یبوست کودکان مشکلی شایع است. کودک مبتلا به یبوست دچار کم‌تحرکی حرکات روده یا سخت و سفت شدن مدفوع است. از علل شایع می‌توان به از پوشک‌گرفتن زودهنگام کودک و تغییر در رژیم‌غذایی اشاره کرد. خوشبختانه، بسیاری از دلایل شیوع یبوست در کودکان موقتی و زودگذر است. تشویق کودک به تغییر در رژیم‌غذایی مانند مصرف میوه‌های حاوی فیبر و سبزیجات و نوشیدن مایعات بیشتر می‌تواند موجب برطرف شدن یبوست شود. همراه ما باشید، در این مقاله شما را با علائم و علت یبوست در کودکان، روش‌های پیشگیری و درمان آن آشنا خواهیم کرد.
نشانه‌ها و علائم یبوست کودکان
- اجابت مزاج کمتر از سه‌بار در هفته؛
- اجابت مزاج سفت، خشک و دشوار؛
- مدفوع با قطر زیاد که موجب مسدود شدن توالت شود؛
- احساس درد در هنگام اجابت مزاج؛
- درد شکمی؛
- وجود مقداری مایع یا مدفوعی به رنگ رُس در لباس زیر کودک که ممکن است به‌معنی انسداد مقعدی باشد؛
- وجود خون در سطح مدفوع سفت.
گاهی کودک از ترس اینکه اجابت مزاج ممکن است خطری برایش داشته باشد، از رفتن به توالت خودداری کند. در این‌جور مواقع ممکن است کودک از درد به خود بپیچد، با دست جلوی خروج مدفوع را بگیرد و درد در چهره‌اش مشخص باشد.
کی به دکتر مراجعه کنیم؟
یبوست در کودکان معمولا جدی نیست. اگرچه، یبوست مزمن گاهی به‌دلیل مشکلات جدی‌تر در کودکان است. بنابراین بهتر است در مواقعی که یبوست بیش از دو هفته به‌طول ادامه می‌یابد، حتما با پزشک متخصص مشورت کنید.
در صورت مشاهده علائم زیر بهتر است به دکتر مراجعه کنید:
- ترس کودک؛
- استفراغ؛
- خون در مدفوع؛
- تورم شکمی؛
- کاهش وزن؛
- پارگی‌های دردناک در اطراف مقعد، افتادگی راست‌روده یا پرولاپس رکتوم (یک ضایعه نامعمول که در آن تمام ضخامت دیواره‌ی راست‌روده (رکتوم) پایین می‌افتد و اغلب از درون مقعد خارج می‌شود).
علل شایع یبوست کودکان
یبوست زمانی اتفاق می‌افتد که حرکت مدفوع در دستگاه گوارش به‌دلیل سرعت کم خشک و سفت شود.
ممانعت از اجابت مزاج
ممکن است برخی از کودکان به‌دلیل ترس از توالت و یا ایجاد وقفه در بازی حاضر نباشند، به توالت بروند. برخی از کودکان نیز دوست ندارند از توالت‌های بیرون از خانه استفاده کنند.
اجابت مزاج دردناک، قطر بزرگ مدفوع و سفت بودن آن نیز از دیگر دلایلی است که معمولا باعث می‌شود کودکان از رفتن به توالت خودداری کنند. اگر مقعد کودک دچار زخم باشد، ممکن است به‌خاطر جلوگیری از تکرار تجربه‌ی دردناک اجابت مزاج به‌طور مدام از رفتن به توالت خودداری کند.
توجه به مسائل آموزشی در «از پوشک‌گرفتن» کودک
اگر کودک را زود از پوشک بگیرید، ممکن است باعث لجبازی کودک و نیز خدشه دار شدن اعتماد به نفس کودک شود. یک تصمیم نادرست از سوی والدین ممکن است باعث شود عادت رفتاری دفع مزاج در کودک به اختلالی رفتاری تبدیل شود و مشکلات جدی برای کودکان به وجود بیاورد.
