بیهوشی عمومی یعنی ازدست‌دادن موقت هوشیاری و درد برای انجام عمل جراحی که به‌رغم آسان‌ترکردن جراحی‌ها، عوارضی نیز دارد. عوارض استفاده از بیهوشی عمومی در جراحی به‌ندرت دیده می‌شود، اما باز هم ممکن است سبب نگرانی و اضطراب بیماران شود. شناخت انواع بیهوشی و عوارضشان برای آسان‌ترکردن این تجربه مفید است. در ادامه، شما را با نحوه عملکرد و عوارض بیهوشی عمومی آشنا خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
بیهوشی چیست؟
بیهوشی عملیاتی پزشکی است که موجب می‌شود درد عمل جراحی را حس نکنید. این عملیات انواع مختلفی دارد که هرکدام عملکرد متفاوتی دارند. بعضی داروها موضعی هستند و قسمت‌هایی از بدن را بی‌حس می‌کنند و برخی دیگر با بی‌حس‌کردن مغز، باعث به خواب رفتن بیمار در حین جراحی می‌شوند. این نوع بیهوشی بیشتر در جراحی‌های سر، قفسه سینه یا شکم کاربرد دارد.
بیهوشی چگونه بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؟
دارویی که برای بیهوشی به کار می‌رود ممکن است به صورت گاز استنشاقی یا تزریق وریدی پیش از جراحی یا حین آن باشد. هنگامی که به این روش‌ها بیهوش می‌شوید، وارد سطح هوشیاری عمیق‌تری از خواب می‌شوید. یعنی اصلا به محیط اطراف خود آگاه نخواهید بود و درد را احساس نمی‌کنید.
بیهوشی موجب فلج موقت عضلات می‌شود تا فرد حین جراحی کاملا بی‌حرکت بماند. چون ماهیچه‌های تنفسی نیز دچار فلجی می‌شوند، لوله‌ای تنفسی وارد گلو و به دستگاهی برای اکسیژن‌رسانی متصل می‌شود.
شایع‌ترین عوارض بیهوشی عمومی
خوب است بدانید که پزشک و تیم جراحی شما می‌توانند در پیشگیری از عوارض بیهوشی بعد از عمل نقش داشته باشند و این کار را با تجویز دارو و انجام مراقبت‌ها پیش از بیهوشی یا حین آن انجام دهند. همچنین پس از جراحی تحت‌نظر خواهید بود تا در صورت بروز مشکل، سریع آن را برطرف کنند. اگر دچار عوارض بیهوشی شوید، معمولا پس از چند ساعت از بین می‌روند.
۱. تهوع و استفراغ
شایع‌ترین عارضه‌های بیهوشی عمومی، تهوع و استفراغ هستند. همچنین اگر پس از جراحی‌های قبلی دچار تهوع یا استفراغ شده‌اید، بیشتر در معرض این عارضه قرار دارید. معمولا برای پیشگیری از تهوع و استفراغ پس از عمل، داروهای ضد تهوع قبل از عمل تجویز می‌شوند. همچنین ممکن است در صورت داشتن حالت تهوع، پس از عمل هم داده شوند.
۲. گلودرد و گرفتگی صدا
لوله تنفسی ممکن است منجر به گلودرد یا گرفتگی صدا شود. هرچقدر جراحی طولانی‌تر باشد، احتمال بروز این عارضه بیشتر می‌شود. با اینکه راهی برای پیشگیری از آسیب به گلو وجود ندارد، می‌توان پس از جراحی از داروهایی برای کاهش گلودرد استفاده کرد.
۳. خشکی دهان
خشکی دهان ممکن است به‌دلیل نخوردن آب و غذا، پیش از جراحی و حین آن ایجاد شود یا از عوارض داروی بیهوشی باشد. معمولا ۲۴ ساعت پس از جراحی، خشکی دهان از بین می‌رود. در این بازه زمانی می‌توانید با آب و یخ از خشکی دهان جلوگیری کنید.
