قرص کلردیازپوکساید (Chlordiazepoxide) که با نام‌های تجاری لیبریوم یا للوکساید عرضه می‌شود، یکی از ترکیبات بنزودیازپین است که در درمان اضطراب و بی خوابی و همچنین، عوارض ترک اعتیاد به الکل و اضطرابِ پیش از عمل جراحی کاربرد دارد. کلردیازپوکساید دارویی چندکاربردی است که ارزش و کارایی آن در تسکین اضطراب ثابت شده است. در این مقاله، با قرص کلردیازپوکساید بیشتر آشنا می‌شویم و کاربردها و موارد تجویز، عوارض جانبی، موارد احتیاطی و هشدارها و روش‌های درمانی در صورت اُوردوز این دارو را شرح می‌دهیم.
برگشت به فهرستقرص کلردیازپوکساید برای چیست
قرص کلردیازپوکساید برای کنترل اختلالات اضطراب یا تسکین کوتاه‌مدت علائم اضطراب، ترک اعتیاد به الکل حاد و دلهره و اضطرابِ پیش از عمل جراحی تجویز می‌شود. به‌طورمعمول اضطراب یا تنش‌های ناشی از استرس زندگی روزمره به درمان با داروهای ضداضطراب نیازی ندارد.
هنوز اثربخشی قرص کلردیازپوکساید در مصرف بلندمدت (یعنی بیش از ۴ ماه) با مطالعات بالینی سیستماتیک ارزیابی نشده است. بنابراین پزشک باید به‌صورت دوره‌ای اثربخشی این دارو را برای هر بیمار ارزیابی و بررسی کند.
بر اساس شواهد بالینی گستردهٔ موجود، قرص کلردیازپوکساید از ترکیبات مؤثرِ روان-داروشناسی یا سایکوفارماکولوژیِ (psychopharmacologic، داروشناسی بیماری‌های روانی) بی‌خطر به شمار می‌رود.
برگشت به فهرستهشدارهای قبل از مصرف قرص کلردیازپوکساید
- بیمارانی که به لیبریوم یا کلردیازپوکساید حساسیت شدید دارند، نباید این دارو را مصرف کنند.
- مصرف قرص کلردیازپوکساید می‌تواند موجب اختلال در توانایی ذهنی و فیزیکی لازم برای انجام کارهای بالقوه خطرناکی مانند رانندگی یا کار با ماشین‌آلات شود.
- استفادهٔ هم‌زمان از الکل یا سایر موادی که تأثیر نامطلوبی روی سیستم عصبی مرکزی می‌گذارند، این اختلالات ذهنی و فیزیکی را افزایش می‌دهد. بنابراین لازم است که در این مورد به بیماران هشدار بدهیم.
- این دارو موجب اختلال در هوشیاری ذهنی کودکان نیز می‌شود.
دوز و نحوهٔ مصرف قرص کلردیازپوکساید
از آنجا که طیف گسترده‌ای از علائم بالینی برای قرص کلردیازپوکساید وجود دارد، دوز مناسب بسته‌به تشخیص بیماری و واکنش هر بیمار به این دارو متفاوت است. بنابراین پزشک باید به‌منظور دستیابی به بیشترین اثرات مفید، دوز مناسب برای هر فرد را به‌صورت مجزا مشخص کند.
| بزرگسالان | دوز معمول روزانه |
| تسکین اختلالات اضطرابی خفیف و ملایم و علائم اضطراب | ۵ یا ۱۰ میلی‌گرم، ۳ یا ۴ بار در روز |
| تسکین اختلالات اضطرابی شدید و علائم اضطراب | ۲۰ یا ۲۵ میلی‌گرم، ۳ یا ۴ بار در روز |
| بیماران سالمند، یا درصورت ابتلا به بیماری ناتوان‌کننده | ۵ میلی‌گرم، ۲ تا ۴ بار در روز |
- برای برطرف کردن دلهره و اضطراب پیش از عمل، در روزهای منتهی‌به جراحی، ۳ یا ۴ بار در روز قرص کلردیازپوکساید ۵ تا ۱۰ میلی‌گرم به‌صورت خوراکی مصرف می‌شود.