تغییر در رژیم‌غذایی
مصرف‌نکردن غذاهای حاوی فیبر، میوه و سبزیجات در رژیم‌غذایی کودک یکی از علل شایع ابتلا به یبوست است. مشکل یبوست در کودکانی که تازه شروع به مصرف غذای کمکی کرده‌اند، بسیار بیشتر از کودکان شیرخوار است.
تغییر در برنامه‌ی غذایی
هرگونه تغییر در برنامه‌ی غذایی کودک مانند سفر، گرمای هوا یا استرس می‌تواند بر عملکرد دستگاه گوارش کودک تأثیر بگذارد. معمولا یبوست در کودکانی که برای اولین بار از خانه دور می‌شوند و به مدرسه می‌روند، شیوع بیشتری دارد.
داروها
مصرف داروهای ضدافسردگی و برخی داروهای دیگر ممکن است موجب یبوست در افراد شود.
- آلرژی داشتن به شیر گاو: آلرژی داشتن به شیر گاو یا مصرف زیاد لبنیات (پنیر و شیر گاو) گاهی می‌تواند منجر به بروز یبوست شود.
- سابقه‌ی فامیلی: میزان ابتلا به یبوست در کودکانی که یکی از اعضای خانواده به این بیماری مبتلا هستند، بیش از دیگران است. در واقع نمی‌توان تأثیر عوامل ژنتیکی و محیطی بر روی این بیماری را نادیده گرفت.
- شرایط پزشکی: مشکل یبوست کودکان به‌ندرت ممکن است نشان‌دهنده‌ی یک ناهنجاری آناتومی، متابولیکی یا مشکل در سیستم گوارش یا دیگر شرایط فیزیکی و جسمی باشد.
عوامل خطرساز
یبوست معمولا در کودکانی اتفاق می‌افتد که:
- تحرک کافی ندارند؛
- به مقدار کافی غذاهای حاوی فیبر مصرف نمی‌کنند؛
- آب کافی نمی‌نوشند؛
- داروهای خاص مانند برخی داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند؛
- به‌دلیل مشکل پزشکی در عملکرد راست روده دچار اختلال هستند؛
- در خانواده و اقوام درجه‌ی یک مشکل یبوست دارند.
یبوست
اگرچه ابتلای کودکان به یبوست ممکن است ناراحت‌کننده باشد، اما در اکثر مواقع مشکل چندان جدی نیست. البته اگر یبوست طولانی شود، ممکن است مشکلات جدی‌تری برای فرد و کودک مبتلا ایجاد کند:
- شکاف‌های مقعدی؛
- افتادگی راست‌روده یا پرولاپس رکتوم (به انگلیسی: Rectal prolapse) یک ضایعه نامعمول است که در آن تمام ضخامت دیواره‌ی راست‌روده (رکتوم) پایین می‌افتد و اغلب از درون مقعد خارج می‌شود؛
- دفع‌نکردن مدفوع؛
- مقاومت در برابر اجابت مزاج از سوی کودک به‌دلیل درد زیاد که همین باعث می‌شود مدفوع برای مدت بیشتری در روده بماند و سفت‌تر و سخت‌تر شود.
روش‌های پیشگیری از یبوست کودکان
- مصرف غذاهای حاوی فیبر بالا در کودکان: به رژیم‌غذایی کودک غذاهای سرشار از فیبر مانند میوه، سبزی، حبوبات، نان و غلات سبوس‌دار اضافه کنید. اگر کودک تمایلی به مصرف غذاهای فیبردار ندارد، می‌توانید به غذای روزانه‌ی کودک چند گرم فیبر اضافه کنید.
- بچه‌ها را تشویق کنید تا آب بیشتری بخورند: نوشیدن آب در اغلب موارد یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از یبوست کودکان است.
