قیصر امین‌پور (۲ اردیبهشت ۱۳۳۸ – ۸ آبان ۱۳۸۶) دارای دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، عضو هیئت‌علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، نویسنده، شاعر نام‌آور معاصر، پژوهشگر ادبیات و مترجم ایرانی است. او یکی از تأثیرگذارترین شاعران در دورهٔ انقلاب اسلامی و منتخب هفتمین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۷ است. او برگزیده اولین دوره جشنواره بین‌المللی شعر فجر در بخش آئینی بود.
قیصر امین‌پور یکی از شعرای پیشتاز انقلاب است، وی با خلق اشعاری کم‌نظیر، جایگاه خاصی را در ادب پایداری به خود اختصاص داده است. وی از جمله شاعرانی بود که در شکل‌گیری و استمرار فعالیت‌های واحد شعر حوزه‌ی هنری تا سال ۱۳۶۶ تأثیرگذار بود. این استاد فرهیخته در سال ۱۳۸۲ به عنوان عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتخاب شد.
سادگی و روانی زبان، مضمون‌یابی، نکته‌پردازی، زبان امروزی و مردمی بودن از جمله مهم‌ترین مختصات شعر قیصر امین‌پور هستند که او را از سایر شاعران بعد از انقلاب متمایز کرده است. او سعی کرده است با استفاده از لغات معمول و اصطلاحات رایج، به بیان احساسات و اندیشه خود بپردازد و از میان این کلمات ساده نگاهی تازه به اتفاقات دنیای پیرامونش بیندازد.
زندگینامه قیصر امین‌پور
قیصر امین‌پور در ۲ اردیبهشت ۱۳۳۸ در گتوند که از توابع شهرستان شوشتر در استان خوزستان بود به دنیا آمد. پدرش مراد نام داشت. دوره راهنمایی و متوسطه را در مدرسه راهنمایی دکتر معین و آیت‌الله طالقانی دزفول گذراند و در سال ۱۳۵۷ در رشتهٔ دامپزشکی دانشگاه تهران پذیرفته شد، ولی پس از مدّتی از تحصیل در این رشته انصراف داد.
قیصر امین‌پور، در سال ۱۳۶۳ بار دیگر، اما در رشته زبان و ادبیات فارسی به دانشگاه رفت و این رشته را تا مقطع دکترا گذراند و در سال ۱۳۷۶ از پایان‌نامهٔ دکتری خود با راهنمایی محمدرضا شفیعی کدکنی با عنوان «سنّت و نوآوری در شعر معاصر» دفاع کرد. این پایان‌نامه در سال ۱۳۸۳ و از سوی انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد.
او در سال ۱۳۵۸، به همراه سید حسن حسینی از جمله شاعرانی بود که در شکل‌گیری و استمرار فعالیت‌های واحد شعر حوزه هنری تا سال ۱۳۶۶ تأثیرگذار بود. وی طی این دوران مسئولیت صفحه شعرِ هفته‌نامه سروش را بر عهده داشت و اولین مجموعه شعر خود را در سال ۱۳۶۳ منتشر کرد. اولین مجموعه او «در کوچه آفتاب» دفتری از رباعی و دوبیتی بود و به دنبال آن «تنفس صبح» تعدادی از غزل‌ها و حدود بیست شعر نیمایی را در برمی‌گرفت که البته بعضی به اشتباه این اشعار را سپید می‌پندارند. این کتاب از سوی انتشارات حوزه هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی به چاپ رسید. امین پور هیچ‌گاه اشعار فاقد وزن نسرود و در عین حال این نوع شعر را نیز هرگز رد نکرد.
قیصر امین‌پور، تدریس در دانشگاه را در سال ۱۳۶۷ و در دانشگاه الزهرا آغاز کرد و سپس در سال ۱۳۶۹ در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. وی همچنین در سال ۱۳۶۸ موفق به کسب جایزه نیما یوشیج، موسوم به مرغ آمین بلورین شد. امین‌پور در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شد. وی در سال ۱۳۸۶ بر اثر بیماری کلیه و قلب در بیمارستان دی تهران درگذشت.
قیصر امین پور علاوه بر اشعاری که به زبان فارسی می‌سرود، به زبان لری بختیاری هم اشعاری سروده، که از محبوبیت خاصی در منطقه بختیاری (شامل استان‌های خوزستان، چهارمحال بختیاری، شرق لرستان و غرب اصفهان) برخوردار است.
