در طول تاریخ، قلعه‌ها نقش مهمی در استحکامات شهرها داشته‌اند. معمولا قلعه‌ها را در ارتفاعات صخره‌ای و در شهرها و مسیرهای مهم می‌ساختند. در واقع، قلعه‌ها سدی دفاعی در برابر دشمنان بودند و به مناطق اطراف اشراف داشتند. در ایران هم قلعه‌های متعددی وجود دارد که در دوره‌های زمانی مختلفی ساخته شده‌اند. قلعه های ایران معمولا یا چشمه و قنات داشتند یا چاه. در ادامه، تعدادی از مهم‌ترین قلعه های ایران را معرفی می‌کنیم.
۱. ارگ بم
ارگ بم یکی از مشهورترین قلعه های ایران است که در شهر بم و در استان کرمان قرار دارد. این مجموعه یکی از آثار به‌ثبت‌رسیده در فهرست میراث جهانی یونسکو است. مساحت این ارگ در حدود ۱۸۰هزار مترمربع است. ارتفاع دیوارهای اطراف آن ۶ تا ۷ متر است و در مسیری ۱۸۱۵متری قرار گرفته‌اند. این مجموعه دارای ۶۷ برج است و دو بخش کاملا مجزا دارد: یکی بخش حکومتی و دیگری بخش رعیت‌نشین.
در زلزله دی ماه سال ۱۳۸۲، که آسیب زیادی به شهر بم زد، این قلعه هم آسیب دید و ۸۰ درصدش تخریب شد. منتها به‌دلیل اهمیت زیاد این سازه تاریخی، در فهرست میراث جهانی در معرض خطر قرار گرفت. همین مسئله باعث شد یونسکو و کشورهای مختلف دنیا از جمله ایتالیا، فرانسه و ژاپن با کمک‌های مالی و غیرنقدی (مثلا کمک در تهیه نقشه سه‌بعدی) در بازسازی آن همکاری کنند. با توجه به مرمت‌هایی که انجام شد، یونسکو در سال ۱۳۹۲ نام این قلعه را از فهرست آثار در معرض خطر برداشت.
چرا باید ارگ بم را ببینیم؟
- ارگ بم تا قبل از زلزله سال ۱۳۸۲، بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان بود. این قلعه یکی از آثار ثبت‌شده در فهرست میراث فرهنگی یونسکو است.
موقعیت ارگ بم روی نقشه
۲. قلعه الموت
قلعه الموت در منطقه‌ای به همین نام در قزوین در شمال شرقی روستای گازرخان قرار دارد. این قلعه مقر حسن صباح بوده و به‌معنای «آشیانه عقاب» است. البته امروزه بخش‌های زیادی از این قلعه از بین رفته و فقط آثاری از این قلعه باقی مانده است. این قلعه تاریخی روی صخره‌ای به‌ارتفاع ۲۱۶۳ متر از سطح دریا ساخته شده است.
خود قلعه با زمین‌های اطراف آن ۲۰۰ متر ارتفاع دارد. مساحت این دژ به ۲۰هزار مترمربع می‌رسد. به‌علت شیب‌های تند و پرتگاه‌های عمیقی که اطراف آن وجود دارد، در موقعیتی غیرقابل‌دسترس قرار گرفته است. بازمانده‌های این قلعه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این قلعه در منطقه سردسیر واقع شده است. در نتیجه، بهتر از که در اواخر بهار و فصل تابستان به اینجا سفر کنید تا از آب‌وهوای مطبوع منطقه لذت ببرید.
چرا باید قلعه الموت را ببینیم؟
- مناظر اطراف از ارتفاع بالای قله، بسیار چشم‌نواز و زیباست و عکاسان زیادی را به‌سوی قلعه می‌کشاند؛
- قلعه الموت شاهد بسیاری از وقایع تاریخی ایران و یکی از آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران است؛
- منطقه معلم کلایه طبیعت بکر و کوچه‌باغ‌های زیبایی دارد و می‌توانید در اقامتگاه‌های بوم‌گردی آن اقامت کنید.
