ترس از مدرسه یا مدرسه هراسی موضوع عجیب یا پیش‌پا افتاده‌ای نیست. بسیاری از کودکان از رفتن به مهد‌کودک، پیش‌دبستانی یا مدرسه می‌ترسند. کودکان از سن ۱ تا ۲ سالگی «اضطراب جدایی» را تجربه می‌کنند. اگر کودکی در این سنین از والدینش جدا شود، به اضطراب و وابستگی دچار می‌شود. برخی کودکان حتی در محیط‌های خارج از خانه احساس راحتی و امنیت خود را از دست می‌دهند. این وضعیت طبیعی است و جای نگرانی ندارد. این مشکلات به‌مرورِزمان و با اقدامات آرامش‌بخش و پرورش احساس استقلال از بین می‌روند. برای پی‌بردن به نشانه‌ها و روش‌های بر‌طرف‌کردن ترس از مدرسه این مقاله را بخوانید.
اضطراب جدایی در برخی کودکان عمیق‌تر و ماندگار‌تر است. در این صورت باید هوشیار‌تر بود؛ چون ممکن است مسائل جدی‌تری در میان باشد! اگر ترس از مدرسه تا مدتی طولانی ادامه پیدا کند، تأثیرات مخرب جسمی و روحی‌ای بر کودکان خواهد داشت. طفره‌رفتن، استنکاف و یا ترس از مدرسه به همین وضعیت اطلاق می‌شود.
ویژگی‌ها و نشانه‌های ترس از مدرسه
کودکانی که از مدرسه می‌ترسند اغلب بسیار حساس و نا‌ایمن‌اند. این کودکان ترجیح می‌دهند همیشه کنار والدین خود بمانند و در صورت جدایی از آنها دچار اضطراب می‌شوند! اگر فرزندتان نشانه‌های زیر را بروز داد، ممکن است با ترس از مدرسه روبه‌رو باشد:
- نشانه‌های جسمی مداوم مانند ناراحتی‌های شکمی، حالت تهوع، استفراغ، اسهال یا خستگی شدید بدون علت پزشکی قابل‌تشخیص و واقعی؛
- کج‌خلقی، وابستگی یا علائم اضطراب در صورت جدایی از والدین؛
- ترس شدید از تنهایی یا ترس‌های غیر‌منطقی؛
- دشواری در خوابیدن و کابوس دیدن مداوم؛
- بروز نشانه‌ها در روز‌های مدرسه و رفع این نشانه‌ها در روز‌های تعطیل و آخر هفته‌ها.
کودکانی که با هراس از مدرسه روبه‌رو هستند، تا مدتی طولانی و به‌صورت ادامه‌دار از مدرسه رفتن امتناع می‌کنند. این ترس مشکل نادری نیست و متأسفانه تأثیر مخربی بر تحصیل کودکان دارد. تخمین زده می‌شود که ۱ تا ۵ درصد از کودکان، ترس از مدرسه دارند.
ترس از مدرسه تجربهٔ استرس‌آفرینی برای کودک و والدین است. خوشبختانه والدین می‌توانند برای کنار‌آمدن کودکان با این ترس و غلبه بر آن اقدامات مؤثری انجام دهند. گام نخست برای حل مشکل این است که بفهمید «چرا فرزندتان از مدرسه رفتن می‌ترسد».
دلایل به وجود آمدن ترس از مدرسه
پژوهشی در این حوزه، ۵ عامل زیر را با ترس از مدرسه مرتبط می‌داند:
- متغیر‌های اجتماعی ـ جمعیت‌شناختی (Sociodemographic)؛
- اضطراب؛
- افسردگی؛
- عوامل آموزشی (مربوط به محیط آموزشی)؛
- عوامل خانوادگی.