- ورزش: انجام منظم حرکات ورزشی کمک می‌کند تا دستگاه گوارش کودک عملکرد بهتری داشته باشد.
- داشتن برنامه‌‌ای منظم برای اجابت مزاج: بعد از هر وعده‌ی غذایی زمانی را به دست‌شویی رفتن کودک اختصاص دهید. اگر لازم است از یک چهارپایه استفاده کنید تا کودک در هنگام دفع مدفوع راحت‌تر باشد.
- به کودک یادآوری کنید که هر زمان لازم است به توالت برود: برخی از بچه‌ها ممکن است وقتی غرق بازی هستند، به دست‌شویی نروند و آن را به‌تأخیر بیندازند که همین زمینه‌ی ابتلا به یبوست را به‌وجود می‌آورد.
- بررسی داروها: اگر کودک شما داروی خاصی مصرف می‌کند که احتمال می‌دهید باعث بروز یبوست شده است، بهتر است در مورد دارو و امکان تعویض آن با دکتر صحبت کنید.
نحوه تشخیص بیماری
از روش‌هایی که متخصص اطفال می‌تواند برای تشخیص یبوست کودکان استفاده کند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. جمع‌آوری اطلاعات کاملی از سابقه‌ی بیماری
ممکن است دکتر اطفال از شما درمورد سابقه‌ی بیماری‌های قبلی کودک سؤال کند. همچنین ممکن است از شما درمورد رژیم‌غذایی کودک و فعالیت‌های ورزشی کودک بپرسد.
۲. انجام معاینه‌ی فیزیکی
معاینه‌ی فیزیکی شامل فروبردن یک انگشت در مقعد کودک برای تشخیص ناهنجاری یا وجود مدفوع. ممکن است آزمایش مدفوع نیز از کودک گرفته شود تا از نبود خون در مدفوع اطمینان حاصل شود.
در یبوست‌های مزمن و حاد معمولا آزمایشات بیشتری از کودک گرفته می‌شود:
۳. عکس گرفتن از شکم
گرفتن عکس با اشعه‌ی X به دکتر این امکان را می‌دهد تا از بسته نبودن مسیر خروج مدفوع مطمئن شود.
۴. آزمایش انقباض راست روده
در این آزمایش، لوله‌ای باریک که کاتتر نامیده می‌شود، وارد مقعد کودک می‌کنند تا میزان انقباض ماهیچه‌های راست‌روده‌ی کودک جهت فشار برای خروج مدفوع اندازه‌گیری شود.
۵. عكس‌برداری با اشعه‌ی ایكس (تنقیه با باریم)
در این آزمایش، روده‌ی بزرگ، مقعد و راست‌روده با باریم پر می‌شوند و سپس عکس‌هایی با اشعه‌ی X گرفته می‌شود که دکتر به طور کامل می‌تواند وضعیت روده و راست‌روده‌ی بیمار را بررسی و معاینه کند.
۶. بیوپسی رکتوم
در این آزمایش بافت کوچکی از روده جهت آزمایش برداشته می‌شود تا عملکرد و کارکرد سلول‌های عصبی به‌طور دقیق بررسی شوند.
۷. آزمایش با کپسول‌های حاوی مواد نشان‌دار
در این آزمایش، از کودک خواسته می‌شود یک کپسول حاوی مواد نشان‌دار را قورت بدهد و سپس حرکت این کپسول در دستگاه گوارش طی چند روز بررسی می‌شود. درواقع با این کار دکتر روند حرکتی، سرعت و چگونگی انقباض ماهیچه‌های روده‌ی کودک را با دقت تحلیل می‌کند.
۸. آزمایش خون
ممکن است از کودک آزمایش خون نیز جهت بررسی احتمال ابتلا به بیماری تیروئید نیز گرفته شود.