- در صورت استفاده از قرص کلردیازپوکساید به‌عنوان داروی پیش از جراحی، ۱ ساعت پیش از عمل ۵۰ تا ۱۰۰ میلی‌گرم به‌صورت عضلانی تزریق می‌شود.
| کودکان | دوز معمول روزانه |
| به‌دلیل متفاوت بودن واکنش‌های کودکان نسبت به داروهای مؤثر بر سیستم اعصاب مرکزی (CNS-acting)، باید درمان با پایین‌ترین دوز شروع شود و در صورت نیاز دوز دارو افزایش پیدا کند. از آنجا که تجربهٔ بالینی اندکی درمورد کودکان زیر ۶ سال وجود دارد، استفاده از این دارو در این گروه سنی توصیه نمی‌شود. | ۵ میلی‌گرم، ۲ تا ۴ بار در روز (ممکن است در بعضی از کودکان بیمار به ۱۰ میلی‌گرم، ۲ تا ۳ بار در روز افزایش پیدا کند). |
برای تسکین علائم ترک اعتیاد به الکل حاد، معمولا ابتدا از شکل پراروده‌ای (parenteral، خارج از روده، ولی داخل بدن) این دارو استفاده می‌شود. در صورت تجویز شکل خوراکی دارو، دوز مصرفی پیشنهادی در ابتدا ۵۰ تا ۱۰۰ میلی‌گرم است که در صورت نیاز باید با دوزهای مکرر تا حداکثر ۳۰۰ میلی‌گرم در روز تا زمان کنترل آشفتگی و پریشانی ادامه پیدا کند. سپس باید دوز دارو تا سطح تثبیت (maintenance level) کاهش یابد.
برگشت به فهرستمصرف بیش‌ازحد قرص کلردیازپوکساید
نشانه‌های مصرف بیش از حد کلردیازپوکساید یا لیبریوم عبار‌‌اند از:
- خواب‌آلودگی؛
- سردرگمی (confusion)؛
- کُما؛
- کند و ضعیف شدنِ واکنش و عکس‌العمل (diminished reflexes).
در اینجا نیز مانند سایر موارد اوردوز دارو باید تنفس، نبض و فشار خون بیمار کنترل شود؛ البته به‌طور کلی این اثرات پس از اوردوز کلردیازپوکساید جزئی و اندک هستند.
درصورت اوردوز کلردیازپوکساید لازم است که:
- اقدامات حمایتی عمومی و همچنین شست‌وشوی فوری معده انجام شود.
- باید تزریق مایعات داخل وریدی تجویز و مسیر هوای مناسبی ایجاد شود.
- برای برطرف کردن فشارخون بسیار پایین می‌توان از نوراپی‌نفرین (Levophed) یا مِتارامینول (با نام تجاری آرامین، Aramine) استفاده کرد. در این شرایط دیالیز کارایی چندانی ندارد.
- گاهی نیز گزارش‌هایی از هیجان و آشفتگی بیماران پس از اوردوز کلردیازپوکساید HCI وجود داشته است؛ در این شرایط نباید از باربیتورات‌ها استفاده کنیم. در اینجا نیز مانند سایر موارد اوردوز عمدی داروها باید در نظر داشته باشید که ممکن است بیمار چند دارو را با هم مصرف کرده باشد.
فلومازنیل (Flumazenil)، آنتاگونیست گيرندهٔ بنزودیازپين ویژه‌ای است که برای وارونه کردنِ کامل یا جزئی اثرات آرام‌بخشی بنزودیازپین‌ها تجویز می‌شود.
در شرایطی از فلومازنیل استفاده می‌شود که:
- می‌دانیم اوردوز بنزودیازپین رخ داده است یا احتمال آن وجود دارد.
- پیش از تجویز فلومازنیل باید اقدامات ضروری را انجام دهیم تا مسیر جریان هوا، تنفس و دسترسی داخل وریدی تأمین شود.
- فلومازنیل، دارویی کمکی و مکمل است و برای کنترل کامل اوردوز بنزودیازپین کافی نیست.
- بیمارانی که با فلامازنیل درمان می‌شوند باید در طول دوره‌ای کافی و مناسب پس از درمان، از نظر بازگشت مجدد اثر دارو (resedation)، افسردگی تنفسی (respiratory depression) و سایر اثرات باقی‌ماندهٔ بنزودیازپین تحت کنترل و نظارت قرار بگیرند.
- پزشک باید از خطر تشنج (seizure) ناشی از درمان با فلومازنیل آگاه باشد. این خطر در بیمارانی که برای مدتی طولانی بنزودیازپین مصرف کرده‌اند و در موارد اوردوز داروهای ضدافسردگی چرخه‌ای (cyclic antidepressant overdose) بیشتر است.
- پیش از مصرف فلومازنیل باید در خصوص تمام موارد بروشور و دستور مصرف (شامل موارد منع مصرف، هشدارها و موارد احتیاطی) با پزشک مشورت شود.