۴. لرز
بعضی از داروهایی که برای بیهوشی استفاده می‌شوند ممکن است منجر به لرز شوند. این علامت معمولا با ازبین‌رفتن اثر داروها ناپدید می‌شود. همچنین لرز می‌تواند ناشی از کاهش دمای بدن حین جراحی باشد. استفاده از پتوی بیشتر تا ازبین‌رفتن لرز می‌تواند باعث راحتی بیشتر شود.
تب نیز می‌تواند از دلایل لرز باشد. اگر تب بلافاصله پس از جراحی ظاهر شود، معمولا نشانه‌ای از ابتلا به عفونت پیش از جراحی است.
۵. خواب‌آلودگی
داروهایی که برای بیهوشی عمومی استفاده می‌شوند می‌توانند باعث خواب‌آلودگی و گیجی شوند. معمولا ساعت‌های اولیه پس از جراحی بین خواب و بیداری سپری می‌شوند. پس از یک خواب شبانه کامل، این عارضه برطرف می‌شود.
۶. درد عضلات
داروهای فلج‌کننده عضلات که از سست‌کننده‌های عضلانی قوی هستند، همراه با بیهوشی عمومی به کار می‌روند و می‌توانند باعث درد عضلات شوند. بی‌حرکت درازکشیدن در حین جراحی نیز می‌تواند منجر به بدن‌درد شود. بیماران معمولا پس از جراحی از بدن‌درد، معمولا کمردرد، گلایه می‌کنند که به‌دلیل بی‌حرکت‌بودن حین جراحی ایجاد شده است.
۷. خارش
داروهایی که حین و بعد از جراحی داده می‌شوند، عموما به خارش پوست منجر می‌شوند.
جدی‌ترین عوارض بیهوشی عمومی
چند ساعت اول پس از جراحی، دائم تحت‌نظر خواهید بود. اگر حین بهبودی علائم عارضه‌های جدی بیهوشی را نشان دهید، به درمان پزشکی نیاز خواهید داشت.
۱. گیجی
ممکن است پس از به‌هوش‌آمدن، حالت روانی بیمار دچار اختلال شود. به‌هوش‌آمدن در محیطی ناآشنا مانند بیمارستان نیز گیجی و آزردگی را بیشتر می‌کند. تاثیر بیهوشی بر حافظه در افرادی با سن بالاتر، مبتلا به آلزایمر یا سایر بیماری‌های ذهنی و زوال عقل بیشتر دیده می‌شود.
معمولا مشکلات ذهنی با خارج‌شدن کامل داروهای بیهوشی از بدن از بین می‌روند. همچنین بستری‌بودن در بخش مراقبت‌های ویژه یکی از عواملی است که احتمال ابتلا به گیجی و سردرگمی را افزایش می‌دهد، زیرا بیمار مدام در معرض محرک‌هایی مانند نور، صدای دستگاه‌ها و کارکنان بیمارستان قرار می‌گیرد.
۲. مشکلات ادراری
بیهوشی عمومی باعث فلج‌شدن ماهیچه مثانه می‌شود. این امر نه‌تنها ادرار را سخت می‌کند، بلکه توانایی تشخیص زمان ادرار را نیز مختل می‌کند. علاه بر آن، در بیشتر جراحی‌ها باید سوند فولی گذاشته شود که ادرار را مستقیم از مثانه خالی می‌کند. هر دو مورد در روزهای پس از برداشتن سوند، باعث مشکلات ادراری یا نشت ادرار می‌شوند.
همچنین پس از سوندگذاری، احساس آزردگی و سوزش هنگام ادرار رایج است. گاهی اوقات این علائم با عفونت مجرای ادراری اشتباه گرفته می‌شوند. با اینکه داشتن سوند خطر ابتلا به عفونت مجرای ادراری را افزایش می‌دهد، بیشتر بیماران به آن مبتلا نمی‌شوند.
