود موادغذایی مغذی کافی مصرف نکرده یا کم‌تحرک بوده‌اید، سلامت استخوان‌های شما پایین خواهد بود. اضافه کردن برگ‌های مریم گلی به رژیم‌ غذایی می‌تواند سطح ویتامین K مصرفی شما را به میزان چشمگیری افزایش دهد، زیرا هر وعده ۲۷٪ از میزان مصرف توصیه‌شده‌ی روزانه‌ی شما را تأمین می‌کند.

۷. مراقبت از پوست

با استفاده از برگ‌های مریم گلی می‌توان مرهمی موضعی یا تنتور گیاهی را تولید کرد. مشخص شده است که مرهم یا تنتور مریم گلی برای رفع بعضی از مشکلات پوستی مانند اگزما، پسوریازیس و آکنه مفید است. اگر به‌طور منظم از عصاره و مرهم مریم گلی روی مناطق ملتهب یا آسیب‌دیده استفاده کنید، به‌سرعت می‌توانید این آسیب‌های ناخوشایند را آرام کنید و ظاهر ناخوشایند آنها به‌تدریج بهبود می‌یابد.

۸. کنترل دیابت

شاید درمورد اثربخشی مریم گلی در بعضی از مشکلات پزشکی توضیح داده‌شده در بالا تردید وجود داشته باشد، ولی درمورد اثربخشی مریم گلی بر بیماری دیابت، توافق گسترده‌ای وجود دارد. این گیاه عصاره‌ها و مواد شیمیایی خاصی دارد که اثر داروهایی را تقلید می‌کنند که به‌طور معمول برای کنترل دیابت تجویز می‌شوند. به‌نظر می‌رسد، مریم گلی آزادسازی گلوکز ذخیره‌شده در کبد را منظم و از نوسانات شدید قند خون جلوگیری می‌کند. به‌همین‌دلیل به جلوگیری از بروز دیابت نوع ۲ کمک می‌کند یا دست‌کم، اگر فرد قبلا دچار این بیماری شده باشد، آن را کنترل می‌کند.

۹. تأثیر مصرف مریم گلی بر کلسترول بالا

بر اساس مطالعه‌ی کوچکی که در سال ۲۰۰۹ در مجله‌ی بین‌المللی علوم مولکولی منتشر شده است، چای مریم گلی به کاهش کلسترول بالا کمک می‌کند. در این مطالعه پس از ۴ هفته مصرف منظم چای مریم گلی، میزان کلسترول LDL شرکت‌کنندگان کاهش یافت و سطح کلی کلسترول آنها بهبود پیدا کرد. به‌علاوه، این مطالعه نشان داد که چای مریم گلی می‌تواند به افزایش فعالیت آنتی‌اکسیدانی در بدن کمک کند.

۱۰. کمک به گوارش و هضم غذا

رزمارینیک اسید موجود در مریم گلی به‌صورت عاملی ضدالتهابی برای معده عمل می‌کند. مریم گلی از اسپاسم‌های معده جلوگیری می‌کند و بروز اسهال و ورم معده را در بیماران دچار شرایط ناراحت‌کننده و مشکل‌ساز، به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. اضافه کردن مریم گلی به وعده‌های غذایی‌تان کل فرایند گوارشی شما را به حالت طبیعی برمی‌گرداند و التهاب در سراسر روده را کاهش می‌دهد.

۱۱. کاهش گرگرفتگی و تعریق ناشی از یائسگی

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد برگ‌های مریم گلی برای کاهش گرگرفتگی، تعریق شبانه و تعریق بیش‌ازحد مرتبط با یائسگی مفید هستند. برای نمونه، در مطالعه‌ای مقدماتی که در مجله‌ی پیشرفت‌های درمانی (Advances in Therapy) منتشر شد، پژوهشگران از ۷۱ زن خواستند که به‌مدت ۸ هفته از درمان، روزانه یک قرص برگ مریم گلی تازه استفاده کنند. نتایج به‌دست‌آمده، کاهشی ۵۰ درصدی پس از ۴ هفته و ۶۴ درصدی پس از ۸ هفته در گرگرفتگی این زنان را نشان داد.

۱۲. جلوگیری از موکوزیت دهانی (Oral Mucositis)

یکی از رایج‌ترین عوارض شیمی‌درمانی و پرتودرمانی در درمان سرطان، موکوزیت دهانی است. موکوزیت دهانی زمانی رخ می‌دهد که زخم‌های دهانی دردناکی در مخاط دهان ایجاد می‌شود.