درمان یبوست کودکان
با توجه به شرایط بیماری، ممکن است دکتر روش‌های متفاوتی را برای درمان پیشنهاد دهد:
۱. مکمل‌های فیبر یا ملین
اگر رژیم‌غذایی فرزند شما به‌اندازه‌ی کافی حاوی فیبر نیست، تجویز مکمل‌های فیبر مانند متاموسیل (Metamucil) یا سیتریکل (Citrucel) می‌تواند کمک‌کننده باشد. هرچند علاوه‌بر مصرف این مکمل‌ها لازم است کودک برای بهبود عملکرد دستگاه گوارش خود، روزانه حداقل یک لیتر آب مصرف کند. میزان آب و مکمل موردنیاز هر کودک با توجه به سن و وزن متفاوت است، پس بهتر است از مصرف خودسرانه‌ی دارو اجتناب و حتما با دکتر اطفال مشورت کنید.
شیاف گلیسیرین نیز می‌تواند در کودکانی که حاضر به قورت دادن قرص نیستند، کمک‌کننده باشد. درمورد بهترین روش درمانی بهتر است با دکتر خود مشورت کنید تا با توجه به شرایط زندگی شما و کودک‌تان بهترین دارو را تجویز کند.
۲. استفاده از ملین یا تنقیه
اگر انباشت مدفوع موجب انسداد شود، ممکن است دکتر پیشنهاد دهد برای رفع انسداد از ملین یا تنقیه استفاده کنید. پلی اتیلن گلیکول و روغن معدنی از ملین‌هایی که ممکن است که پزشک در این شرایط تجویز کند. هرگز بدون تجویز و مشورت با پزشک از ملین و تنقیه استفاده نکنید.
۳. تنقیه در بیمارستان
ممکن است پزشک برای ادامه‌ی روند درمان بیماری از شما بخواهد کودک مبتلا به یبوست مزمن و حاد را برای مدت کوتاهی در بیمارستان بستری کنید.
شیوه‌ی زندگی و روش‌های درمان خانگی یبوست کودکان
در اغلب موارد تغییرات کوچک در رژیم‌غذایی و سبک زندگی می‌تواند از بروز یبوست در اطفال پیشگیری کند:
۱. رژیم‌غذایی سرشار از فیبر
داشتن یک رژیم‌غذایی سرشار از فیبر می‌تواند موجب نرمی و دفع راحت‌تر مدفوع کودک شود. ازاین‌رو مصرف روزانه حداقل ۱۴ گرم فیبر که حدود ۱۰۰۰ کالری دارد، برای رژیم‌غذایی کودک پیشنهاد می‌شود.
در بچه‌های کوچک‌تر این میزان فیبر را می‌توان تا ۲۰ گرم در روز افزایش داد. مقدار فیبر موردنیاز در دختران نوجوان و زنان ۲۹ گرم در روز است که این میزان در مردان جوان به حدود ۳۸ گرم در روز می‌رسد.
غذاهای حاوی فیبر شامل میوه، سبزی، حبوبات و غلات سبوس‌دار است. بهتر است میزان فیبر موردنیاز بدن را به‌صورت کم‌کم وارد رژیم‌غذایی کودک کنید تا میزان گاز تولیدشده در دستگاه گوارش به‌تدریج کم شود. این گاز معمولا در افرادی که رژیم‌غذایی فاقد فیبر دارند، تشکیل می‌شود و موجب نفخ و ناراحتی می‌شود.
۲. مصرف آب کافی
مصرف آب و مایعات باعث می‌شود کودک اجابت مزاج راحت‌تری داشته باشد. البته درمورد مصرف زیاد شیر محتاط باشید، زیرا مصرف زیاد شیر در برخی کودکان ممکن است باعث یبوست شود.
۳. صرف زمان کافی برای اجابت مزاج
از کودک بخواهید نیم‌ساعت بعد از هر وعده‌ی غذایی بین پنج تا ۱۰ دقیقه برای اجابت مزاج زمان بگذارد. یک برنامه‌ی منظم برای اجابت مزاج داشته باشید و اجازه ندهید تعطیلات و یا مسافرت باعث به‌هم‌خوردن این برنامه شود.