همسرِ امین‌پور، زیبا اشراقی، در سال ۱۳۹۶ با انتشار کتاب این ترانه بوی نان نمی‌دهد: سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر امین‌پور به قلمِ مهدی فیروزیان عضو هیئت علمی دانشگاه تهران به جمع ناشران کشور پیوست.
از جوایز و افتخارات این استاد دانشگاه می‌توان به دریافت جایزه ویژه نیما یوشیج موسوم به مرغ آمین بلورین از مؤسسه گسترش هنر، برگزیده شدن به عنوان یکی از شاعران برتر دفاع مقدس در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد.
انتخاب به عنوان چهره ماندگار زبان و ادبیات فارسی در اولین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۷ از افتخارات دیگر این بزرگوار به شمار می‌آید.
سبک
شعرهای امین‌پور از حیث بلاغی ارزشمند بوده و بر ظرفیت‌ها و توانمندی زبان فارسی افزوده است. استفاده از آرایهٔ ایهام یکی از برجسته‌ترین شگردهای او در شعر است. او توانسته ویژگی‌های سبکی و بلاغی شعر کلاسیک و شعر نیمایی را با شعرهایش تلفیق کند. یکی از عواملی که در نهایت، باعث برجستگی سبکی اوست، نوآوری در بلاغت و درک انتظار مخاطبان امروز از شعر است.
از ویژگی‌های دیگر شعر قیصر، آراسته بودن به صنعت بدیعی تکرار است که بررسی مبانی این صنعت در سروده‌های او ما را با جهان ذهنی و رویکرد فکری وی آشنا می‌سازد. از مبانی تکرار در سروده‌های استاد احساسات درونی به ویژه حسن نوستالژیکی است. تکرار برآمده از این احساس در پایان عبارات شعری امین پور، نمود برجسته‌تری دارد. واژگان یا عبارت‌های تکراری برآمده از حس نوستالژیکی در اشعار قیصر نوعی حالت تعلیق و انتظار را برای مخاطب به همراه دارد که مخاطب از آن حال تعلیق، لذتی می‌برد و آن حالت موجب جلوه‌نمایی و ماندگار شدن شعر در ذهن مخاطب می‌شود.
از دیگر مبانی تکرار در اشعار امین پور، تأثیرپذیری از عناصر تکرارآفرین و مکرر در طبیعت است. شعرهای وی از جنبه بلاغی ارزش فراوانی دارد و بر ظرفیت‌ها و توانمندی زبان فارسی افزوده است. سه عنصر مهم بلاغی و سبکی در شعر امین پور عبارت‌اند از: ایهام، متناقض نمایی و ایجاز. ایهام در شعر او انواع گوناگونی دارد بسیاری از ایهام‌های او جدید است. متناقض نمایی نیز از نظر بسامد و انواع در شعر وی تحلیل شده است.
ایجاز در شعر امین پور عواملی دارد از جمله: ایهام، نمادپردازی، شعرهای طرح وار و روایی کوتاه، بهره‌گیری از قالب‌های رباعی و دوبیتی و کم کردن ابیات غزل. امین پور توانسته است ویژگی‌های سبکی و بلاغی شعر کلاسیک و شعر نیمایی را هم در شعر نوی خود تلفیق کند و هم در شعرهایش در قالب‌های کلاسیک. یکی از عواملی که در نهایت، باعث برجستگی سبکی اوست، نوآوری در عناصر بلاغی مذکور و درک انتظار مخاطبان امروز از شعر است. ایشان در قالب‌های رباعی، دوبیتی، غزل، مثنوی، شعر نو و قصیده شعر سروده است.
از آثارگران بهای این استاد ماندگار ادبیات، می‌توان به «تنفس صبح» (نخستین کتاب منتشر شده مرحوم قیصر امین‌پور به شمار می‌رود که به اذعان بسیاری از اهل فرهنگ و ادب، حضور شاعری تازه نفس بود که غزل، دوبیتی و رباعی می‌گفت اما حرفش از جنس زمان بود)، مجموعه او «در کوچه آفتاب» (دفتری از رباعی و دوبیتی) و «تنفس صبح» (تعدادی از غزل‌ها و شعرهای سپید او را در برمی‌گرفت) اشاره کرد.
