فشار چشم؛ دلایل، علائم، راه‌های تشخیص و درمان آن

فشار چشم به‌تنهایی بیماری محسوب نمی‌شود. بلکه وضعیتی است که به افراد هشدار می‌دهد که بیشتر مراقب باشند تا به آب‌سیاه مبتلا نشوند. زیرا فشار چشم از عواملی است که خطر ابتلا به آب‌سیاه را افزایش می‌دهد. به‌همین دلیل برخی به مشکل فشار چشم، «مستعد آب‌سیاه» نیز می‌گویند. آزمون چشم می‌تواند نشان بدهد که عصب بینایی تحت تأثیر آب‌سیاه قرار دارد یا خیر.

یکی از دلایل افزایش فشار چشم، بیماری‌های چشم است. بااین‌حال در این مطلب بیشتر تمرکز ما بر بررسی افزایش فشار چشم بدون آسیب به عصب بینایی و کاهش بینایی است. آب‌سیاه همراه با کاهش بینایی و آسیب به عصب بینایی همراه است. معمولا آب‌سیاه با افزایش فشار چشم هم همراه است، ولی ممکن است گاهی در اثر آب‌سیاه، فشار چشم تغییری نداشته باشد.

در سال ۱۳۹۶، باشگاه خبرنگاران جوان به نقل از دبیر علمی‌ بیست و هفتمین کنگره چشم ‌پزشکی ایران اعلام کرد که بین ۸۰۰ هزار تا یک میلیون نفر از مردم ایران به بیماری گلوکوم یا آب‌سیاه مبتلا هستند که شایع‌ترین دلیل نابینایی و کم‌بینایی در ایران است. این در حالی است که ۸۰ درصد این افراد از بیماری خود بی‌اطلاع هستند. این آمار و ارقام اهمیت پیشگیری از بروز این اختلال و کنترل دقیق مبتلایان به فشار چشم را به‌خوبی نشان می‌دهد. به طور کلی مطالعات ۲۰ سال اخیر کمک شایانی در شناسایی مبتلایان به فشار چشم کرده است.

• اطلاعات جدید درمورد مبتلایان به فشار چشم نشان می‌دهد، به‌طور میانگین احتمال ابتلای آن‌ها به آب‌سیاه ۱۰٪ است. اگر بتوان فشار چشم را با دارو یا جراحی لیزر کاهش داد، این عدد به نصف یا ۵٪ کاهش می‌یابد. البته به‌لطف تکنیک‌های جدید شناسایی آب‌سیاه، احتمال کاهش بیشتر این عدد هم وجود دارد. درنتیجه می‌توان روند درمان را زودتر و پیش از کاهش قدرت بینایی شروع کرد.
• بیماران مبتلا به نازکی قرنیه بیشتر از دیگران در خطر ابتلا به آب‌سیاه هستند. بنابراین ممکن است چشم‌پزشک‌ به‌وسیلهٔ ابزاری به‌نام «پاکیمتر» ضخامت قرنیه‌ را بررسی بکند.
• احتمال ابتلا به فشار چشم ۱۰ تا ۱۵ برابر بروز «آب‌سیاه زاویه‌باز» است. آب‌سیاه زاویه‌باز شکل رایجی از آب‌سیاه است. این به آن معناست که از هر ۱۰۰ نفر بالای ۴۰ سال در حدود ۱۰ نفر فشار چشم بالای ۲۱ میلی‌متر جیوه دارند. ولی از بین آنها فقط یک نفر به آب‌سیاه مبتلا می‌شود.
• در یک بازهٔ ۵ ساله چندین مطالعه نشان دادند که احتمال آسیب‌های ناشی از آب‌سیاه در افرادی با فشار چشم ۲۱ تا ۲۵ میلی‌متر جیوه ۲٫۶ تا ۳٪، در افرادی با فشار چشم ۲۶ تا ۳۰ میلی‌متر جیوه ۱۲ تا ۲۶٪ و در افرادی که فشار چشم بالای ۳۰ میلی‌متر جیوه دارند، ۴۲٪ است.
• حدود ۳٪ از افراد مبتلا به فشار چشم دچار انسداد رگ‌های داخل شبکیه می‌شوند. این امر می‌تواند منجر به کاهش بینایی بشود. به‌همین دلیل به افراد بالای ۶۵ سال و مبتلایان به فشار چشم توصیه می‌شود، فشار چشم‌شان را کمتر از ۲۵ میلی‌متر نگه دارند.

