نوستالژی در فرهنگ عامه چیز تازه‌ای نیست، ولی در چند سال اخیر نقش آن بسیار پررنگ‌تر شده است. اختصاص‌دادن تم مهمانی‌ها به دهه‌های گذشته، اقتباس از نسخه‌های قدیمی برای بازاریابی مؤثر محصولات و دوباره مُدشدن مدل‌های دوره‌های قبلی همگی نمونه‌هایی هستند که اهمیت نوستالژی و توجه به خاطرات گذشته را نشان می‌دهند. البته نوستالژی فقط برای سرگرمی یا بازاریابی محصولات نیست، بلکه ابزاری شخصی، قدرتمند و معنادار است. در ادامه دیدگاه روانشناسی درباره نوستالژی را بیان می‌کنیم و مزیت‌های مرور خاطرات را برمی‌شماریم.
اهمیت نوستالژی و مرور خاطرات در روانشناسی
یادآوری روزهای خوب گذشته، به‌ویژه روزهای خوب زندگی خودمان، مزیت‌های روان‌شناختی مهمی دارد. مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۱ در مجله «علوم روانشناسی اجتماعی و شخصیت» (Social Psychological and Personality Science journal) منتشر شد، نشان داد که نوستالژی به دوری و جلوگیری از احساس تنهایی در دوران قرنطینه همه‌گیری ویروس کرونا کمک کرده است. اگر دنبال افزایش احساس شادی و رضایت هستید، راه چاره‌اش نگاه‌کردن به روزهای خوب گذشته است.
دکتر اندرو ابیتا (Andrew Abeyta)، استادیار روانشناسی در دانشگاه راتگرز شهر کمدن در کارولینای جنوبی، نوستالژی را تجربه‌ای احساسی می‌داند که شامل یادآوری چیزی در گذشته است که آن را خاص یا معنادار می‌دانید.
به‌گفته دکتر ابیتا، دیدگاه رایج این است که نوستالژی افراد را در گذشته گرفتار می‌کند و موجب می‌شود که نتوانند در حال زندگی کنند یا برای آینده برنامه‌ریزی کنند. «ولی آنچه در پژوهش‌های روان‌شناختی یافته‌ایم در تضاد با این دیدگاه است. ما دریافته‌ایم که تأمل در خاطرات نوستالژیک به‌روش‌های گوناگونی زندگی افراد را غنی می‌کند.»
تصاویر، صداها، بوها و خاطرات فصل‌های قبلی زندگی ما، به‌ویژه آنهایی که مثبت و معنادار هستند و به روزهای جوانی مربوط می‌شوند، می‌توانند احساسات قدرتمندی را برانگیزند که مزیت‌های عملکردی مهمی دارند، مثلا:
- عزت نفس؛
- خودشناسی؛
- ارتباط اجتماعی؛
- خوش‌بینی به آینده؛
- افزایش همدلی؛
- رشد روان‌شناختی.
مزیت‌های مرور خاطرات
۱. تقویت هویت شخصی
ابیتا در نوجوانی و زمانی که سعی می‌کرد بفهمد کیست، به نوستالژی علاقه‌مند شد. «دریافتم برای اینکه بفهمم چه‌کسی هستم و به چه اعتقاد دارم، به گذشته برمی‌گردم. گاهی به تجربه‌های خودم برمی‌گشتم و گاهی به تجربه‌های دیگران، مثلا داستان‌هایی درباره اجدادم یا زندگی افراد مشهور تاریخ.»
کلی روتلج (Clay Routledge)، متخصصی برجسته در روانشناسی نوستالژی و از استادان دانشگاه ایالتی داکوتای شمالی، می‌گوید: «داستان زندگی‌مان به ما می‌گوید که هستیم و در جست‌وجو برای یافتن معنا به ما کمک می‌کند.»
مرور خاطرات گذشته می‌تواند به تقویت احساس فرد به خودش کمک کند، زیرا گذشته در شکل‌گیری هویت او نقش داشته. بر اساس مقاله‌ای تحقیقاتی در سال ۲۰۰۸ با عنوان «نوستالژی؛ گذشته، حال و آینده» که روتلج از مؤلفان آن بوده، «عملکرد مهم دیگر نوستالژی این است که می‌تواند پیوستگی میان خودهای گذشته و حال را تسهیل کند.» روایت‌های نوستالژیک احساسات مثبتی را در ما برمی‌انگیزند و اعتمادبه‌نفس ما را افزایش می‌دهند، زیرا در آنها «خودمان را قهرمان و شخصیت اصلی می‌بینیم.»
۲. معنی‌دادن به زندگی
پژوهشگران و دانشمندان دریافته‌اند که مرور خاطرات گذشته موجب شادی افراد می‌شود و علاوه بر آن، این حس را می‌دهد که زندگی معنادار و هدفمند است. ابیتا می‌گوید: «نوستالژی زمانی بیشترین مزیت را دارد که افراد به این مسئله فکر کنند که چطور ازدست‌دادن و سایر تجربه‌های منفی موجب رشد یا موفقیت شخصی آنها شده‌اند یا قابل‌درک هستند.»