عوارض قرص کلردیازپوکساید
عوارض جانبی جدی
- خواب آلودگی شدید؛
- تغییرات غیرمعمول در خلق‌وخو یا رفتار؛
- گیجی؛
- پرخاشگری؛
- عصبانیت؛
- احساس بی‌‌قراری یا هیجان ناگهانی؛
- بدتر شدن مشکلات خواب؛
- افکار خودکشی؛
- ضعف ناگهانی یا احساس بیماری؛
- تب و لرز؛
- گلو درد؛
- زخم دهان؛
- لثه های قرمز یا متورم؛
- مشکلات مربوط به بلع؛
- ضعف عضلانی؛
- افتادگی پلک؛
- درد بالای شکم؛
- ادرار تیره؛
- زرد شدن پوست یا چشم (زردی).
در صورت مشاهده هر یک از علائم بالا، هرچه‌‌سریع‌تر از پزشک کمک بگیرید.
به‌ندرت اتفاق می‌افتد که به‌دلیل بروز عوارض جانبی نامطلوب ناچار شویم درمان را متوقف کنیم. در بعضی از بیماران، به‌ویژه بیماران سالمند و افراد کم‌توان، خواب‌آلودگی، آتاکسی (ataxia، ناهماهنگی یا بی‌نظمی حرکات عضلات، در شرایطی که ضعف ماهیچه‌ای وجود ندارد) و سردرگمی (confusion) گزارش شده است. در بیشتر موارد می‌توان با تنظیم دوز مناسب از این اثرات نامطلوب پیشگیری کرد. البته در مواردی، این عوارض جانبی در محدودهٔ دوزهای پایین نیز مشاهده شده‌اند. موارد اندکی از سنکوپ (در زبان عامیانه سنگ‌کوب) یا غش کردن نیز گزارش شده است.
عوارضی که ممکن است در طول درمان بیماران با این قرص مشاهده شوند:
- تغییراتی در الگوهای نوارمغزی (فعالیت سریع با ولتاژ پایین)؛
- بروز اختلالات یا دیسکرازی خون (شامل آگرانولوسیتوز، به‌معنی کم شدن گرانولوسیت‌های خون)؛
- یرقان (زردی)؛
- بیماری های کبدی.
درصورت طولانی شدنِ درمان با قرص کلردیازپوکساید بهتر است که آزمایش‌های شمارش خون و بررسی عملکرد کبد را انجام دهیم.
برگشت به فهرستعوارض جانبی نادر
- جوش‌های پوستی؛
- حالت تهوع؛
- یبوست؛
- بی‌نظمی‌های جزئی قاعدگی؛
- کاهش یا افزایش میل جنسی؛
- علائم خارج هرمی (اختلالات حرکات عضلانی که در اثر مصرف زیاد برخی داروها دیده می‌شود)؛
- ورم یا اِدِم (تجمع غیرطبیعی آب و مایعات میان‌بافتی موجود در پلاسما در فضای میان‌بافتی، زیر پوست و حفره‌های بدن).
عوارض قطع ناگهانی قرص کلردیازپوکساید
- تشنج؛
- لرزش؛
- گرفتگی‌های شکمی و عضلانی؛
- استفراغ؛
- تعریق.
معمولا علائم شدیدترِ قطع مصرف دارو محدود به بیمارانی است که دوزهای بسیار بالایی را در طول دوره‌ای طولانی مصرف کرده‌اند. به‌طور کلی، پس از قطع ناگهانی بنزودیازپین‌هایی که به‌مدت چند ماه به‌طور مداوم و در مقادیر درمانی مصرف شده‌اند، علائم قطع مصرف ملایم‌تری (مانند احساس ملالت و کسالت (dysphoria) و بی‌خوابی) گزارش شده است.
در نتیجه پس از درمان طولانی‌مدت، باید از قطع ناگهانی مصرف دارو اجتناب کنیم و به‌صورت تدریجی دوز دارو را کاهش دهیم. افراد مستعد اعتیادی (مانند معتادان به موادمخدر یا الکل) که کلردیازپوکساید یا سایر داروهای روان‌گردان را دریافت می‌کنند، باید تحت نظارت دقیق قرار بگیرند، زیرا این افراد گرایش زیادی به عادت کردن و وابسته شدن به این داروها دارند.
برگشت به فهرستتداخلات دارویی قرص کلردیازپوکساید
هیچ اطلاعاتی درمورد تداخلات دارویی قرص کلردیازپوکساید ارائه نشده است.