برخی مطالعات نشان می‌دهند فشار چشم در آفریقایی-آمریکایی‌ها به‌طور میانگین از سفیدپوست‌ها بیشتر است. درحالی‌که برخی مطالعات دیگر هیچ تفاوتی را نشان نمی‌دهند.

• مطالعه‌ای ۴ ساله نشان داد سیاهان آمریکایی (آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار) مبتلا به فشار چشم ۵ برابر سفیدپوستان در معرض ابتلا به آب‌سیاه قرار دارند. یافته‌ها نشان می‌دهند آنها قرنیهٔ نازک‌تری دارند. شاید به همین دلیل احتمال ابتلای آنها به آب‌سیاه بیشتر باشد. زیرا قرنیهٔ نازک می‌تواند موجب بروز خطا در اندازه‌گیری فشار چشم شده و آن را کمتر از مقدار واقعی نشان بدهد.
• علاوه‌براین آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار ۳ تا ۴ برابر بیشتر در معرض ابتلا به آب‌سیاه زاویه‌باز هستند. همچنین به‌نظر می‌رسد آنها بیشتر در معرض آسیب به عصب بینایی قرار دارند.

اگرچه برخی مطالعات نشان می‌دهند که فشار چشم در زنان به‌طور چشمگیری بیشتر از مردان است، برخی مطالعات دیگر تفاوتی را نشان نمی‌دهند.

• برخی مطالعات نشان می‌دهند زنان بیشتر از مردان در معرض ابتلا به فشار چشم هستند؛ مخصوصا پس از یائسگی.
• مطالعات نشان داده‌اند مردان مبتلا به فشار چشم بیشتر از زنان در معرض آسیب‌های ناشی از بیماری آب‌سیاه قرار دارند.

همان‌طور که با افزایش سن احتمال بروز آب‌سیاه بیشتر می‌شود، فشار چشم نیز با افزایش سن به‌آهستگی افزایش پیدا می‌کند.

• سن بالای ۴۰ سال از عواملی است که خطر ابتلا به آب‌سیاه زاویه‌باز و فشار چشم را افزایش می‌دهد.
• افزایش فشار چشم در افراد جوان عاملی برای نگرانی است. زیرا این افراد سال‌های طولانی‌تری را باید با فشار چشم بالا زندگی کنند و درنتیجه احتمال بروز آسیب به عصب بینایی در آنها بالاتر است.

علت بروز فشار چشم

ابتلا به فشار چشم باعث نگرانی است. زیرا خطر بروز آب‌سیاه را افزایش می‌دهد. افزایش فشار چشم به‌خاطر عدم‌توازن تولید و تخلیهٔ زلالیه اتفاق می‌افتد. در این پدیده کانال‌هایی که به‌طور طبیعی موجب خروج مایعات از چشم می‌شوند، به‌درستی کار نمی‌کنند. با اینکه تولید زلالیه همچنان ادامه دارد، اما به‌خاطر اختلال در عملکرد کانال‌های تخلیه از چشم تخلیه نمی‌شود. این امر موجب افزایش فشار داخل چشم و درنتیجه افزایش فشار چشم می‌شود.