امین‌پور هم از حیث جوهره‌ی شعری و هم به لحاظ دانش شعری در جایگاهی ممتاز و متفاوت ایستاده است «آینه‌های ناگهان» بازتابی از آغاز تحول کیفی و کمی در قلم امین‌پور است. «آینه‌های ناگهان» شامل دو دفتر مستقل و درمجموع دارای هفتاد قطعه شعر با مضامین و قالب‌های مختلف است.
گل‌ها همه آفتابگردان‌اند، طوفان در پرانتز، منظومه ظهر روز دهم، مثل چشمه مثل رود، بی‌بال پریدن، به قول پرستو، دستور زبان عشق از دیگر آثار این شاعر نامی معاصر است.
ویژگی شعر قیصر امین‌پور
ویژگی‌های شعری قیصر امین پور پیش از آنکه به عنوان شاعر کودک و نوجوان به شمار آید در جامعه ادبی امروز به خاطر ویژگی‌های شعری‌اش شناخته شده است و شعرهای عمومی‌اش بیشتر از شعرهای کودکانه و نوجوانانه اش بر سر زبان‌هاست. از نیمه‌ی دوم دهه شصت بود که قیصر امین پور به ثبات زبان و اندیشه در شعرش دست یافت. هر چند جامعه ادبی او را به عنوان یک ادیب آکادمیک و استاد دانشگاه می‌شناسد، ولی حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان هنوز قیصر را از آن خود می‌داند. دو دفتر «به قول پرستو» و «مثل چشمه، مثل رود» آوازه خوبی دارند.
در طلیعه دفتر «به قول پرستو» شاعر با طرح چند پرسش ارتباط خود را با مخاطب آغاز می‌کند:
چرا مردم قفس را آفریدند؟ —– چرا پروانه را از شاخه چیدند؟
چرا پروازها را پر شکستند؟ —– چرا آوازها را سر بریدند؟
قالب‌های مورد علاقه همین پور عبارت‌اند از: چهارپاره، غزل، دو بیتی، قالب نیمایی، مثنوی
الف: مضمون بکر
هوشیاری و دقت نظر امین پور از او شاعری مضمون یاب و نکته‌پرداز ساخته است. مضمون یابی و نکته‌پردازی او از نوعی نیست که وی را از واقعیت‌ها دور ساخته و نازک‌اندیشی‌های معماگونه را به ذهن و زبانش راه دهد. (مثل شاعران سبک هندی)
ویژگی زبان او در عین سادگی و روانی، از زیبایی چشمگیری برخوردار است.
مثلاً شعرهای لحظه سبز دعا، حضور لاله‌ها، لحظه شعر گفتن
ب: اندیشه‌های نو
یک تفکر سنتی در این مورد بر این باور است که هر چه بوده، گذشتگان و دیگران سروده و نوشته‌اند. پس آنچه سروده و نوشته می‌شود، تازگی و طراوت ندارد و دست‌کم تفسیری از آثار آنان است. اما پاسخی دیگر هست که می‌گوید: همه چیز را همگان دانند و همگان هنوز و به خلق و کشف مدام هنری باور دارند.
قیصر یکی از شاعرانی است که در این زمینه تلاش خوبی را سرگرفت.
در قطعه «راه بالا رفتن» این نوگرایی در مضمون و اندیشه دیده می‌شود.
ج: زبان امروزی
امین پور در شعرهایش می‌کوشد از زبان امروزی در نهایت سلاست و روانی استفاده کند و رعایت کامل قوانین بکار گرفتن فرهنگ کنایات و اصلاحات به جمعیت زبان او کمک می‌کند. او در شعر “بال‌های کودکی” بیش از هر شعری فرهنگ زبانی توده مردم را وارد کرده است.
د: گوناگونی موضوعات
موضوعات برگزیده او، عام و متعلق به نوجوانان و مردم است و تازگی و طراوت خوبی دارند و این فعالیت و حجم ذهنیت او را نشان می‌دهد.
ه: وزن
یکی از راه‌های ارتباط با کودکان و نوجوانان در شعر استفاده از وزن ریتمیک و واژه‌های موزون و خوش‌آهنگ است و امین پور از این اوزان و نیز دیگر اوزان برای عام در شعرهایش به تنوع استفاده کرده است.
