تغییر جنسیت در ایران امری مرسوم است که امام خمینی (ره) در سال ۱۳۶۱ طی فتوایی آن را آزاد و مشروع اعلام کرد. انسان‌ها روحیات، اخلاقیات، گرایشات و تمایلات مختلفی دارند که از بدو تولد و با شناخت خود متوجه آنها می‌شوند. بعضی از افراد نیز به دلیل ویژگی‌‌های ژنتیکی احساس می‌کنند جسمشان با روحیات و اخلاقیاتشان متفاوت است و در کالبد اشتباهی به دنیا آمده‌اند. این افراد، بعد از آگاهی از تفاوت و اختلاف‌های جسم و روحشان، سعی می‌کنند جنسیت و هویتشان را تغییر دهند تا به هماهنگی برسند و بتوانند زندگی بهتری داشته باشند. با شرایط تغییر جنسیت در ایران آشنا شوید.
چالش‌ها و شرایط تغییر جنسیت در ایران
هویت مهم‌ترین بُعد وجودی هر انسان است. تغییر این بُعد باعث تحول کلی زندگی شخص می‌شود. زندگی افراد ترنس، قبل و بعد از عمل تغییر جنسیت، با چالش‌های زیادی همراه است. این مشکلات با داشتن خانواده و بافت سنتی بیشتر نیز می‌شود. پذیرش هویت جدید نیز گاهی برای خود و اطرافیان چالش‌برانگیز است. شناسنامه، سهم ارث، حقوق فرد در جامعه، قراردادها، و خیلی چیزهای دیگر که شخص از بدو تولد با هویت قبلی خود با آنها سروکار داشته در این تغییر جنسیت عوض می‌شوند.
انواع اختلالات هویت جنسی
۱. خنثی مشکل یا خنثی بدنی/ دوجنسی
این افراد کسانی‌اند که در بدنشان علائم جنسیتی مذکر و مؤنث باهم وجود دارد. تغییر جنسیت این افراد حتما صورت می‌پذیرد و یکی از علائم مؤنث و مذکر برداشته می‌شود. در این صورت، آنها می‌توانند به‌راحتی به زندگی خود ادامه دهند.
۲. خنثی غیرمشکل یا خنثی روانی/ تراجنسی یا ترنسکشوال
این افراد به‌لحاظ روحی و روانی از جنسیت خود راضی نیستند و دوست دارند با تغییر هورمون و عمل جراحی، در جسمی دیگر به زندگی خود ادامه دهند. علائم این افراد شامل افسردگی، آشفتگی، اضطراب، ضعف روانی، خودبیمارانگاری و اختلال دستگاه عصبی است.
علت بروز این مشکل نیز علاوه بر بیماری‌های ژنتیکی و هورمونی، گاهی مواردی مثل بیماری‌های روانی، اثرات دارویی، شیمی‌درمانی، ضربه‌مغزی در کودکی، پرخاشگری، و نارضایتی والدین از جنسیت فرزندان خود است. افراد ترنس بیمار محسوب می‌شوند و در صورت تغییرندادن جنسیت، این بیماری اثرات مخرب زیادی در زندگی آنها خواهد داشت. این اثرات مخرب عبارت‌اند از:
- برقرارنکردن روابط گرم با اعضای خانواده و دیگران؛
- نداشتن اعتمادبه‌نفس و مضطرب‌بودن به‌علت نشناختن هویت جنسی خود؛
- بیماری، طردشدگی، گوشه‌نشینی، پرخاشگری در اجتماع به‌علت داشتن احساسات و رفتارهای متفاوت با جنسیت خودشان.
انواع تغییر جنسیت
۱. تغییر جنسیت مرد به زن
عمل تغییر جنسیت مرد به زن شامل موارد زیر است:
- کاشت سینه؛
- حذف مو با لیزر؛
- برداشت بیضه‌ها؛
- تراشیدن و کوچک‌ترکردن سیبک گلو؛
- جراحی آلت تناسلی به واژن با برگرداندن پوست آلت تناسلی؛
- تغییرات هورمون‌ها به‌سمت زنانگی (مانند کاهش موهای بدن، بزرگ‌شدن سینه، توزیع چربی بدن به باسن و سینه؛
- زنانه‌کردن و جراحی صورت (جراحی بینی، بالاکشیدن ابروها، کوچک‌کردن استخوان فک، کاهش اندازه چانه، برجسته‌‌کردن گونه‌ها، بالاکشیدن لب‌ها، کوچک‌کردن غضروف تیروئید، و…).