در مقاله‌ای به‌قلم روتلج و همکارانش که در سال ۲۰۰۶ در مجله «شخصیت و روانشناسی اجتماعی» (Personality and Social Psychology) منتشر شده، گفته شده است: «گرچه بیشتر روایت‌ها عناصر منفی و مثبتی داشتند، معمولا این عناصر در کنار هم قرار می‌گرفتند تا توالی رستگاری را شکل بدهند، الگویی روایی که از یک صحنه منفی زندگی به صحنه‌ای مثبت یا پیروزمندانه ختم می‌شود.» اساسا هر آسیب یا درد در خاطرات، بر اساس این دیدگاه که همه‌چیز در جهت رسیدن به بهترین نتیجه است، حذف می‌شود و تجربه مثبت و منفی در کنار هم معنی پیدا می‌کنند.
۳. ایجاد امید در زندگی
به‌گفته روتلج یکی از شگفت‌انگیزترین جنبه‌های نوستالژی، به‌عنوان یک منبع وجودی، قدرت انگیزشی آن است. او می‌گوید: «حتی می‌توانم بگویم نوستالژی تجربه‌ای بسیار آینده‌گراست، زیرا به مردم انرژی می‌دهد و الهام‌بخش است. نوستالژی به مردم یادآوری می‌کند که حتی وقتی زندگی نامعلوم، پراسترس یا ناخوشایند است، دلایلی برای امیدواری وجود دارد. مرور دوباره خاطرات معنادار می‌تواند به فرد این امید را بدهد که می‌تواند در آینده خاطرات معنادار جدیدی بسازد. نوستالژی در بهترین حالت خود به‌معنی زندگی‌کردن در گذشته نیست، بلکه به‌معنی استفاده‌کردن از گذشته برای داشتن زندگی خوب در حال و برنامه‌ریزی برای آینده است.»
نوستالژی علاوه بر اینکه ما را امیدوار می‌کند زندگی در آینده نیز می‌تواند به‌اندازه گذشته معنی‌دار باشد، به ما انگیزه می‌دهد بر اساس آن احساسات عمل کنیم و خود را وقف تلاش‌های خلاقانه و اهداف شخصی کنیم. وقتی به یاد می‌آوریم که چه چیزی موجب احساس رضایت ما می‌شود، هدف داریم. وقتی هدف داریم، اعتمادبه‌نفس، تمرکز و انعطاف‌پذیری بیشتری خواهیم داشت.
۴. احساس دوست‌داشته‌شدن و پیوند با دیگران
فکرکردن به تجربه‌ای نوستالژیک بیش از هر چیز دیگری احساس تعلق و یکی‌بودن را ایجاد می‌کند. ابیتا می‌گوید: «نوستالژی ماهیت اجتماعی دارد.» گرچه ما در مرکز خاطراتمان قرار داریم، بیشتر اوقات گرمایی که هنگام مرور خاطرات حس می‌کنیم نتیجه بودن کنار کسانی است که دوستشان داریم. همان‌طور که ابیتا می‌گوید: «برای زمان‌هایی که در جمع عزیزانمان بودیم دلتنگ می‌شویم و فکرکردن درباره این خاطرات موجب می‌شود که حس کنیم دوستمان دارند.»
روتلج در پژوهش‌هایش دریافته است که روابط نزدیک با خانواده و سایر عزیزان زندگی را برای بسیاری از مردم معنادار می‌کند. روتلج می‌گوید: «معنای زندگی به این دلیل است که حس می‌کنیم مهم هستیم و در خانواده، گروه و جامعه بزرگ‌تر خود نقش مهمی داریم.»
بر اساس مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۲ در مجله «تحقیقات مصرف‌کننده» (Journal of Consumer Research) منتشر شده است، نوستالژی علاوه بر تقویت حس ارتباط اجتماعی می‌تواند اشتیاق فرد برای کمک به دیگران را افزایش دهد و حتی فرد را به تقویت دوستی‌های فعلی خود ترغیب کند. ابیتا می‌گوید نوستالژی «پدیدآورنده اعتمادبه‌نفسی است که افراد برای نشان‌دادن خود در اجتماع و برقراری ارتباط با دیگران نیاز دارند.»
۵. کمک به درمان بیماری آلزایمر
خاطره‌درمانی یکی از روش‌های مفید برای درمان بیماران مبتلا به آلزایمر است. خاطره‌درمانی، یعنی تبادل خاطرات گذشته، به بیماران مبتلا به زوال عقل کمک می‌کند چیزهایی را به خاطر بسپارند. هدف از این درمان تحریک ذهن و بهبود سلامت عمومی است.