۳. مشکلات روده‌ای
همان‌طور که عملکرد مثانه تحت‌تأثیر داروهای بیهوشی قرار می‌گیرد، عملکرد روده نیز دچار اختلال می‌شود. در بعضی موارد، ممکن است روده‌ها تا چند روز پس از جراحی نتوانند غذا و مواد دفعی را در طول لوله گوارش حرکت دهند. این عارضه فلج ایلئوس نام دارد. معمولا این مشکل تا ۵ روز پس از جراحی حل می‌شود.
در جراحی‌های سرپایی، بیمار معمولا تا زمانی که بتواند گاز دفع کند، که نشانه‌ای از عدم وجود ایلئوس است، در بخش ریکاوری نگه داشته می‌شود و پس از آن به خانه می‌رود.
۴. راحت جدانشدن از دستگاه اکسیژن
معمولا به‌محض پایان جراحی، لوله اکسیژن برداشته می‌شود و فرد می‌تواند به‌طور عادی تنفس کند. اما برای افرادی با سن بالا یا دچار مشکلات سلامتی، ممکن است دستگاه اکسیژن تا چند ساعت پس از جراحی نگه داشته شود.
در موارد نادر، بعضی افراد باید مدت طولانی‌تری در بخش مراقبت‌های ویژه بمانند تا تیم مراقبت امکان تنفس مستقل آنها را فراهم کند.
۵. آسپیره‌شدن و ذات‌الریه
آسیپره‌شدن (Aspiration) یعنی وقتی غذا یا مایعات حین جراحی وارد ریه می‌شود. هنگامی که این اتفاق در زندگی روزمره می‌افتد، اصطلاحا می‌گوییم چیزی به گلویمان پرت شده است و ریه‌ها با سرفه و بالا فرستادن مایع یا غذا پاک می‌شوند. اما حین جراحی امکان سرفه‌کردن وجود ندارد و فرد حتی خبر ندارد آسیپیره شده است. همین امر می‌تواند باعث مشکلات جدی شود.
اگر غذای هضم‌نشده وارد ریه‌ها شود، می‌تواند بیماری ذات‌الریه یا سینه‌پهلو را ایجاد کند. برای پیشگیری از این مسئله، باید تا چند ساعت مشخص پیش از جراحی از نوشیدن و خوردن خودداری کنید. اگر معده خالی باشد، احتمال آسیپیره‌شدن کمتر است.
اگر آسپیره به ذات‌الریه منجر شود، لازم است که بیمار آنتی‌بیوتیک مصرف کند و حتی دوباره در بیمارستان بستری شود.
۶. لخته خون
ثابت‌ماندن حین جراحی به‌مدت چندین ساعت باعث افزایش خطر ایجاد لخته خونی می‌شود که ترومبوز ورید عمقی نام دارد. بیشتر لخته‌ها در پاها تشکیل می‌شوند.
۷. هایپرترمیا بدخیم
این عارضه از عوارض جدی بیهوشی است که باعث تب بالا و انقباض عضلات می‌شود و در صورت عدم تشخیص و درمان آن، می‌تواند به ازکارافتادن اندام‌های بدن منجر شود.
هایپرترمیا بدخیم بر اثر واکنش بدن به داروهای بیهوشی ایجاد می‌شود و می‌تواند کشنده باشد. اگر سابقه خانوادگی هایپرترمیا بدخیم را داشته باشید، آزمایش خون مشخص می‌کند ژن ابتلا به آن را دارید یا خیر.
۸. آگاهی حین بیهوشی
این عارضه بسیار نادر است و هنگامی رخ می‌دهد که فرد کاملا هوشیاری خود را از دست نمی‌دهد. بیماران تجربه‌های مختلفی از آگاهی حین بیهوشی را گزارش کرده‌اند، مثلا به‌خاطرآوردن مکالمه‌های درون اتاق عمل یا حتی دیدن، شنیدن و احساس‌کردن هر چیزی که حین عمل اتفاق می‌افتد.
اگر داروی بیهوشی مناسب به فرد داده شود، آگاهی حین بیهوشی به‌ندرت اتفاق می‌افتد.