۲. تغییر جنسیت زن به مرد
عمل تغییر جنسیت زن به مرد شامل موارد زیر است:
- برداشت سینه و بافت آن؛
- برداشت دستگاه تولید مثل زنانه، رحم و تخمدان؛
- ساخت آلت تناسلی مردانه با پوست مناطق دیگر بدن یا دیواره روده؛
- تغییر هورمون‌ها به‌سمت مردانگی (مانند کلفتی صدا، رشد موهای صورت، رشد عضلات، جلوگیری از پریودشدن).
قوانین و شرایط تغییر جنسیت در ایران
- مردانی که اضافه‌وزن زیادی دارند مناسب تغییر جنسیت نیستند.
- آنها باید ثابت کنند تمایلات جنسی آنها طولانی و درازمدت است و هوسی کوتاه‌مدت و گذرا نیست.
- مجوز تغییر جنسیت را فقط دادگاه صادر می‌کند. برای دریافت سریع‌تر این مجوز از دادگاهِ خانواده می‌توان به وکیل مراجعه کرد.
- افرادی که قصد تغییر جنسیت دارند، باید بالای ۱۸ سال داشته باشند و به بلوغ رسیده باشند تا شناخت بهتری از تمایلات جنسی، روانی و نیز بدن خود داشته باشد.
- باید بیماری افراد و وجود شرایط دوجنسیتی واقعی و قطعی باشد. برای تشخیص و اطمینان از وجود تضاد بین جسم و روح، تأیید حداقل ۲ روان‌پزشک معتبر موردنیاز است.
- بیمار باید واقع‌بین باشد و به عوارض و پیامدهای عمل آگاهی داشته باشد. او باید بداند این مراحل بازگشت‌ناپذیرند و در صورت پشیمانی، شانسی برای برگشت نیست.
- تغییر جنسیت باید کامل صورت گیرد تا وضع روحی و جسمانی بیمار نسبت به قبل بهتر شود. تغییر جنسیت در صورتی تأیید می‌شود که روان‌پزشک به تغییر مثبت روحیه و جسم بیمار اطمینان داشته باشد.
- شخص باید حداقل ۱ سال در شکل جنس مخالف در اجتماع زندگی کند تا با فرازونشیب و شرایط آن آشنا شود و واکنش اطرافیان دوستان و خانواده را بسنجد که آیا جنسیت جدید او در اجتماع پذیرفته می‌شود یا نه. به‌عبارت دیگر، باید خود را برای مواجه‌شدن با اطرافیان و واکنش‌های آنها آماده کند.
- وکیل می‌تواند دادخواست تغییر جنسیت و نام انتخابی جدید را به طرفیت اداره ثبت‌احوال به دادگاه ارائه کند. او در جلسه دادگاه شرکت می‌کند و از موکل برای تغییر جنسیت دفاع می‌کند. انتخاب یک وکیل خوب بسیار مهم است؛ زیرا او برای اجرای حکم، تغییر مشخصات در ثبت‌احوال و تحویل مدارک هویتی جدید به موکل نقش فعالی دارد.
روند قانونی تغییر جنسیت در ایران
نگاه عجیب‌وغریب به این افراد، زدن برچسب فساد و انحراف، تمسخر اطرافیان و طردشدگی، همه‌وهمه باعث آزار روحی و روانی آنها می‌شود. پذیرش این تغییرات، به حمایت و کمک جامعه و نیز همت خود شخص و اطرافیان او نیاز دارد. با این حساب، برای جلوگیری از این مشکلات احتمالی، تغییر جنسیت باید زیر نظر ارگانی معتبر و قانونی مانند دادگاه صورت پذیرد.