یک راه دیگر برای اینکه بهتر بتوانید این پدیده را تصور کنید، این است که یک بادکنک محتوی آب را در نظر بگیرید. هرچه میزان آب در بادکنک افزایش پیدا کند، فشار بیشتری در داخل بادکنک ایجاد می‌شود. همین امر دقیقا برای چشم نیز صادق است. همان‌طوری که افزایش آب داخل بادکنک می‌تواند باعث ترکیدن آن بشود، افزایش فشار مایعات داخل چشم نیز می‌تواند باعث آسیب به عصب بینایی چشم بشود.

افرادی که قرنیه‌ٔ سالم اما ضخیم‌تری دارند، فشار چشم‌شان بالاتر از مقدار واقعی نشان داده می‌شود که ممکن است فشار چشم آنها، آن‌قدری که نشان می‌دهد، بالا نباشد.

علائم فشار چشم

معمولا بیشتر مبتلایان به فشار چشم علائم خاصی ندارند. به‌همین دلیل انجام منظم معاینات توسط چشم‌پزشک بسیار مهم است تا مشخص شود در اثر افزایش فشار چشم آسیبی به عصب چشم وارد شده است یا خیر.

تشخیص و درمان

باید چه سؤالاتی از چشم‌پزشک بپرسید؟

• آیا فشار چشم من بالا رفته است؟
• آیا علائمی از آسیب داخلی چشم به‌خاطر ضربه وجود دارد؟
• آیا در آزمایشات من نتایج غیرطبیعی درمورد عصب بینایی وجود دارد؟
• آیا دید پیرامونی من طبیعی است؟
• آیا پیگیری روند درمان ضروری است؟
• هر چند وقت باید برای معاینه مجدد مراجعه کنم؟

آزمایش‌های تشخیصی

چشم‌پزشک آزمایش‌هایی انجام می‌دهد تا فشار چشم را اندازه‌ بگیرد که بعد بتواند از بروز آب‌سیاه جلوگیری بند. این آزمایش‌ها عبارت‌اند از:

• اولین ارزیابی، حدت بینایی است که نشان می‌دهد فرد اشیا را با چه کیفیتی می‌بیند. برای این کار فرد باید جهت حروفی را که در صفحه‌ای قرار دارد و چشم‌پزشک از او می‌پرسد، بگوید.
• معاینه‌ٔ قسمت جلویی چشم‌ که شامل قرنیه، اتاق قدامی، عنبیه و عدسی است. این بخش از چشم به‌کمک یک میکروسکوپ ویژه به‌نام لامپ اسلیت معاینه می‌شود.
• تونومتری روشی برای معاینهٔ فشار چشم است. فشار چشم در هر چشم حداقل در ۲ یا ۳ نوبت اندازه‌گیری می‌شود. زیرا فشار چشم در افراد هر ساعت تغییر می‌کند. ممکن است این اندازه‌گیری در زمان‌های مختلفی از شبانه‌روز (نوبت صبح یا عصر) انجام بشود. اگر تفاوت فشار بین دو چشم ۳ میلی‌متر جیوه یا بیشتر باشد، می‌تواند نشانه‌ای از آب‌سیاه باشد. همچنین اگر فشار چشم به‌طور منظم افزایش پیدا کند، می‌تواند نشانه‌ای از آب‌سیاه زاویه‌باز باشد.
• هر عصب بینایی برای مشاهدهٔ آسیب یا ناهنجاری معاینه می‌شود. ممکن است برای این کار از ابزاری برای بازکردن مردمک چشم استفاده شود تا بتوان عصب بینایی را به‌خوبی معاینه کرد. سپس از سطح عصب بینایی تصاویری گرفته می‌شود تا برای معاینات و اقدامات بعدی مورد استفاده قرار بگیرد.
• گونیوسکوپی آزمایش بعدی است که به‌کمک آن زاویهٔ چشم معاینه می‌شود. برای انجام گونیوسکو یک لنز تماسی ویژه روی چشم‌ قرار داده می‌شود تا مشخص شود زاویهٔ چشم چه وضعیتی دارد. درنتیجه می‌توان از سایر مشکلاتی که موجب افزایش فشار چشم می‌شوند، جلوگیری کرد.
• آزمایش میدان بینایی برای بررسی دید پیرامونی انجام می‌شود. برای این آزمایش معمولا از دستگاهی به‌نام پریمتر استفاده می‌شود. این آزمون برای اطلاع از هرگونه نقص میدان بینایی ناشی از آب‌سیاه انجام می‌شود. ممکن است این آزمون نیاز به تکرار داشته باشد. اگر خطر آسیب ناشی از آب‌سیاه کم باشد، ممکن است آزمون سالی یک بار انجام بشود. اگر خطر بروز آسیب‌های ناشی از آب‌سیاه بالا باشد، ممکن است انجام این آزمون هر ۲ ماه یک بار ضرورت پیدا بکند.
• پاکیمتری یا اندازه‌گیری ضخامت قرنیه به کمک یک ابزار فراصوت اندازه‌گیری می‌شود تا فشار چشم به‌طور دقیق مشخص بشود. نازکی قرنیه می‌تواند باعث شود که فشار چشم به‌اشتباه کمتر نشان داده شود. ضخامت بیشتر قرنیه نیز باعث می‌شود فشار چشم به‌اشتباه بیشتر از مقدار واقعی‌اش نشان داده شود.