۴. حامی و پشتیبان کودک باشید
به تلاش کودک برای اجابت مزاج پاداش دهید؛ نه به نتیجه‌ی کار. وقتی کودک برای اجابت مزاج تلاش می‌کند، سعی کنید با دادن یک هدیه‌ی کوچک او را تشویق کنید. در این‌جور مواقع می‌تواند یک کتاب خاص، یک برچسب خوشگل به او بدهید یا در بازی مورد علاقه‌اش شرکت کنید. هرگز کودک خود را به‌خاطر عدم کنترل بر مدفوع و کثیف‌شدن لباسش تنبیه نکنید.
۵. روش‌های جایگزین
علاوه‌بر تغییر در رژیم‌غذایی و سبک زندگی روش‌های مفید و کارآمدی دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند در درمان یبوست کودکان بسیار مؤثر باشد:
- ماساژ کودک: ماساژ دادن آرام شکم کودک می‌تواند باعث کاهش تنش ماهیچه‌های مثانه و روده شود و درنتیجه عمل اجابت مزاج بهتر اتفاق می‌افتد.
- طب سوزنی: طب سوزنی روشی سنتی در پزشکی چین است. در این روش سوزن‌های مختلف را در قسمت‌هایی از بدن فرو می‌برند. اگر یبوست کودکان با دردهای شکمی همراه باشد، طب سوزنی می‌تواند موجب کاهش درد شود.
اگر یبوست کودک بیش از دو هفته طول بکشد، بهتر است درمورد روش‌های درمانی با دکتر مشورت کنید. ممکن است در مواقع لازم، دکتر، شما را به یک متخصص گوارش ارجاع دهد. با توجه به اینکه وقت ملاقات با دکتر کوتاه است، شاید بهتر باشد اطلاعات موردنیاز را قبل از مراجعه به دکتر با خود مرور کنید تا در مطب بتوانید اطلاعات کامل و دقیقی از شرایط بیمار و بیماری در اختیار پزشک قرار دهید.
کارهایی که قبل از ملاقات با پزشک بهتر است انجام بدهید
- با محدودیت‌های قبل از ملاقات با دکتر آشنا شوید. در هنگام گرفتن وقت از دکتر، حتما بپرسید آیا کار خاصی هست که قبل از رفتن انجام دهید؛ مثل اعمال یک‌سری محدودیت‌های غذایی برای کودک.
- نشانه‌ها و علائم بیماری کودک را از قبل یادداشت کنید؛ حتی نشانه‌هایی که فکر می‌کنید ممکن است به بیماری ربط نداشته باشد. بهترین کار برای فراموش نکردن نشانه‌ها، یادداشت کردن آنهاست. زمان شروع یبوست و هر اتفاق مرتبط دیگر را روی برگه‌ای بنویسید. دفعات، شکل ظاهری مدفوع و هر تغییر در اجابت مزاج کودک (تعداد دفعات، مقدار و محتویات) را یادداشت کنید. همچنین سعی کنید اطلاعات دقیقی درمورد مقدار و نوع غذا و مایعاتی که کودک مصرف می‌کند، به دکتر بدهید.
- اطلاعات شخصی کودک را یادداشت کنید؛ اطلاعاتی درمورد استرس‌ها و نگرانی‌های اصلی و یا تغییرات اخیر زندگی کودک.
- لیستی از داروهایی که کودک مصرف می‌کند، تهیه کنید. ویتامین‌ها و مکمل‌هایی احتمالی در رژیم‌غذایی کودک را از قلم نیندازید. اطلاعات کافی درمورد روش‌های درمانی که تا الان برای رفع مشکل انجام داده‌اید، در اختیار دکتر بگذارید تا بهتر بتواند برای ادامه‌ی درمان به شما کمک کند.
- سؤالاتی را که دوست دارید از دکتر کودک‌تان بپرسید، حتما یادداشت کنید.