موقعیت قلعه الموت روی نقشه
۳. قلعه فلک‌الافلاک
قلعه فلک‌افلاک یا «دژ شاپورخواست» قلعه‌ای است که در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان قرار دارد. این قلعه را با اسم «قلعه دوازده برجی» هم می‌شناسند. قلعه فلک‌الافلاک هم مثل بسیاری دیگر از قلعه های ایران بر فراز یک تپه قرار گرفته است تا به مناطق مجاور اشراف داشته باشد.
معماری این قلعه نشان می‌دهد طی دوره‌های تاریخی، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. مساحت آن ۵۳۰۰ مترمربع است و ارتفاع بلندترین دیوار آن تا سطح تپه، ۲۳ متر است. برای ساخت این بنا از خشت، آجر، سنگ و ملات استفاده کرده‌اند. این مجموعه دارای حیاط اول، حیاط دوم، چاه و یک حمام قدیمی است.
چرا باید قلعه فلک‌افلاک را ببینیم؟
- قدمت این قلعه به دوران ساسانیان برمی‌گردد و یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی استان لرستان است؛
- در این مجموعه تاریخی موزه مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، چایخانه سنتی و مرکز فروش محصولات فرهنگی هم وجود دارد.
موقعیت قلعه فلک‌افلاک روی نقشه
۴. قلعه بابک
قلعه بابک با نام‌های دیگری چون دژ بابک و بَذ هم شاخته می‌شود. قدمت آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد و نام آن از نام بابک خرمدین گرفته شده است. این قلعه در استان آذربایجان شرقی، در شهرستان کلیبر و در روستای شجاع‌آباد قرار دارد. دژ بابک از آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران است. این قلعه مثل سایر قلعه‌ها روی تپه و ارتفاعات قرار دارد.
چرا باید قلعه بابک را ببینیم؟
- از نزدیکی قلعه، جنگل ارسباران شروع می‌شود و از ارتفاع قلعه می‌توانید مناظر زیبای جنگلی را ببینید؛
- این قلعه به‌علاوه اینکه از نظر تاریخی بسیار مهم است، در محیطی زیبا و دیدنی واقع شده و طبیعت زیبایی دارد.
موقعیت قلعه بابک روی نقشه
۵. قلعه رودخان
دژ رودخان یا «قلعه حسامی» یکی از زیباترین قلعه های ایران است. این قلعه بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن و در روستایی به همین نام یعنی روستای رودخان قرار دارد. مساحت این قلعه بزرگ به ۲٫۶ هکتار می‌رسد. دارای ۶۵ برج و بارو است و دور آن دیواری کشیده شده که ۱۵۰۰ متر طول دارد.
کارشناسان باستان‌شناسی معتقد‌ند این قلعه متعلق به دوره ساسانیان است. رودخانه‌ای به همین نام در مجاورت آن جاری است و ارتفاع خود قلعه بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر از سطح دریاست. قلعه رودخان از دو بخش اصلی ارگ و قورخانه تشکیل شده است.
چرا باید قلعه رودخان را ببینیم؟
- علاوه بر اهمیت تاریخی و معماری جذاب قلعه، فضای اطراف قلعه بسیار زیبا و دیدنی است.
موقعیت قلعه رودخان روی نقشه
۶. ارگ راین
مثل تعدادی از مهم‌ترین قلعه های ایران، این قلعه نیز متعلق به دوره ساسانی است. این قلعه در استان کرمان در شهرستان کرمان و در جنوب غربی شهر راین قرار دارد. ارگ راین قلعه‌ای خشتی است. این قلعه، شباهت زیادی به ارگ بم دارد؛ ولی از آن کوچک‌تر است. بالای یک تپه واقع شده و مساحتش به بیش از ۲۲هزار مترمربع می‌رسد.
سبک معماری این قلعه به سبک دوران ساسانی است و یکی از قلعه های ایران است که برای گردشگران داخلی و خارجی محبوبیت زیادی دارد. این ارگ هم مثل بیشتر قلعه‌ها بخش‌های مختلفی دارد، از جمله بازار، بخش‌های رعیت‌نشین و حاکم‌نشین، مکتب‌خانه و حتی ساختمان قرنطینه. حصار اطراف قلعه، ارتفاعی ۱۰متری دارد.