روند درمان در خانه

اگر چشم‌پزشک داروهایی را برای کاهش فشار چشم تجویز کرد، باید آن داروها به‌دقت مصرف و دستورالعمل‌های پزشک را به‌خوبی دنبال کنید. درصورت بی‌توجهی به دستورات پزشک، احتمال افزایش فشار چشم، آسیب به عصب بینایی و کاهش بینایی دائمی وجود دارد.

درمان‌های پزشکی

هدف درمان‌های پزشکی کاهش فشار چشم است تا بتوان از آسیب‌های ناشی از آب‌سیاه و کاهش بینایی جلوگیری کرد. درمان‌های پزشکی معمولا برای کسانی انجام می‌شود که در خطر بالای ابتلا به آب‌سیاه قرار دارند یا نشانه‌هایی از آسیب به عصب بینایی در آنها مشاهده شده است.

روند درمانی که چشم‌پزشک درنظر می‌گیرد، در افراد مختلف متفاوت است. بسته به شرایط فرد ممکن است چشم‌پزشک بخواهد دارو تجویز کرده یا فقط بیمار را تحت نظر داشته باشد. چشم‌پزشک درباره مزایا و معایب درمان یا تحت نظر داشتن با بیمار صحبت خواهد کرد.

• برخی چشم‌پزشکان تمام موارد فشار چشم بالای ۲۱ میلی‌متر جیوه را با دارو درمان می‌کنند. درحالی‌که برخی تا شواهدی از آسیب به عصب بینایی مشاهده نکنند، درمان با دارو را شروع نخواهند کرد. بیشتر چشم‌پزشکان کسانی را که فشار چشم ۲۸ تا ۳۰ میلی‌متر جیوه دارند، با دارو درمان می‌کنند. زیرا با این مقدار فشار چشم احتمال بروز آسیب به عصب بینایی زیاد است.
• معمولا چشم‌پزشک برای کسانی که علائمی مانند تاری دید، دیدن هالهٔ نور یا درد را تجربه می‌کنند یا فشار چشم‌شان به‌طور منظم در معاینات افزایش داشته باشد، روند درمان را شروع خواهد کرد.

