از مدت‌ها پیش از پیوند مغز استخوان برای درمان برخی از انواع سرطان استفاده می‌شد. اما امروزه به‌طور گسترده‌ای از آن برای درمان بیماری های خودایمنی استفاده می‌شود. سازمان غذا و داروی آمریکا استفاده از پیوند مغز استخوان را تنها برای درمان سرطان تایید کرده و استفاده از آن برای درمان سایر مشکلات هنوز به تایید این سازمان معتبر نرسیده است. برای آشنایی بیشتر با پیوند مغز استخوان با ادامهٔ این مطلب همراه بشوید.
پیوند مغز استخوان برای درمان چه مشکلاتی استفاده می‌شود؟
سلول‌های مغز استخوان (سلول‌های بنیادی) می‌توانند در بدن بهعنوان سلول‌های تخصص‌یافتهٔ مختلفی رشد بکنند. استفاده از پیوند مغز استخوان برای درمان برخی سرطان‌ها به تایید رسیده است. ازجمله این سرطان‌ها می‌توان به مولتیپل میلوما، سرطان خون و برخی از انواع لنفوم اشاره کرد.
علاوه‌براین از پیوند مغز استخوان در بسیاری از کلینیک‌های تخصصی در سرتاسر دنیا برای درمان بیماری‌های خودایمنی استفاده می‌شود. ازجمله این بیماری‌ها می‌توان به ام‌اس اشاره کرد. پیوند مغز استخوان نتایج خوبی را در درمان این بیماری‌ها برجای گذاشت. بااین‌حال هنوز روش تایید‌شده‌ای برای درمان این مشکلات محسوب نمی‌شود.
انتخاب اهداکننده
دو نوع پیوند مغز استخوان وجود دارد. یکی از آنها پیوند مغز استخوان آلوژنیک و دیگری اتولوگ نام دارند.
پیوند مغز استخوان آلوژنیک
در این روش به یک اهداکننده نیاز است تا سلول مغز استخوان مناسب از او دریافت بشود. قبل از انجام این نوع پیوند مغز استخوان پزشک‌ها باید از شباهت سلول فرد اهداکننده با بیمار اطمینان حاصل بکنند. اغلب فرد اهداکننده از بین اقوام نزدیک انتخاب می‌شوند. البته احتمال دریافت از سایرین که شباهت کافی با بیمار را داشته باشند نیز وجود دارد.
برای بررسی شباهت سلول‌های افراد از پروتئین‌هایی به نام پادگن گلبول سفید انسانی (HLA) استفاده می‌شود. پزشک‌ها با بررسی این پروتئین می‌توانند شباهت خون و بافت فرد اهداکننده با بیمار را ارزیابی کرده و از شباهت آنها اطمینان حاصل کنند.
علاوه‌بر سلول‌های مغز استخوان موجود در خون فرد اهداکننده، می‌توان از سلول‌های خون بند ناف نیز استفاده کرد. این سلول‌ها نسبت به سایر سلول‌های بنیادی کمتر رشد کرده‌اند. به‌همین دلیل می‌توانند بهعنوان سلول‌های مختلف رشد بکنند. سلول‌های خون بند ناف در ابتدای تولد منجمد می‌شوند. درنتیجه از آسیب‌های محیطی و پیری در امان هستند. به‌همین دلیل این سلول‌ها به شباهت زیادی با بافت فرد بیمار نیاز ندارند.
پیوند مغز استخوان اتولوگ
در این نوع از پیوند مغز استخوان نیاز به شباهت بین فرد اهداکننده و بیمار وجود ندارد. زیرا سلول‌های مغز استخوان از خود بیمار دریافت می‌شود. سلول‌ها پس از دریافت، پاک و منجمد می‌شوند. سپس سلول‌ها پس از انجام شیمی درمانی به فرد بیمار تزریق می‌شوند.
براساس اعلام مرکز پیروگوف در مسکو روسیه مراحل پیوند مغز استخوان اتولوگ به شرح زیر است:
- تحریک سلول‌های مغز استخوان از ۴ تا ۶ روز؛
- جمع‌آوری سلول‌های مغز استخوان از ۱ تا ۳ روز؛
- شیمی‌درمانی به‌مدت ۴ روز؛
- تزریق سلول‌های مغز استخوان در ۱ روز؛
- ایزوله‌سازی به‌مدت ۸ تا ۱۲ روز.
چگونگی انجام فرایند
بااینکه در این روش از پیوند سلول‌های مغز استخوان استفاده می‌شود، اما سلول‌های مغز استخوان مهم‌ترین بخش ماجرا نیستند. درواقع عنصر کلیدی استفاده از داروهای شیمی‌درمانی است. استفاده از داروهای شیمی‌درمانی در پیوند مغز استخوان به دو شکل است. در یک روش از مقادیر بالای داروهای شیمی‌درمانی برای نابودی دستگاه ایمنی استفاده می‌شود. این روش بیشتر برای درمان انواع سرطان‌ها استفاده می‌شود.