- راهنمای خرید میز تحریر؛ ۱۵ نکته‌ی کلیدی برای انتخاب درست
در نظر دیگران
سید علی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب در پیام تسلیت درگذشت او نوشت: «با اندوه و دریغ، خبر تلخ درگذشت شاعر فرزانه‌یس انقلاب دکتر قیصر امین‌پور را دریافت کردم. از دست دادن او برای این‌جانب و برای همه‌یس اصحاب شعر و ادب، خسارت‌بار است. او شاعری خلاق و برجسته بود و همچنان به سمت قله‌های این هنر بزرگ پیش می‌رفت… او و دوستانش نخستین رویش‌های زیبا و مبارک انقلاب در عرصه‌ی شعر بودند و بخش مهمی از طراوت و جلوه‌ی این بوستان، مرهون ظهور و رشد آن عزیز و دیگر دوستان همراه اوست.»
آثار قیصر امین‌پور
آثار مکتوب
در زمینه‌هایی چون شعر کودک و نثر ادبی، آثاری منتشر شده است که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- آینه‌های ناگهان
- تنفس صبح
- درکوچه آفتاب
- طوفان در پرانتز (نثر ادبی، ۱۳۶۵)
- منظومه ظهر روز دهم (شعر نوجوان، ۱۳۶۵)
- مثل چشمه، مثل رود (شعر نوجوان، ۱۳۶۸)
- بی‌بال پریدن (نثر ادبی، ۱۳۷۰)
- مجموعه شعر آینه‌های ناگهان (۱۳۷۲)
- به قول پرستو (شعر نوجوان، ۱۳۷۵)
- گزینه اشعار (۱۳۷۸، مروارید)
- مجموعه شعر گل‌ها همه آفتابگردانند (۱۳۸۰، مروارید)
- مجموعه شعر دستور زبان عشق (۱۳۸۶، مروارید)
- کتاب شعر و کودکی (۱۳۸۵، مروارید)
- مجموعه کامل اشعار قیصر امین پور (مروارید)
«دستور زبان عشق» آخرین دفتر شعر قیصر امین پور بود که تابستان ۱۳۸۶ در تهران منتشر شد و بر اساس گزارش‌ها، در کمتر از یک ماه به چاپ دوم رفت.
آثار اجرا شده
گلچینی از معروف‌ترین ترانه‌های قیصر امین‌پور:
- مجموعه‌ای از آثار قیصر امین پور توسط علیرضا افتخاری در آلبوم نیلوفرانه خوانده شده است که این مجموعه پرفروش‌ترین آلبوم موسیقی سنتی تاریخ ایران می‌باشد. تصنیف نیلوفرانه، کوی بی‌نشان، حکایت دل و بهشت یاد قطعاتی است که در این آلبوم از اشعار قیصر امین‌پور ساخته‌شده است.
- قطعه شبان عاشق که در آلبوم «شبان عاشق» به خوانندگی علیرضا افتخاری در سال ۱۳۷۹ منتشر شده است. آهنگسازی این قطعه را عباس خوش‌دل بر عهده داشته است.
- اثر تنها تو می‌مانی که در سال ۱۳۸۷ و در آلبوم «تنها تو می‌مانی» منتشر شده است. علیرضا افتخاری، خواننده و امیر رحیمی‌آذر و علی خشتی‌نژاد آهنگسازان این قطعه هستند.
- آهنگ بوی ماه مهر که توسط ناصر چشم‌آذر آهنگسازی شده و گروه کر کودکان آن را به اجرا درآورده و از جمله ترانه‌های کودکانه‌ی امین‌پور است که با استقبال بسیاری مواجه شده است.
- قطعه محلی بختیاری سوز قصیلی: این قطعه اجرای غزلی محلی از قیصر امین‌پور، به آهنگسازی امید نیلدار و خوانندگی مجتبی الیاسی است.
- آهنگ بوی بارون: این آهنگ در سال ۱۳۸۱ در آلبوم «نون و دلقک» محمد اصفهانی منتشر شد. آهنگساز این قطعه همایون خرم، و تنظیم‌کننده‌ی آن بهروز صفاریان است.
- ترانه‌ی به یادت از آلبوم «فاصله» محمد اصفهانی، در سال ۱۳۷۹ تولید شده و آهنگسازی و تنظیم آن بر عهده‌یس علیرضا کهن‌دیری بوده‌است.