برگشت به فهرستمصرف کلردیازپوکساید در موارد خاص
برگشت به فهرست۱- کودکان
- به‌دلیل متفاوت بودن واکنش‌های کودکان به داروهای مؤثر بر سیستم اعصاب مرکزی (CNS-acting drugs)، درمان کودکان باید با پایین‌ترین دوز شروع شود و در صورت نیاز، دوز دارو افزایش پیدا کند (به دوز و نحوهٔ مصرف دارو مراجعه کنید).
- از آنجا که درمورد استفاده از قرص کلردیازپوکساید در کودکان زیر ۶ سال، تجربیات بالینی اندکی وجود دارد، استفاده از این دارو در این گروه سنی توصیه نمی‌شود.
- کودکان پرخاشگر تهاجمی باید از نظر واکنش‌های پارادوکسیک به کلردیازپوکساید، تحت مراقبت و نظارت قرار بگیرند (به موارد احتیاطی مراجعه کنید).
۲- زنان باردار
- در چند مطالعه مشخص شده است که مصرف آرام‌بخش‌های ضعیف (مانند دیازپام، قرص کلردیازپوکساید و مپروبامات (meprobamate)) در طول سه‌ماههٔ اول بارداری موجب افزایش ریسک ناهنجاری‌های مادرزادی می‌شود.
- از آنجا که مصرف این داروها معمولا نیازی ضروری و فوری نیست، باید از مصرف آنها در طول این دوره اجتناب کنیم.
- بیماران در صورت باردار شدن یا تمایل برای بارداری در طول درمان، باید درمورد فواید و ضرورت قطع مصرف دارو با پزشک خود صحبت کنند.
- پزشک باید در زمان تجویز این دارو احتمال بارداری زنان را در نظر بگیرد.
۳- سالمندان
- در بیماران سالمند و کم‌توان توصیه می‌شود که دوز دارو به کمترین مقدار و دوز مؤثر کاهش یابد تا از ایجاد آتاکسی یا آرام‌بخشی بیش از حد (oversedation) جلوگیری شود.
- در این بیماران بهتر است که در ابتدا ۱۰ میلی‌گرم یا کمتر در روز تجویز شود و این مقدار درصورت نیاز و تحمل بیمار، به‌تدریج افزایش پیدا کند.
- به‌طور کلی، تجویز هم‌زمان قرص کلردیازپوکساید و سایر داروهای روان‌گردان (psychotropic agents) توصیه نمی‌شود.
- در صورت تجویز این درمان ترکیبی (combination therapy)، باید به خواص و کاربردهای دارویی داروهای مورد استفاده توجه شود؛ به‌ویژه اگر لازم است که از ترکیبات شناخته‌شده‌ای مانند مهارکننده‌های مونوآمین اکسیداز (MAO inhibitors) و فنوتیازین‌ها (phenothiazines) استفاده کنیم که موجب افزایش تأثیرگذاری و قدرت درمان می‌شوند.
- در درمان بیمارانی که بیماری های کلیوی یا کبدی دارند، باید اقدامات احتیاطی معمول انجام شود.
۴- بیماران دارای مشکلات روانی و کودکان بیش‌فعال
- در بیمارانِ دارای مشکلات روانی و کودکان مبتلابه پرخاشگری و بیش‌فعالی، واکنش‌های پارادوکسیک مانند هیجان، برانگیختگی و خشم شدید گزارش شده است و باید در طول درمان این افراد با قرص کلردیازپوکساید بسیار مراقب باشیم.
- وقتی از قرص کلردیازپوکساید برای درمان اضطراب استفاده می‌شود و در بیمار نشانه‌ها و شواهدی از افسردگی قریب‌الوقوع وجود دارد، باید اقدامات احتیاطی معمول را انجام دهیم و در نظر داشته باشیم که ممکن است بیمار گرایش‌هایی به خودکشی داشته باشد؛ بنابراین، انجام اقدامات حفاظتی ضروری است.
- گرچه مطالعات بالینی وجود رابطهٔ علت و معلولی را اثبات نکرده‌اند، ولی پزشکان باید آگاه باشند که در بیمارانی که داروهای ضدانعقادی خوراکی و قرص کلردیازپوکساید دریافت می‌کنند، در موارد نادری اثرات متغیری بر انعقاد خون گزارش شده است.
- بر اساس گزارش‌های جداگانه‌ای که کلردیازپوکساید را به تشدید پورفیری (porphyria) ارتباط می‌دهند، باید در تجویز کلردیازپوکساید برای بیمارانی که به این بیماری مبتلا هستند، احتیاط شود.