در روش دیگر از مقادیر کمتر شیمی‌درمانی اما از داروهای مقاوم‌تر برای سرکوب دستگاه ایمنی استفاده می‌شود. این روش در درمان بیماری‌های خودایمنی مانند ام‌اس موفقیت خوبی از خود نشان داد.
در هر دو روش پس از استفاده از شیمی‌درمانی، پیوند سلول‌های مغز استخوان انجام می‌شود تا یک دستگاه ایمنی سالم و تازه ساخته بشود.
خطرات و عوارض پیوند مغز استخوان
بروز بیماری انسداد ورید کبدی (VOD) همراه با مشکلاتی در کلیه و ریه پس از انجام پیوند مغز استخوان یکی از عوارض شایع است. در ماه مارس سال ۲۰۱۶ سازمان غذا و داروی امریکا استفاده از داروی دفیبروتاید سدیم را بهعنوان درمانی برای این مشکل به تایید رساند.
یک خطر احتمالی دیگر که در پیوند مغز استخوان آلوژنیک شاهد آن هستیم، بیماری پیوند علیه میزبان است. این مشکل زمانی بروز می‌کند که سلول‌های فرد اهداکننده به بافت بدن میزبان حمله بکند. هرچه تشابه بافت‌های فرد اهداکننده با میزبان کمتر باشد، احتمال بروز این عارضه افزایش می‌یابد. ممکن است پزشک‌ها برای کاهش خطر عفونت یا بروز این عارضه داروهایی را تجویز بکنند.
عمل جراحی برای فرد اهداکننده خطر چندانی را به همراه ندارد. احتمال بروز عوارض جانبی جدی بسیار نادر است. عوارض احتمالی عبارت‌اند از:
- واکنش به داروی بیهوشی؛
- عفونت؛
- آسیب به اعصاب و ماهیچه‌ها؛
- واکنش به انتقال خون؛
- آسیب در محل ورود سوزن.
براساس اعلام انجمن سرطان آمریکا ممکن است اهداکنندگان پس از چند روز از اهدای سلول‌های مغز استخوان، احساس خستگی، ناراحتی و درد در ناحیهٔ پایینی پشت و باسن را تجربه بکنند. معمولا احساس ناراحتی با مصرف داروی بدون‌نسخهٔ استامینوفن و داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن تسکین می‌یابد.
ممکن است پزشک مصرف مکمل آهن را برای اهداکننده پیشنهاد بکند تا گلبول‌های قرمز فرد به میزان طبیعی‌اش برگردد. بسیاری از اهداکنندگان می‌توانند پس از ۲ تا ۳ روز فعالیت‌های طبیعی روزمره‌شان را از سر بگیرند. البته در برخی موارد ممکن است بهبود کامل ۲ تا ۳ هفته طول بکشد.
تحقیقات دربارهٔ درمان بیماری‌های خودایمنی از طریق پیوند مغز استخوان
مطالعات مختلف دربارهٔ تاثیر پیوند مغز استخوان بر درمان بیماری‌های خودایمنی نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد.
محققین کانادایی نتایج حاصل از کارآزمایی بالینی پیوند مغز استخوان اتولوگ را یک موفقیت بزرگ قلمداد کردند. در این مطالعه مبتلایان به بیماری ام‌اس با ناتوانی شدید، پس از درمان قادر به انجام کارهایی مانند راه‌رفتن، دوچرخه سواری و حتی اسکی شدند. این خبر به تیتر بسیاری از روزنامه‌های جهان تبدیل شد.
محققین بیمارستان آموزشی بازل سوئیس تحقیقی بر روی مشکلات ناشی از پیوند مغز استخوان اتولوگ بر روی بیماران مبتلا به بیماری خودایمنی انجام دادند. براساس گزارش آنها که در سال ۲۰۱۲ به چاپ رسید استفاده از پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های خودایمنی می‌تواند خطراتی مانند بیماری و مرگ را به‌دنبال داشته باشد و نمی‌تواند بهعنوان روشی استاندارد برای درمان این بیماری‌ها استفاده بشود.
باتوجه به خطرات احتمالی پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های خودایمنی باید قبل از پیوند مغز استخوان ارزیابی دقیقی از عملکرد اندام‌ها انجام بگیرد. پس از پیوند مغز استخوان باید آزمایش‌های بعدی انجام بشود تا بتوان وضعیت بیمار را به‌خوبی مشخص کرد.
هنوز مطالعات بیشتری دربارهٔ تاثیر پیوند مغز استخوان در درمان بیماری‌های خودایمنی در جریان است و یافته‌های آینده شاید بتواند چشم‌انداز بهتری از تاثیر این روش در درمان بیماری‌های خودایمنی به ما بدهد.