معمولا روند درمان با توجه به فشار چشم طبق دستورالعمل‌های زیر انجام می‌شود:

• اگر فشار چشم‌تان ۲۸ میلی‌متر جیوه یا بیشتر باشد، روند درمان‌تان با دارو شروع می‌شود. پس از یک ماه مصرف دارو، چشم‌پزشک نوبت دیگری را برای معاینه مشخص می‌کند تا تأثیر دارو را مشخص بکند. اگر داروها تأثیرگذار بودند، معمولا هر ۳ تا ۴ ماه یک بار نوبت معاینه برای‌تان تعیین می‌شود.
• اگر فشار چشم‌تان ۲۶ تا ۲۷ میلی‌متر جیوه باشد، فشار چشم‌تان ۲ تا ۳ هفته پس از اولین معاینه مجددا اندازه‌گیری خواهد شد. در دومین معاینه اگر فشار چشم‌تان هنوز در محدودهٔ ۳ میلی‌متر جیوه از اولین معاینه قرار داشت، باید هر ۳ تا ۴ ماه برای معاینهٔ مجدد به چشم‌پزشک مراجعه بکنید. اگر پس از آن فشار چشم‌تان پایین‌تر از نوبت دوم معاینه بود، ممکن است پزشک زمان بعدی برای معاینهٔ مجدد را افزایش بدهد. همچنین باید حداقل سالی یک بار آزمون میدان بینایی انجام دهید و عصب بینایی‌تان معاینه شود.
• اگر فشار چشم‌تان بین ۲۲ تا ۲۵ میلی‌متر جیوه بود، نوبت دیگر معاینه برای ۲ تا ۳ ماه دیگر تعیین می‌شود. در معاینهٔ دوم اگر هنوز فشارتان در محدوده ۳ میلی‌متر جیوه از اولین معاینه بود، نوبت بعدی معاینه برای ۶ ماه بعد تعیین می‌شود. معاینهٔ بعدی شامل تست میدان بینایی و معاینهٔ عصب بینایی خواهد بود. سپس حداقل سالی یک بار این آزمون‌ها تکرار می‌شوند.

ممکن است به دلایل زیر چشم‌پزشک برای‌تان نوبت بعدی معاینه تعیین کند:

• اگر در طول آزمون میدان بینایی، نتایج غیرطبیعی مشاهده شود، دوباره برای شما نوبت معاینه تعیین می‌شود. چشم‌پزشک به‌دقت نقص در آزمون میدان بینایی را بررسی خواهد کرد. زیرا این نقص می‌تواند نشانه‌ای از شروع آب‌سیاه زاویه‌باز باشد. به‌همین دلیل بسیار مهم است که در طول آزمایش بسیار جدی باشید. زیرا این آزمون می‌تواند نشان بدهد که آیا برای کاهش فشار چشم نیاز به مصرف دارو دارید یا خیر. اگر در طول آزمون احساس خستگی کردید، از تکنسین بخواهید صبر بکند تا کمی استراحت کنید. زیرا این‌گونه نتیجهٔ آزمون‌تان دقیق‌تر خواهد بود.
• اگر فشار چشم‌تان به‌طور چشمگیری افزایش یافت یا از داروی کلیژرنیک (نوعی داروی آب‌سیاه) استفاده می‌کنید، انجام آزمایش گونیوسکوپی حداقل هر ۱ یا ۲ سال یک بار توصیه می‌شود.
• اگر تغییراتی در عصب بینایی ایجاد شد، عکس‌های فوندوس (تصاویری که از پشت چشم گرفته می‌شوند) بیشتری از چشم‌تان گرفته خواهد شد.

داروها

داروی خوب برای درمان فشار چشم دارویی است که در کاهش فشار چشم مؤثر باشد، بدون عوارض جانبی بوده و گران‌قیمت نباشد. البته دارویی وجود ندارد که همهٔ این ویژگی‌ها را با هم داشته باشد. در زمان تجویز دارو چشم‌پزشک براساس اولویت‌های شما برای‌تان دارو تجویز می‌کند.

معمولا داروها به‌شکل قطره‌های چشمی هستند که برای کاهش فشار چشم تجویز می‌شوند. برخی اوقات بیش از یک نوع دارو برای فرد تجویز می‌شود.

معمولا ابتدا باید قطره چشمی را در یک چشم امتحان کنید و در صورت تأثیرگذاری احتمالا آن را در هر دو چشم‌تان بریزید.