- حسام‌الدین سراج در سال ۱۳۸۷ و اندکی پس از درگذشت قیصر، در آلبوم «گریه‌ی بی‌بهانه»، چند غزل از او را به آواز خواند و در سال ۱۳۹۴ نیز در آلبوم «لب‌خوانی باران» به اجرای آثار او ادامه داد. از این میان ترانه‌یس «لاله‌ی پرپر» را، که در زمان حیات قیصر تولید و در آلبوم «باغ ارغوان» او منتشر شده است.
- قطعه حرف آخر: این قطعه در سال ۱۳۹۱ در آلبوم «خاطرات مبهم» رضا یزدانی، با آهنگسازی کارن همایونفر منتشر شده است.
- آلبوم «آبروی آب» به آهنگسازی «شاهین شهبازی» و صدای «بامداد (مرتضی) فلاحتی» در سال ۱۳۹۰ از دیگر آثاری‌ست که پس از مرگ شاعر با محوریت اشعار وی ساخته شد. در این آلبوم عناوین همه‌ی آهنگ‌ها از جمله نشانی، آبروی آب، غزل شرقی، عاشقی را رعایت کنیم، معنی جمال، دستور زبان عشق، اگر دل دلیل است و عهد آدم برگرفته از اشعار و غرل‌های قیصر امین‌پور است.
- آهنگ لبخند صبح با صدای محمد معتمدی و آهنگسازی هادی آرزم که در آلبوم «آبروی آب» و با صدای بامداد فلاحتی نیز خوانده شده است از دیگر اجراهای اشعار امین‌پور است که به صورت تصنیف ارکسترال در دستگاه ماهور ساخته شده است.
درگذشت
وی پس از تصادفی در سال ۱۳۷۸ همواره از بیماری‌های مختلف رنج می‌برد و حتی دست کم دو عمل جراحی قلب و پیوند کلیه را پشت سر گذاشته بود و در نهایت حدود ساعت ۳ بامداد سه‌شنبه ۸ آبان ۱۳۸۶ در بیمارستان دی درگذشت. پیکر این شاعر در زادگاهش گتوند و در کنار مقبره‌ی شهدای گمنام این شهرستان به خاک سپرده شد.
پس از مرگ وی میدان شهرداری منطقه ۲ واقع در محله سعادت آباد به نام قیصر امین‌پور نام‌گذاری شد. بعد از حذف میدان در سال ۱۳۹۷ (تبدیل به ۴ راه)، بلوار جنوبی منتهی به میدان که پیشتر «شهرداری» نام داشت به بلوار «قیصر امین‌پور» تغییر نام یافت.
شعر کوتاه قیصر امین پور
و قاف
حرف آخر عشق است
آنجا که نام کوچک من
آغاز می‌شود
این روزها که می‌گذرد
شادم
این روزها که می‌گذرد
شادم
که می‌گذرد
این روزها
شادم
که می‌گذرد…
سایه سنگ بر آینه خورشید چرا؟
خودمانیم، بگو این همه تردید چرا؟
نیست چون چشم مرا تاب دمی خیره شدن
طعن و تردید به سرچشمه خورشید چرا؟
طنز تلخی است به خود تهمت هستی بستن
آن که خندید چرا، آن که نخندید چرا؟
طالع تیره‌ام از روز ازل روشن بود
فال کولی به کفم خط خطا دید چرا؟
من که دریا دریا غرق کف دستم بود
حالیا حسرت یک قطره که خشکید چرا؟
گفتم این عید به دیدار خودم هم بروم
دلم از دیدن این آینه ترسید چرا؟
آمدم یک دم مهمان دل خود باشم
ناگهان سوگ شد این سور شب عید چرا
نه چندان بزرگم
که کوچک بیابم خودم را
نه آن‌قدر کوچک
که خود را بزرگ…
گریز از میان‌مایگی
آرزویی بزرگ است؟
دلم را ورق می‌زنم
به دنبال نامی که گم شد
در اوراق زرد و پراکنده این کتاب قدیمی
به دنبال نامی که من
ـ من شعرهایم که من هست و من نیست ـ
به دنبال نامی که تو
ـ توی آشنا، ناشناس تمام غزل‌ها ـ
به دنبال نامی که او
به دنبال اویی که کو؟
می‌توانم بعد از این، با این خدا
دوست باشم، دوست، پاک و بی ریا
می‌توان با این خدا پرواز کرد
سفره‌ی دل را برایش باز کرد
می‌توان درباره‌ی گل حرف زد
صاف و ساده، مثل بلبل حرف زد
چکه چکه مثل باران راز گفت
با دو قطره، صد هزاران راز گفت