چرا باید ارگ راین را ببینیم؟
- ارگ راین یکی از قلعه‌های خشتی ایران است و بخش زیادی از آن سالم مانده و قابل‌بازدید است.
موقعیت ارگ راین روی نقشه
۷. نارین قلعه
نارین قلعه یکی از بزرگ‌ترین بناهای خشتی و گلی در دنیاست. این قلعه تاریخی و باشکوه ۵هزار سال قدمت دارد و یکی از قدیمی‌ترین ارگ‌های حکومتی در کل دنیاست. این قلعه در استان یزد و در شهرستان میبد واقع است. معماری این قلعه به‌شکل طبقه‌طبقه است. مساحت آن به ۳ هکتار می‌رسد و بالای تپه‌ای واقع شده که مشرف به شهر است. این ویژگی را در بیشتر قلعه های ایران می‌توانید ببینید.
ابعاد خشت‌هایی که برای ساخت این قلعه استفاده کرده‌اند تفاوت دارد و همین نکته نشان می‌دهد که بخش‌های مختلف ارگ در دوره‌های مختلف تاریخی به آن اضافه شده است. این قلعه نیز دو قسمت اصلی دارد: یکی بخش پایینی و دیگری بخش بالایی. بخش پایینی قلعه که چیز زیادی از آن باقی نمانده شامل بخش مردم‌نشین، حمام و مسجد و گذرگاه بوده و قسمت بالایی بخش شاه‌نشین است.
چرا باید نارین قلعه را ببینیم؟
- این قلعه معماری چندطبقه دارد و یکی از قدیمی‌ترین قلعه های ایران است؛
- یکی از ویژگی‌های جذاب و متمایز این قلعه وجود شبکه‌ای از راه‌های زیرزمینی در زیر قلعه است که برای حمل‌ونقل مایحتاج افراد ساکن قلعه از آن استفاده می‌کرده‌اند.
موقعیت نارین قلعه روی نقشه
۸. قلعه دختر
قلعه دختر فیروزآباد در استان فارس در ۶کیلومتری جاده فیروزآباد به شیراز قرار دارد. این قلعه را در دامنه کوه ساخته‌اند. در منابع تاریخی آمده که این قلعه به‌دستور اردشیر بابکان ساخته شده است. این سازه را با سنگ و ساروج ساخته‌اند و برخلاف قلعه‌های استان کرمان خشتی نیست.
چون این قلعه در دامنه کوه ساخته شده و اطراف آن دره‌های عمیق بوده، از نظر نظامی موقعیتی راهبردی داشته است. مساحت آن ۲۳۰۰ مترمربع است و ساختار ۳طبقه بوده است. یکی از نکات جالب این قلعه این است که برای نگهداری آب، مخزنی از جنس سنگ در آن ساخته بودند. این سازه تاریخی در سال ۱۳۱۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
چرا باید قلعه دختر را ببینیم؟
- این قلعه بخشی از چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی فارس است که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است؛
- این دژ مستحکم شامل بسیاری از ویژگی‌های کاخ‌های ساسانیان و معماری مدنی آن است، مثلا تالارهای طولانی، طاق‌ها، گنبدها و راه‌پله‌ها.
موقعیت قلعه دختر روی نقشه
۹. قلعه ایزدخواست
قلعه ایزدخواست یا «دژ ایزدخواست» در استان فارس، ۷۵کیلومتری شمال آباده و در ۷کیلومتری شمال ایزدخواست قرار دارد. این قلعه، که شباهت‌های زیادی با ارگ بم دارد، با نام‌های دیگری مثل «قلعه سرسنگ» یا «قلعه کهنه» هم مشهور است.
این قلعه روی صخره‌ای رسوبی ساخته شده است و از سه طرف با پرتگاه‌هایی به عمق ۶ تا ۱۵ احاطه شده است. ارتفاع این قلعه از پایه آن تا بلندترین نقطه به ۲۲ متر می‌رسد. نام این قلعه را می‌توانید در فهرست آثار ملی ایران ببینید. عکس‌ها و نقاشی‌های قدیمی از این دژ در نوشته‌های باستان‌شناسان و عکاسان قدیمی پیدا می‌شود.