پس اول باید دادخواست تغییر جنسیت به دادگاه ارائه شود. بعد از آن، با توجه به نظرات کارشناسی پزشکی، رأی در دادگاه خانواده صادر می‌شود. طبق بند ۱۸ ماده ۴ قانون حمایت خانواده، ۲ روش برای تغییر جنسیت در ایران وجود دارد:
روش اول:
- مراجعه به روان‌پزشکی معتبر؛
- گذراندن دوره روان‌درمانی؛
- دریافت تأییدیه ترنس‌بودن از روان‌پزشک؛
- انجام آزمایش‌های مختلف برای شناخت بیماری‌های احتمالی (مانند اختلالات هورمونی یا کروموزومی)؛
- ارائه دادخواست تغییر جنسیت به دادگاه؛
- مراجعه به پزشکی‌قانونی و تأیید مدارک پزشکی؛
- دریافت مجوز تغییر جنسیت از قاضی مربوطه.
روش دوم:
- ارائه دادخواست تغییر جنسیت به دادگاه خانواده به طرفیت ثبت‌احوال محل صدور شناسنامه؛
- مراجعه به پزشکی قانونی؛
- معرفی‌شدن به روان‌پزشک معتبر و گذراندن دوره روان‌درمانی؛
- انجام آزمایش‌های مختلف برای شناخت بیماری‌های احتمالی (مانند اختلالات هورمونی یا کروموزومی)؛
- دریافت تأییدیه روان‌پزشکی و پزشکی‌قانونی؛
- دریافت مجوز تغییر جنسیت و تغییر نام در شناسنامه از قاضی مربوطه.
مدارک موردنیاز برای ارائه درخواست تغییر جنسیت
- گواهی پزشک معالج؛ شناسنامه و کارت‌ملی متقاضی؛ تنظیم و ارائه کردن درخواست تغییر جنسیت به دادگاه.
تغییر جنسیت در ایران از بعد فقهی
از نظر فقها، ۳ نوع نظریه برای تغییر جنسیت وجود دارد:
- ممنوعیت مطلق: طرفداران این نظریه بر این باورند که چون خالق اعضای بدن خداست، نباید در کار او دخالت کرد. به‌اعتقاد آنها، این تغییر جنسیت عقلانی نیست.
- مشروعیت مطلق: طرفداران این نظریه معتقدند هر چیزی که برخلاف آیات و روایات قرآن نباشد مشروع است. بدن انسان نیز مانند مال انسان به حساب می‌آید. شخص می‌تواند هرگونه تصرفی در آن انجام دهد؛ زیرا تغییر جنسیت تغییر انسانیت نیست، بلکه فقط خصوصیات و احساسات انسان عوض می‌شود.
- مشروعیت مشروط: این نظریه مورد قبول اکثریت کشورهاست. بر اساس این نظریه، افرادی که دچار مشکل جنسی هستند، با تشخیص پزشک، می‌توانند عمل تغییر جنسیت را انجام دهند. منتها این کار برای افراد سالم مشروعیت ندارد. پزشکان و روان‌شناسان نیز باید با بررسی هورمون‌ها و هویت فردی افراد، نیاز آنها را به تغییر جنسیت تأیید کنند.
احکام قانونی پس از تغییر جنسیت در ایران
۱. تأثیر تغییر جنسیت در ازدواج
- اگر بعد از عقد رابطه جنسی برقرار نشده باشد، به‌علت هم‌جنس‌شدن طرفین، ازدواج باطل است و مهریه به زن تعلق نخواهد گرفت. اگر رابطه جنسی برقرار شده باشد، به‌علت هم‌جنس‌شدن زوجین، ازدواج باطل است. منتها شوهر باید به زن خود که تغییر جنسیت داده است مهریه پرداخت کند.
- اگر هر دو زوج تغییر جنسیت دهند، بهتر است به‌علت توافقات و تکالیف ضمن عقد، عقد نکاح مجدد خوانده شود. همچنین، آنها می‌توانند از هم طلاق بگیرند و با فرد دیگری نیز ازدواج کنند.
