سیستم ایمنی بدن نوزاد بسیار ضعیف است و به‌همین‌دلیل به‌شدت دربرابر بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر است. معمولا پدر و مادرهایی که اولین بار است بچه‌دار می‌شوند، تجربه‌ی کافی برای نگهداری، خواباندن نوزاد، برخورد با گریه نوزاد و همچنین حمام کردن نوزاد ندارند و ممکن است نتوانند به‌خوبی نشانه‌های بیماری‌های مختلف را در او تشخیص دهند. یکی از بیماری‌هایی که می‌تواند برای نوزاد بسیار خطرناک باشد، اسهال نوزاد است. در این مقاله در مورد تشخیص، علت، پیشگیری و درمانِ اسهال نوزاد صحبت خواهیم کرد.
تشخیص اسهال نوزاد
شاید تشخیص اسهال نوزاد کمی سخت به‌نظر برسد. نوزادانی‌که فقط از شیر (به‌ویژه شیر مادر) تغذیه می‌کنند، پس از هر بار شیر خوردن عمل دفع را انجام می‌دهند و مدفوع آنها شل است. بنابراین شل بودن مدفوع نوزاد همیشه نشانه‌ی اسهال او نیست و ممکن است طبیعی باشد. البته اگر نوزاد از شیر مادر تغذیه می‌کند، نوع غذای مادر نیز در شکل مدفوع او تأثیر دارد.
هنگامی‌که نوزاد هم‌زمان با مصرف شیر، خوردنِ غذاهای جامد را نیز شروع می‌کند، به‌تدریج مدفوعش کمی سفت‌تر می‌شود. البته باز هم بستگی دارد که چقدر غذای جامد مصرف می‌کند.
آبکی بودن مدفوع نوزاد معمولا چیز نگران‌کننده‌ای نیست. اما اگر حرکات روده‌ای او به‌شکل ناگهانی تغییر می‌کند و بیش‌ازحد عمل دفع را انجام می‌دهد و مدفوعش بیش‌ازحد آبکی و شل است، ممکن است اسهال باشد.
در بسیاری از موارد اسهال نسبتا خفیف است و تا زمانی‌که بدن کودک آب زیادی از دست نداده است، خطری برایش ندارد. اما کاهش بیش‌ازحد آب بدن برای نوزاد خطرناک و حتی مرگبار است. بنابراین مراقب باشید و به کودک‌تان به‌اندازه‌ی کافی مایعات بدهید.
دلایل اسهال نوزاد
دلایل اسهال بسیار زیاد هستند. از مهم‌ترین دلایل اسهال نوزاد می‌توان به عفونت ویروسی، عفونت باکتریایی، انگل، مصرف آنتی بیوتیک و نوع تغذیه اشاره کرد.
۱. عفونت ویروسی
ویروس‌هایی مانند روتاویروس، آدنو ویروس، کالیسی ویروس، آسترو ویروس و ویروس آنفولانزا می‌توانند سبب اسهال، استفراغ، درد در ناحیه‌ی شکم، تب و لرز و بدن‌درد شوند.
۲. عفونت باکتریایی
باکتری‌هایی مانند سالمونلا، شیگلا (shigella)، استافیلی‌کوک، کامپیلوباکتر یا ای.کولی (E. coli) می‌توانند سبب اسهال نوزاد شوند. از نشانه‌های عفونت باکتریایی اسهال شدید، و در کنار آن درد شکم، خون در مدفوع و تب هستند. (ممکن است کودک استفراغ کند/نکند.)
برخی از عفونت‌های باکتریایی خودبه‌خود برطرف می‌شوند، اما برخی دیگر مانند باکتری ای. کولی که در گوشت نیمه‌پز و سایر منابع غذایی وجود دارد بسیار جدی و خطرناک هستند. اگر کودک‌تان این نشانه‌ها را دارد، او را نزد پزشک ببرید. پزشک مدفوع نوزاد را برای یافتن نشانه‌های عفونت باکتریایی بررسی می‌کند.
۳. عفونت گوش
در برخی موارد، عفونت گوش (که می‌تواند ویروسی یا باکتریایی باشد) می‌تواند عامل ابتلا به اسهال باشد. دراین‌صورت کودک بی‌قرار است، مدام گریه می‌کند و روی گوشش دست می‌کشد. حتی ممکن است استفراغ کند و اشتها نداشته باشد. عفونت گوش ممکن است به‌دلیل سرماخوردگی کودک به‌وجود بیاید.
۴. انگل‌ها
عفونت‌های انگلی نیز سبب اسهال می‌شوند. به‌عنوان مثال، ژیاردیا (Giardiasis) نوعی انگل میکروسکوپی است که در روده‌ی باریک زندگی می‌کند. از نشانه‌های عفونت انگلی گاز معده، نفخ، اسهال و مدفوع چرب است.