با در نظر داشتن عوامل بالا، نقش‌آفرینی مسائل زیر را نیز بررسی کنید:
- نقل‌مکان، شامل انتقال به مدرسۀ جدید، رفتن به کلاس بعدی و شروع کلاس‌های جدید؛
- تغییر در زندگی خانوادگی مانند جدا شدن اعضای خانواده، طلاق، مرگ عضوی از خانواده یا هرگونه رویداد تروماتیک (ازنظر روانی هولناک) دیگر؛
- دغدغهٔ امنیت یا سلامت اعضای خانواده (مانند بیماری یکی از اعضا)؛
- اضطراب اجتماعی یا خجالتی بودن؛
- مشکلات عذاب‌آور یا خجالت‌آور مانند شب ادراری مداوم؛
- با زورگویی یا تهدید روبه‌رو شدن در مدرسه؛
- ترس از عملکرد و نمرات ضعیف در مدرسه؛
- ترس از روابط بد با معلم‌ها یا هم‌کلاسی‌ها؛
- ترس (واقعی یا خیالی) از تنبیه یا مسخر‌ه شدن در مدرسه؛
- داشتن والدینی بیش از حد محافظت‌کننده (وابسته‌کننده) باجود پاک‌نیت‌بودن.
توجه کنید که کشف علت اجتناب کودکان از مدرسه گاهی بسیار دشوار است. ممکن است حتی خود کودک نیز متوجه نباشد چرا با مدرسه رفتن دچار اضطراب، ناراحتی یا مریضی می‌شود.
ترس از مدرسه در چه کودکانی بیشتر بروز می‌کند؟
هر کودکی ممکن است با ترس از مدرسه روبه‌رو شود. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کودکانی با شرایط زیر، بیشتر در معرض خطر هستند:
- تک‌فرزند‌ها؛
- کوچک‌ترین فرزند خانواده؛
- کودکانی که بیماری‌های مزمن دارند.
چگونه به کودکانی که ترس از مدرسه دارند کمک کنیم؟
دوباره تأکید می‌کنیم که بیزاری یا اکراه از مدرسه در اکثر کودکان از بین می‌رود. اگر احساس می‌کنید ترس کودک شما عمیق و ماندگار است، برای پیشگیری از بروز مشکلی مزمن و طولانی‌مدت می‌توانید اقدامات مؤثری انجام دهید. در صورت جدی‌نگرفتن این مسئله، توانایی فرزند شما برای کسب استقلال و بلوغ روانی و همچنین تحصیلات او به خطر می‌افتد.
در نخستین گام، اجازه دهید پزشک اطفال فرزند شما را معاینه کند. پزشک وجود هرگونه علت قابل‌درمان پزشکی را تشخیص خواهد داد. بسیاری از نشانه‌های مدرسه هراسی (مانند مشکلات شکمی) ممکن است نه به‌علت این ترس بلکه به‌علت مشکلات جسمی بروز کنند؛ به این ترتیب، هر نوع بیماری احتمالی شناسایی و درمان می‌شود.
پس از اینکه خیال‌تان از بابت مشکلات پزشکی آسوده شد، از معلم یا مشاور یا روان‌شناس مدرسه کمک بخواهید. با کمک آنها سعی کنید دلایل احتمالی ترس کودک خود را شناسایی کنید. با همراهی کارکنان مدرسه می‌توانید برنامه‌ای برای افزایش تمایل فرزندتان به مدرسه و کاهش رفتار‌های سلبیِ او طراحی و اجرا کنید.
برنامه‌های مداخله‌ای برای فائق‌آمدن بر ترس از مدرسه در هر دو محیط خانه و مدرسه اجرا می‌شوند. ممکن است راهبرد خاصی بیشترین کمک را به فرزند شما برساند، اما بد نیست همهٔ راهکار‌های زیر را در نظر بگیرید:
۱. با فرزند خود گفت‌و‌گو کنید
گاهی کودکان احساسات خود را بدون درخواست شما بیان نمی‌کنند. به‌جای سؤالات بله/خیر از سؤالاتی با پایان باز استفاده کنید تا کودک بتواند جای خالی را کامل کند. مثلا بپرسید: «وقتی در مدرسه هستی، چه چیزی بیشتر از همه آزارت می‌دهد؟»
۲. موانع آموزشی را پیدا کنید
ببینید آیا مهارت‌های ضعیف یادگیری یا نوعی ناتوانی در آموختن، نقشی در ترس از مدرسه دارند یا نه. حتی برای دانش‌آموزان ممتاز هم ترس از شکست (نمرات ضعیف)، یکی از علل ترس از مدرسه است.