مطالعه‌ای راهنما (pilot study، مطالعه‌ای که در آن، روش‌ها و فرایندهایی را که قابلیت اجرا در مطالعه‌ای بزرگ‌تر و در سطحی وسیع‌تر دارند، به‌صورت محدود بررسی می‌شود) که در سال ۲۰۱۶ در مجله‌ی درمان‌های تکمیلی در پزشکی (Complementary Therapies in Medicine) منتشر شده، نشان می‌دهد که شست‌وشوی دهان با مریم گلی برای کاهش موکوزیت دهانی در افرادی که تحت شیمی‌درمانی قرار دارند، مفید است.

در این مطالعه از افرادی که تحت شیمی‌درمانی قرار داشتند، خواسته شد که علاوه‌بر مراقبت‌های معمول دهان و دندان، دهان خود را با چای مریم گلی، آویشن و نعناع بشویند و از گروه دیگری از این بیماران نیز خواسته شد که فقط مراقبت‌های معمول بهداشت دهان و دندان را انجام دهند. سپس وضعیت این افراد در روزهای ۵ و ۱۴ بررسی شد.

بروز موکوزیت دهانی در گروهی که دهان خود را با این محلول شست‌وشو داده بودند، در مقایسه با افرادی که از این محلول استفاده نکرده بودند، پایین‌تر بود. بیشتر افرادی که در کنار مراقبت‌های معمول بهداشت دهان و دندان از این محلول گیاهی استفاده کرده بودند، در روز پنجم دچار موکوزیت دهانی نشدند.

۱۳. فواید و خواص مریم گلی برای موها

طرفداران مریم گلی عقیده دارند که استفاده از محلولی حاوی ترکیبی از چای مریم گلی و چای سیاه یا رزماری برای شست‌وشوی موها و پوست سر به افزایش رشد موها و تیره کردن موهای خاکستری کمک می‌کند و می‌توان از این محلول به‌جای رنگ مو استفاده کرد. البته برای اثبات این ادعاها شواهد علمی وجود ندارد، ولی ممکن است که تانن‌های موجود در چای سیاه یا چای مریم گلی به‌طور موقت موهای خاکستری را رنگ کنند.

برای استفاده از این محلول برای موها ابتدا چای را تهیه کنید و اجازه دهید خنک شود و سپس آن را روی موهای خاکستری خود اسپری کنید. معمولا باید این محلول ۵ تا ۱۰ دقیقه روی موها بماند و سپس موهایتان را طبق معمول بشویید. (توجه داشته باشید که تانن موجود در چای می‌تواند موجب ایجاد لکه روی حوله و لباس شود).

مزیت‌های چای مریم گلی

چای مریم گلی از برگ‌های مریم گلی معمولی تهیه می‌شود. طرفداران این گیاه دارویی ادعا می‌کنند که مصرف چای مریم گلی به برطرف کردن بعضی از مشکلات سلامتی و کاهش وزن کمک می‌کند و موجب بهبود سلامت موها می‌شود. غرغره کردن چای مریم گلی از روش‌های قدیمی درمان گلودرد و سرفه به‌شمار می‌رود. چای مریم گلی برای طیف گسترده‌ای از مشکلات سلامتی مفید است، از جمله:

• زوال شناختی مرتبط با سن؛
• تعرق بیش‌ازحد (هایپرهیدروسیس، hyperhidrosis)؛
• سوزش سردل؛
• گرگرفتگی؛
• بی‌خوابی؛
• گلودرد.

برای تهیه‌ی چای مریم گلی ۲ قاشق غذاخوری برگ تازه‌ی مریم گلی (یا ۱ قاشق غذاخوری برگ خشک‌شده) را داخل لیوان بریزید. لیوان را با آب تقریبا جوش پر کنید. روی لیوان را بپوشانید و چند دقیقه صبر کنید. سپس چای را صاف کنید تا برگ‌های موجود از آن جدا شود.

انواع دیگر مریم گلی

مریم گلی معمولی (Salvia officinalis) نوعی از مریم گلی است که در بیشتر فروشگاه‌های موادغذایی یافت می‌شود و از آن برای تهیه‌ی بیشتر چای‌های کیسه‌ای مریم گلی استفاده می‌شود. این نوع مریم گلی را نباید با سایر انواع و گونه‌های آن اشتباه گرفت. برای نمونه، مریم گلی مقدس (Salvia divinorum) گیاهی با خواص توهم‌زاست که در بعضی از فرهنگ‌های بومی برای اهداف مذهبی استفاده می‌شود. مریم گلی سفید (Salvia apiana)، گیاهی بومیِ جنوب کالیفرنیا و بخش‌هایی از مکزیک است که در طول مراسم تطهیر بومی، به‌عنوان بخور سوزانده می‌شود.