چه افرادی بیشتر دچار عوارض بیهوشی می‌شوند؟
عوارض بیهوشی عمومی افراد مختلف را به دلایل مختلف تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. شدت این علائم به این عوامل بستگی دارد:
- وضعیت فعلی سلامتی و سابقه پزشکی: مثلا بیماری‌های مغزی، قلبی، ریوی یا کلیوی خطر عوارض را افزایش می‌دهند.
- سبک زندگی: مثلا سیگارکشیدن و مصرف مواد مخدر یا الکل.
- سابقه خانوادگی: اگر یکی از اعضای خانواده شما به داروهای بیهوشی حساسیت داشته باشد، شما نیز ممکن است دچار مشکلاتی شوید.
- عمل جراحی: طول و سنگینی عملی که انجام می‌دهید بر میزان خطر عوارض مؤثر است.
- داروی بیهوشی: داروهای مختلفی برای بیهوشی عمومی استفاده می‌شوند که هرکدام ممکن است احتمال بروز عوارض را تغییر دهند.
مثلا کودک سالمی که جراحی یک‌ساعته برای برداشتن لوزه دارد، علائم کمتری از فرد ۸۵ساله‌ای خواهد داشت که سیگار می‌کشد و عمل قلب باز چندین‌ساعته دارد. علاوه بر خطرات بیهوشی، خود جراحی نیز خطراتی مانند عفونت را به همراه دارد.
بیهوشی برای چه کسانی خطرناک است؟
به‌طور کلی، بیهوشی عمومی بسیار امن است. حتی افرادی با بیماری‌های شدید نیز می‌توانند به‌صورت کاملا امن بیهوش شوند. در واقع این عمل جراحی است که بیشترین خطر را به همراه دارد. با این حال، افراد پیر و کسانی که جراحی‌های طولانی دارند بیشتر در معرض خطر عواقب ناخوشایند بیهوشی هستند، از جمله:
- گیجی پس از جراحی؛
- حمله قلبی؛
- ذات‌الریه؛
- سکته مغزی.
عوارض بیهوشی در کودکان
به‌طور کلی عوارض بیهوشی در کودکان به‌ندرت رخ می‌دهند. شایع‌ترین عوارض بیهوشی در کودکان ملایم هستند و شامل تهوع و سستی می‌شوند. بنا به گفته سازمان غذا و داروی آمریکا، استفاده طولانی یا مکرر بیهوشی عمومی یا داروهای آرام‌بخش برای کودکان زیر ۳ سال می‌تواند بر رشد و تکامل مغز تأثیر بگذارد. البته این اطلاعات درباره عوارض بیهوشی های مکرر بر اساس آزمایش‌های حیوانی است.
بررسی کودکان زیر ۳ سالی که تنها ۱ بار تحت بیهوشی قرار گرفته بودند نشان داد که این امر بر آی کیو آنها تأثیری نداشته است. برای اطمینان، بهتر است جراحی‌های غیرضروری به بعد از ۳سالگی موکول شوند. مثلا بهتر است جراحی‌هایی برای برداشتن ماه‌گرفتگی یا خال مادرزادی پس از ۳سالگی انجام شوند، اما جراحی برای رفع عدم تطابق چشمی باید زودتر انجام شود تا مانع تکامل بینایی کودک نشود.
سخن پایانی
عوارض بیهوشی معمولا ملایم و بسیار نادر هستند. عارضه‌های خفیف پس از چند روز و بدون نیاز به مداخله خوب می‌شوند و نیازی به مراجعه به بیمارستان ندارند. البته عارضه‌هایی نیز هستند که می‌توانند زندگی بیمار را به خطر بیندازند و شناخت آنها می‌تواند برای تشخیص و دریافت درمان مناسب مؤثر باشد. در صورت مشاهده علائمی مانند دفع‌نشدن ادرار، اختلال تنفسی، التهاب شدید، خونریزی یا درد، باید بدون تأخیر به بیمارستان مراجعه کنید.