- در تمامی موارد بالا، به زنی که تغییر جنسیت داده است نفقه تعلق نمی‌گیرد.
۲. تأثیر تغییر جنسیت بر حضانت فرزندان
- اگر پدری تغییر جنسیت دهد، در صورت لطمه در حضانت و آسیب بر طفل، ولایت پدر سلب می‌شود. منتها حضانت او هم‌چنان باقی می‌ماند. در غیر این صورت، پدر حتی با تغییر جنسیت نیز ولیِ کودک خواهد بود و تا آخر عمر حتی با وجود زن‌بودن نقش پدر و ولیِ کودک را خواهد داشت. منتها این تغییر پدر به زن نمی‌تواند مانع پرداخت نفقه به فرزندان شود. در صورت سلب ولایت از پدر، ولایت به مادر سپرده نمی‌شود. ولایت این کودکان معمولا بر عهده جد پدری و در صورت فقدان او، بر عهده حاکم شهر است.
- اگر مادری تغییر جنسیت دهد، ولیِ کودک نخواهد شد و تا آخر عمر نقش مادر را خواهد داشت. از طرفی، حضانت فرزند تا ۷سالگی با مادر است و حتی اگر در این ۷ سال مادر تغییر جنسیت دهد، هم‌چنان حضانت فرزند طی مدت قانونی با اوست. منتها در صورت ازدواج مجدد، حضانت فرزند از او گرفته می‌شود و به پدر یا جد پدری سپرده می‌شود.
۳. تأثیر تغییر جنسیت بر ارثیه
- اگر فرزندان در زمان حیات والدین تغییر جنسیت بدهند، طبق جنسیت جدید ارث خواهند برد. در غیر این صورت، اگر هنگام فوت والدین تغییر جنسیت دهند، طبق جنسیت قبلی ارث می‌برند.
- والدین، در هر صورت، بعد از فوت فرزندانشان، طبق جنسیت خود در هنگام بسته‌شدن نطفۀ کودک ارث می‌برند.
۴. تأثیر تغییر جنسیت بر دیه و حکم قصاص
- دیه این افراد طبق جنسیت جدید محاسبه می‌شود. در صورت بروز جرم، مجازات حکم قصاص بر حسب جنسیت در زمان ارتکاب جرم است.
۵. تأثیر تغییر جنسیت بر عده
- اگر زن تغییر جنسیت بدهد و مرد شود، دیگر نیازی نیست عده را نگه دارد. به‌طور کلی، زن و شوهری که تغییر جنسیت می‌دهند از عده معاف می‌شوند.
۶. تأثیر تغییر جنسیت بر قراردادها
- اگر جنسیت در قرارداد تأثیر داشته باشد، تغییر جنسیت به بطلان قرارداد منجر می‌شود. در غیر این صورت، اگر جنسیت مهم نباشد، قرارداد ادامه خواهد داشت.
سربازی و اشتغال بعد از تغییر جنسیت
افراد ترنس از خدمت سربازی معاف‌اند. افرادی نیز که وضعیتشان مشخص نیست معافیت موقت ۶ماهه خواهند داشت. در این ۶ ماه، آنها از جهات مختلف بررسی و معاینه می‌شوند و شورای پزشکی درباره معافیت آنها تصمیم می‌گیرد. این افراد برای استخدام هیچ محدودیت و ممنوعیتی ندارند.
سخن آخر
شرایط تغییر جنسیت در ایران در حال بهبود و آسان‌ترشدن است. برای کمک به کاهش هزینه‌های عمل تغییر جنسیت، سازمان بهزیستی کمک‌هزینه‌ای را برای کسانی که اختلال هویت جنسی آنها تأیید شده در نظر گرفته است.
بهتر است اختلال هویتی و رفتاری افراد مختلف در سنین کودکی شناسایی شود تا به‌محض رسیدن به بلوغ جنسی رفع شود. نادیده‌گرفتن این علائم و افزایش سن افراد، باعث تشدید اختلالات و صدمات روحی و روانی بیشتری خواهد شد.