عوارض جانبی مریم گلی

مریم گلی معمولا در آشپزی استفاده می‌شود و این مسئله باعث می‌شود که فکر کنید کاملا بی‌ضرر است. البته اگر به مقادیر توصیه‌شده در دستورهای آشپزی از مریم گلی استفاده شود، به‌طور کلی عارضه‌ای ایجاد نمی‌کند. ولی باید توجه داشته باشید که مریم گلی حاوی توژون (thujone) و کافور (camphor) است. توژون و کافور عطرهای گیاهی و روغنی‌ای هستند که اگر در مقادیر بالا و به‌صورت خوراکی مصرف شوند، به‌طور بالقوه خطرناک هستند و عوارض جانبی جدی مانند تشنج و آسیب به اندام‌ها را به‌دنبال دارند.

هنوز حد مجاز مصرفی که به‌طور گسترده پذیرفته شده باشد، تعیین نشده است، ولی در گزارش کمیته‌ی محصولات دارویی گیاهیِ آژانس داروهای اروپای اتحادیه‌ی اروپا (EU European Medicines Agency Committee on Herbal Medicinal Products)، دریافت ۶ میلی‌گرم توژون از محصولات مورد استفاده برای اهداف دارویی به‌عنوان حد مجاز ایمن و بی‌خطر توصیه شده است.

بر اساس مطالعه‌ای مقدماتی که در مجله‌ی Chemical Central منتشر شده، مصرف ۳ تا ۶ فنجان چای مریم گلی در روز مشکلی ایجاد نمی‌کند و موجب نمی‌شود که به آستانه‌ی سمّی شدن (toxicological threshold) برسیم. ولی مطالعه‌ی دیگری نشان می‌دهد که مصرف روزانه‌ی چای مریم گلی باید کمتر از این مقدار باشد. بر اساس یافته‌های آنها میانگین توژون و کافور به ترتیب، ۴٫۴ و ۱۶٫۷ میلی‌گرم در لیتر (mg/L) در چای خوراکی و ۱۱٫۳ و ۲۵٫۴ میلی‌گرم در لیتر در چای دارویی است. میزان توژون، کافور و سایر ترکیباتی که در چای مریم گلی وجود دارد، بسته به عواملی که قدرت و توانایی این گیاه را تحت تأثیر قرار می‌دهد، مانند فرآیند تولید (مانند روش‌های برداشت، خشک کردن و عصاره‌گیری) و زمان دم کشیدن، بسیار متغیر است.

زنان باردار نباید از مریم گلی بیش از مقادیر معمول مورد استفاده در آشپزی استفاده کنند. زیرا مصرف بالای توژون موجب انقباضات رحمی می‌شود.

گرچه گاهی به مادران شیردهی که با تولید بیش‌از حد شیر روبه‌رو هستند (یا مادرانی که قصد دارند کودک خود را از شیر بگیرند) توصیه می‌شود که برای کاهش تولید شیر خود از چای مریم گلی استفاده کنند، زنان شیرده باید پیش از مصرف چای مریم گلی (به دلیل توژون موجود در آن) با پزشک خود مشورت کنند.

عوارض جانبی مریم گلی شامل مشکلات خفیف گوارشی، جوش‌های پوستی، فشارخون بالا یا پایین (بسته به نوع مریم گلی استفاده شده) و پایین آوردن سطح قندخون در افراد مبتلا به دیابت است. این نگرانی نیز وجود دارد که ممکن است برخی از انواع مریم گلی مانند مریم گلی اسپانیایی (Salvia lavandulaefolia) اثراتی شبیه استروژن داشته باشند. بنابراین افرادی که مشکلات هورمونی دارند، نباید مریم گلی مصرف کنند. مریم گلی در مقادیر زیاد می‌تواند با داروهای مختلفی مانند آرام‌بخش‌ها، داروهای ضدتشنج و داروهای دیابت تداخل پیدا کند.

کلام آخر

گرچه مقداری قابل اندازه‌گیری از اگزالات‌ها یا پورین‌ها در مریم گلی وجود ندارد و این گیاه معمولا گیاهی آلرژیک درنظرگرفته نمی‌شود، ولی ازآنجاکه مریم گلی از خانواده‌ی نعنائیان است، کسانی که به اعضای خانواده‌ی گسترده‌ی نعنائیان واکنش‌های آلرژیک نشان می‌دهند، باید پیش از افزودن مریم گلی به رژیم‌غذایی خود با پزشک مشورت کنند. نوشیدن گاه‌به‌گاه چای مریم گلی، با هیدراته نگه داشتن بدن و افزایش مصرف آنتی‌اکسیدان، به سلامتی کلی شما کمک می‌کند. ولی پژوهش‌های انجام شده نشان نمی‌دهد که مصرف چای مریم گلی، درمانی مفید برای هر مشکل و بیماری است. همچنین باید مراقب باشید و به‌دلیل توژون (و کافور) موجود در مریم گلی، این گیاه را به‌طور منظم یا در مقادیر زیاد مصرف نکنید.