بیماران مبتلا به آلزایمر با خاطرات جدیدتر خود مشکل دارند، اما ممکن است بتوانند چیزهایی را از دوران کودکی‌شان به خاطر بیاورند؛ شاید به این دلیل که خاطرات قدیمی‌تر بارها تکرار شده‌اند، یعنی فرد بارها و در طول دهه‌ها درباره آن رویدادها فکر و آنها را بازگو کرده است.
بیماران مبتلا به زوال عقل به‌دلیل محدودیت‌های حافظه کوتاه‌مدت احساس خوبی ندارند، ولی خاطره‌درمانی با تمرکز بر چیزهایی که می‌توانند به خاطر بسپارند موجب می‌شود این افراد احساس کنند بر حافظه و مهارت‌های شناختی‌شان تسلط دارند.
این درمان احساس ارزشمندی، اهمیت‌داشتن، تعلق، قدرت و آرامش را ایجاد می‌کند. خاطره‌درمانی می‌تواند حس صمیمیت را نیز ایجاد کند و به روابط فرد با مراقبانش معنای خاصی بدهد.
بعضی از پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تأثیر خاطره‌درمانی می‌تواند با تأثیر دارودرمانی و سایر رویکردهایی برابر باشد که برای درمان و پیشگیری از افسردگی در افراد مبتلا به زوال عقل به کار می‌روند. همچنین پژوهش نشان داده است که بهبود کیفیت زندگی از نتایج اولیه و اصلی خاطره‌درمانی است. خاطره‌درمانی روی ارتباط و تعامل فرد نیز تأثیر مثبتی دارد. این درمان فرصتی را برای ارتباط با فردی دیگر در سطح انسانی (نه در سطحی صرفا مبتنی بر نیاز) فراهم می‌کند.
برای خاطره‌درمانی می‌توانیم از ابزارها و رسانه‌های گوناگونی استفاده کنیم که حواس مختلفی را تحریک می‌کنند. کسانی که در ارتباط کلامی مشکل دارند می‌توانند به روش‌های دیگری خاطره‌درمانی کنند، مثلا:
- به‌صورت بصری (استفاده از عکس و اسلاید)؛
- شنیداری (استفاده از موسیقی مانند گوش‌دادن به آهنگ یا نواختن آلات موسیقی)؛
- بویایی و چشایی (استفاده از بوها یا غذاهای مختلف)؛
- لمسی (لمس‌کردن اشیا).
چطور نوستالژی را بیشتر وارد زندگی‌مان کنیم؟
از عمد سراغ نوستالژی رفتن تأثیرش را بیشینه می‌کند. ابیتا می‌گوید: «نوستالژی زمانی بیشترین فایده را دارد که آگاهانه و با تلاش ایجاد شود. مثلا جنگ ستارگان (یک فیلم خانوادگی خوب) به من احساس نوستالژی می‌دهد و تماشای این فیلم یا روبه‌روشدن با چیزهای مربوط به جنگ ستارگان حالم را بهتر می‌کند. این کار موجب رهایی فکری من می‌شود.»
بنابراین باید بیشتر اوقات در جست‌وجوی خاطرات نوستالژیک باشیم یا زمان‌هایی را برای مشغول‌شدن با چیزهایی در نظر بگیریم که ارتباط خاصی با آنها داریم. ابیتا می‌گوید: «نوستالژی شخصی همیشه در دسترس است، چه نگاه‌کردن به عکس‌های خانوادگی و تماشای فیلم‌های قدیمی باشد و چه گوش‌دادن به آهنگ‌های خاطره‌انگیز یا دوباره پختن غذایی با دستور پخت خانوادگی. چیزهای نوستالژیک خاطرات گرم گذشته را به شیوه‌هایی به یاد ما می‌آورند که برای سلامت روان و سلامت عاطفی ما مفیدند.»
شاید بخواهید به مدرسه خود سری بزنید، اسباب‌بازی‌ها و وسایل دوران کودکی‌تان را بیرون بیاورید یا شیشه خودرو را پایین بیاورید و آهنگی را بخوانید که در دوران دبیرستان گوش می‌کردید. همه اینها کارهایی هستند که احساس خوبی به شما می‌دهند. شاید گذشته راهی به آینده‌ای روشن‌تر و خوش‌بینانه‌تر باشد. روزی در آینده، از امروز و این لحظه‌های خود نیز یاد خواهیم کرد.
نظر شما چیست؟
در این مقاله تعدادی از مزیت‌های نوستالژی و مرور خاطرات را بیان کردیم. به‌نظر شما مرور خاطرات گذشته فایده و مزیت دیگری نیز دارد؟ تا به حال تأثیر آن را بر روحیه و احساسات خود دیده‌اید؟ در بخش «ارسال دیدگاه» می‌توانید نظرات و تجربه‌های ارزشمندتان را با ما در میان بگذارید.