زمانی‌که دارو تجویز شد باید، برای پیگیری تأثیر دارو مجددا به چشم‌پزشک مراجعه کنید. اولین مراجعه معمولا ۳ تا ۴ هفته پس از شروع مصرف دارو است. فشار چشم‌تان کنترل می‌شود تا مشخص شود دارو توانسته فشار چشم‌تان را کاهش بدهد یا خیر. اگر دارو مؤثر واقع شد و موجب بروز عوارض جانبی نشد، باید به مصرف آن ادامه دهید تا وضعیت‌تان ۲ تا ۴ ماه دیگر مجددا ارزیابی شود. اگر دارو در کاهش فشار چشم تأثیری نداشت، باید مصرف آن را متوقف کرده و داروی جدیدی برای‌تان تجویز شود.

معمولا چشم‌پزشک زمان مراجعهٔ بعدی را با توجه به نوع داروی تجویزی مشخص می‌کند. به‌عنوان مثال برخی داروها (مانند لاتانوپروست، تراووپروست و بیماتوپروست) ۶ تا ۸ هفته طول می‌کشد تا بتوانند به‌طور کامل اثر بگذارند.

در زمان مراجعه بیمار، ممکن است چشم‌پزشک بررسی کند تا ببیند داروها موجب آلرژی در فرد شده‌اند یا خیر. اگر با مصرف داروها علائم یا عوارض جانبی‌‌ای را تجربه می‌کنید، آن را با چشم‌پزشک در میان بگذارید.

به‌طور کلی اگر فشار چشم با ۱ یا ۲ دارو کنترل نشود، معمولا فرد به آب‌سیاه زاویه‌باز مبتلا شده است. در این مواقع پزشک در مورد گام‌های بعدی در روند درمان با شما صحبت خواهد کرد.

جراحی

معمولا درمان فشار چشم با جراحی با لیزر رایج نیست. زیرا خطر انجام این کار به مراتب بیشتر از خطر ابتلا به آب‌سیاه است. بااین‌حال اگر نتوانید داروهایتان را به‌خوبی مصرف کنید؛ آن هنگام جراحی با لیزر می‌تواند یکی از گزینه‌ها باشد و باید درمورد آن با چشم‌پزشک مشورت کنید.

مراحل پس از تشخیص

بسته به میزان آسیب به عصب بینایی و میزان کنترل فشار چشم، باید مبتلایان به فشار چشم از هر ۲ ماه یک بار تا سالی یک بار به چشم‌پزشک مراجعه کنند. همچنین اگر نتوان فشار چشم را به‌خوبی کنترل کرد، ممکن است نیاز باشد تا فرد زودتر به چشم‌پزشک مراجعه کند.

کسانی‌که فشار چشم بالا دارند، ولی آزمون عصب بینایی و میدان بینایی‌شان طبیعی است یا کسانی‌که نتایج آزمایش عصب بینایی و میدان بینایی‌شان مشکوک است، حتی با وجود طبیعی‌بودن فشار چشم باید نگران آب‌سیاه باشند.

پیشگیری

نمی‌توان از بروز فشار چشم جلوگیری کرد. اما با مراجعهٔ منظم به پزشک و مراقبت می‌توان از پیشرفت آن و ابتلا به آب‌سیاه جلوگیری کرد.

نتیجه

داشتن اطلاعات و انجام دستورات برای مبتلایان به فشار چشم بسیار خوب است. با پیگیری وضعیت و انجام دستورات چشم‌پزشک، بیشتر مبتلایان به فشار چشم می‌توانند از بروز آب‌سیاه زاویه‌باز جلوگیری کنند و تا پایان زندگی‌شان بینایی خوبی داشته باشند.

با کنترل ضعیف، افزایش فشار چشم می‌تواند موجب آسیب به عصب بینایی و میدان بینایی و درنتیجه بروز آب‌سیاه شود.