چرا باید قلعه ایزدخواست را ببینیم؟
- در نزدیکی قلعه، اقامتگاه‌های بوم‌گردی متعددی وجود دارد که می‌توانید در آنها اقامت کنید؛
- در این قلعه، خانه‌های کوچکی در اطراف کوچه‌های باریک و تنگ ساخته شده است که حتی بالکن هم داشته‌اند و بام یکی از خانه‌ها حیاط خانه دیگر بوده است.
موقعیت قلعه ایزدخواست روی نقشه
۱۰. قلعه سریزد
قلعه سریزد در شهرستان مهریز و در روستای سریزد قرار دارد و آن را می‌توان قدیمی‌ترین صندوق امانات ایران و جهان نامید. قدمت این مجموعه به دوران ساسانیان برمی‌گردد و از آن برای نگهداری غلات و مواد غذایی استفاده می‌کردند که در زمان خود بسیار ارزشمند بوده است.
علاوه بر این، در زمان غارت و حمله دشمنان، اهالی اشیای گران‌قیمت و باارزش خود را در این قلعه به امانت می‌گذاشتند. اطراف این بنا، خندقی با عرض ۶ متر و عمق ۳ تا ۴ متر قرار دارد که آن را دست‌نیافتنی‌تر می‌کند.
چرا باید قلعه سریزد را ببینیم؟
- این قلعه ساختار متفاوتی با سایر قلعه های ایران دارد؛
- داخل قلعه اتاق‌های مجزا و متعددی دارد که هرکدام در و کلید مجزا داشتند و برای به‌امانت‌گذاشتن اموال خود از آن استفاده می‌کردند.
موقعیت قلعه سریزد روی نقشه
۱۱. ارگ کریم‌خان
ارگ کریم‌خان در مرکز شهر شیراز قرار دارد و همان طور که از اسم آن می‌توانید تشخیص بدهید، متعلق به دوره زندیه است. این قلعه در سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و در حال مرمت است تا به‌عنوان موزه استفاده شود. معماری این بنا ترکیبی از معماری مسکونی و نظامی است.
چرا باید ارگ کریم‌خان را ببینیم؟
- این سازه تاریخی زیبا معماری جذاب و تزیینات خیره‌کننده‌ای دارد و بیشتر بخش‌های آن به‌خوبی حفظ و نگهداری شده یا مرمت شده است.
موقعیت ارگ کریم‌خان روی نقشه
۱۲. قلعه پرتغالی‌ها
در مناطق حاشیه خلیج فارس، چندین قلعه پرتغالی وجود دارد. یکی از آنها در جزیره قشم واقع شده است. این قلعه‌ها پلان‌های چهارضلعی دارند. قطر دیوارهای آنها حدودا ۳٫۵ متر است و در چهار طرف آنها برج‌های ۱۲متری قرار دارد. در این قلعه‌ها، قسمت‌های مختلفی مثل انبار مخصوص جنگ‌افزار، آب‌انبار، سربازخانه، کلیسا، زندان، تالار و مقر فرماندهی ساخته شده است.
چرا باید قلعه پرتغالی‌های قشم را ببینیم؟
- قلعه پرتغالی‌ها چشم‌انداز زیبایی از دریا دارد.
- این قلعه یکی از نشانه‌ها و یادگاری‌های دوران استعمار پرتغال بر منطقه است.
موقعیت قلعه پرتغالی‌ها روی نقشه
سخن آخر
قلعه‌ها یادگاری‌های مستحکمی از دوران‌های مختلف تاریخی ایران‌اند. هرکدام از این قلعه‌ها شاهد ماجراها و رویدادهای تاریخی فراوانی بوده‌اند و تماشای این قلعه‌ها ما را به سفری در دل تاریخ می‌برد. شما کدام‌یک از این قلعه‌ها را از نزدیک دیده‌اید؟ به‌نظرتان زیباترین قلعه های ایران کدام‌اند؟