۳. به فرزندتان تسلی‌خاطر دهید
همواره به فرزندتان یاد‌آوری کنید که همه‌چیز درست می‌شود. رفتار شما نیز باید همین گفتار را تأیید کند. به همین دلیل، نگرانی خود را بروز ندهید.
۴. یک متحد پیدا کنید
از معلم یا یکی دیگر از مسئولان مورد‌اعتماد مدرسه کمک بگیرید. از او بخواهید در صورت مضطرب شدن فرزندتان یا بروز هر مشکلی پشتیبان او باشد.
۵. روابط فرزند خود با دوستانش را تحکیم کنید
به فرزند خود کمک کنید روابط دوستانه‌اش را گسترش دهد. می‌توانید دوستانش را به منزل دعوت کنید یا او را در یک باشگاه ورزشی یا فعالیت جمعی دیگر ثبت‌نام کنید.
۶. برنامه‌های فرزندتان را ارزیابی کنید
مطمئن شوید کودک‌تان فرصت‌های لازم برای موفقیت تحصیلی را دارد و هم‌زمان می‌تواند به فعالیت‌های مورد‌علاقه‌اش هم بپردازد.
۷. فرزند خود را توانمند کنید
اگر به کودک‌تان زورگویی شده است، راهبرد‌های مختلفی را برای باز‌پس‌گیری قدرت و غرور او بررسی کنید. اگر لازم بود، از افراد متخصص کمک بگیرید.
۸. هر جا لازم بود مداخله کنید
اگر فرزندتان با تهدیدی جدی در مدرسه یا محله روبه‌رو است، حتما برای رفع آن اقدام کنید. به یاد داشته باشید که تشویق فرزندتان به تلافی‌کردن بهترین روش مقابله با قلدر‌ها نیست.
۹. آهسته و پیوسته اقدام کنید
اگر ترس کودک از مدرسه شدید است، ابتدا فقط چند ساعت او را به مدرسه ببرید؛ به‌مرور، زمان حضور او را افزایش دهید تا نهایتا یک روز کامل را در مدرسه سپری کند.
۱۰. از پاداش‌دادن استفاده کنید
با استفاده از «نظام مدیریت رفتار»، برای حضور در مدرسه به فرزندتان جایزه بدهید. از طرف دیگر، اگر فرزندتان از مدرسه رفتن سر باز زد و در خانه ماند، فعالیت‌های تفریحی را برای او ممنوع کنید.
۱۱. با متخصص مشورت کنید
اگر مسائل خانوادگی شما مشکل فرزندتان را تشدید می‌کند، حتما با متخصص سلامت روان مشورت کنید. اگر ترس از مدرسه با مداخلات شما نیز بهبود نیافت باز هم با متخصص مشورت کنید. در صورت امکان، همهٔ اعضای خانواده را در جلسات مشاوره مشارکت دهید؛ چون روابط خانوادگی هم بر ترس از مدرسه مؤثر است و هم از آن تأثیر می‌پذیرد.
سخن آخر
ترس از مدرسه برای والدین نیز تجربهٔ بسیار مشقت‌آفرینی است. گفت‌و‌گو با فرزندتان دربارۀ ترس‌هایش اهمیت فراوانی دارد. حامی فرزند خود باشید و به او نشان دهید مشکلش را درک می‌کنید. فرزندتان باید احساس کند که با همکاری هم می‌توانید استرس مدرسه رفتن را کاهش دهید و آن را به تجربه‌ای لذت‌بخش تبدیل کنید. با همکاری فرزند خود، کارکنان مدرسه و افراد متخصص می‌توانید برنامه‌ای برای از بین بردن این ترس طراحی کنید.