چه سؤالاتی را باید از دکتر بپرسید؟
در یبوست کودکان، یک‌سری سؤالات مهم است که پیشنهاد می‌کنیم حتما با دکتر خود در میان بگذارید:
- مهم‌ترین علامت و نشانه‌ی یبوست کودکان چیست؟
- دلایل ابتلا به یبوست چیست؟
- لازم است چه آزمایشاتی از کودک گرفته شود؟
- این شرایط ممکن است چقدر طول بکشد؟
- چه درمانی برای رفع مشکل پیشنهاد می‌کنید؟
- آیا لازم است در رژیم‌غذایی کودک تغییراتی بدهید؟
- آیا لازم است به متخصص مراجعه کنیم؟
- آیا درمان جایگزینی برای داروهای تجویزی وجود دارد؟
- آیا می‌توان این مشکل را بدون دارو برطرف کرد؟
- بروشور یا جزوه‌ای در مورد این بیماری وجود دارد که برای مطالعه پیشنهاد دهید؟ آیا سایت خاصی هست که اطلاعات پزشکی خوبی در این زمینه داشته باشد؟
چه انتظاری از دکتر خود دارید؟
احتمالا دکتر نیز سؤالاتی درمورد بیماری کودک از شما می‌کند. پس بهتر است آمادگی ذهنی داشته باشید تا بهتر بتوانید به سؤالات پاسخ دهید. دکتر ممکن است بپرسد:
- کی متوجه شروع علائم و نشانه‌های یبوست در کودک خود شدید؟
- آیا علائم ابتلا به یبوست در کودک ادامه‌دار است و یا گهگاه رخ می‌دهد؟
- علائم بیماری چقدر جدی است؟
- به‌نظر شما چه چیزی ممکن است باعث رفع یبوست در کودک شما شود؟
- آیا تابه‌حال خونی در مدفوع کودک دیده‌اید؛ فرقی نمی‌کند که خون همراه مدفوع دفع شده باشد و یا روی دستمال توالت دیده باشید.
- آیا کودک تابه‌حال لباسش را کثیف کرده است؟
- آیا کودک با حرکات روده تحریک می‌شود؟
- آیا در خانواده‌ی و نزدیکان کودک سابقه‌ی مشکلات خانوادگی وجود دارد؟
- آیا کودک شما داروی جدیدی مصرف می‌کند و یا اخیرا تغییری در میزان مصرف داروهایش ایجاد شده است؟
- تجربه‌ی آموزش توالت رفتن کودک خود را دقیق توضیح دهید.
درحالِ‌حاضر باید چه‌کاری انجام دهید
می‌توانید تا قبل از رسیدن وقت ملاقات با دکتر چند کار ساده انجام دهید تا از مشکلات یبوست فرزند خود کم کنید:
- به فرزند خود شربت آلو بدهید. اگر کودک طعم آلو را دوست ندارد، می‌توانید آن را با انواع شربت‌های دیگر مانند شربت سیب مخلوط کنید. فرقی نمی‌کند کودک شما چه سنی دارد، فقط مطمئن شوید در طول روز به‌اندازه‌ی کافی آب می‌خورد.
- مصرف غذاهای یبوست‌زا را کاهش دهید. از مصرف غذاهایی که ممکن است باعث بروز یبوست در کودک شود و یا مشکل را تشدید کند، مانند شیر و پنیر خودداری کنید.
- در صورت امکان کودک را به پیاده روی ببرید. انجام یک فعالیت ورزشی منظم می‌تواند باعث بهبود یبوست کودک شود.
- برای “از پوشک گرفتن” بچه عجله نکنید.
اگر فکر می‌کنید هم‌زمان با “از پوشک گرفتن” بچه، یبوست در کودک شروع شده است، بهتر است برای مدتی از این کار صرف‌نظر کنید تا ببینید آیا مشکل یبوست برطرف می‌شود یا خیر.