درمان عفونت انگلی بسیار مهم است و باید آن را جدی بگیرید. برای درمان انگل داروهای خاصی تجویز می‌کنند، بنابراین کودک را حتما نزد پزشک ببرید.
۵. آنتی بیوتیک‌ها
گاهی نوزاد پس از یک دوره مصرف آنتی‌بیوتیک به اسهال مبتلا می‌شود، زیرا احتمال دارد آنتی بیوتیک‌ها باکتری‌های مفید روده را در روند درمان از بین برده باشند. به‌هیچ‌عنوان آنتی بیوتیکی را که پزشک برای نوزادتان تجویز کرده است خودسرانه قطع نکنید. نزد پزشک بروید، او احتمالا داروی دیگری را به‌جای آنتی بیوتیک تجویز می‌کند یا اینکه روش درمان را تغییر خواهد داد.
۶. مصرف مایعات بیش‌ازحد
مصرف بیش‌ازحد مایعات به‌ویژه آب‌میوه‌های حاوی سوربیتول (شیرین‌کننده) که مقادیر زیادی فروکتوز دارند یا مصرف زیاد نوشیدنی‌های شیرین ممکن است سبب شل شدن مدفوع نوزاد شود. معمولا کاهش مقدار مصرف این مایعات، اسهال نوزاد را در عرض یک یا دو هفته برطرف می‌کند. اگر برطرف نشد باید به پزشک مراجعه کنید.
توصیه می‌کنیم به کودکان زیر یک سال اصلا آب‌میوه ندهید. یکی از دلایل دیگر اسهال نوزاد، ممکن است اضافه‌کردن آب زیاد به شیرخشک باشد. اگر به کودک شیرخشک می‌دهید، مقدار آب موردنیاز برای مخلوط کردن آن را مطابق دستورالعمل روی قوطی تنظیم کنید.
۷. آلرژی غذایی
اگر کودک‌تان به‌سختی نفس می‌کشد یا صورت یا لب‌هایش متورم شده‌اند فورا با اورژانس تماس بگیرید.
آلرژی غذایی، حالتی است که در آن سیستم ایمنی بدن نوزاد به پروتئین‌های بی‌ضرر غذا واکنش نشان می‌دهد. آلرژی نسبت به غذا فورا یا در عرض چند ساعت واکنش خفیف یا شدید ایجاد می‌کند. نشانه‌های آلرژی غذایی اسهال، گاز معده، درد شکم و خون در مدفوع هستند. اگر آلرژی شدید باشد با کهیر، جوش و تورم همراه است و نوزاد به‌سختی نفس می‌کشد.
پروتئین شیر یکی از معروف‌ترین آلرژن‌هاست. به کودک‌تان تا قبل از یک سالگی شیر گاو ندهید. بااین‌حال مصرف شیرخشک تهیه‌شده از شیر گاو یا محصولات لبنی ممکن است در کودک آلرژی ایجاد کنند. در برخی موارد، حتی مادری که از محصولات لبنی تغذیه کرده است ممکن است با خوراندن شیر خودش به نوزاد در او آلرژی ایجاد کند.
سایر آلرژن‌ها در غذاهای جامد مانند تخم مرغ، بادام زمینی، سویا، گندم، بادام، و ماهی هستند که نوزاد نباید آنها را مصرف کند. اما اگر کودکی‌تان به‌تازگی خوردن غذاهای جامد را شروع کرده است و نگران هستید به غذای خاصی آلرژی داشته باشد، با پزشک در این‌باره صحبت کنید.
۸. حساسیت غذایی
عدم تحمل غذایی (Food intolerance) که به آن حساسیت غذایی هم می‌گویند، با آلرژی غذایی تفاوت دارد. عدم تحمل غذایی یک واکنش غیرعادی است که سیستم ایمنی بدن را درگیر نمی‌کند. یکی از شایع‌ترین و مهم‌ترین حساسیت‌های غذایی، عدم تحمل لاکتوز است.
معمولا عدم تحمل لاکتوز در نوزادان غیرمعمول است، اما اگر کودک‌تان این مشکل را دارد نشان‌دهنده‌ی این است که بدنش به‌اندازه‌ی کافی آنزیم لاکتاز را که برای هضم لاکتوز ضروری است تولید نمی‌کند. لاکتوز، قند موجود در شیر گاو و سایر محصولات لبنی است. وقتی‌که لاکتوز هضم‌نشده وارد روده می‌شود، نوزاد به اسهال، گرفتگی عضلات شکم، گاز معده و نفخ مبتلا می‌شود. این نشانه‌ها معمولا ۳۰ دقیقه تا دو ساعت پس از مصرف محصولات لبنی و شیر آغاز می‌شوند.
البته اگر نوزادتان نشانه‌های اسهال شدید دارد، ممکن است به‌طور موقت با تولید آنزیم لاکتاز مشکل پیدا کرده باشد. در این‌صورت، پس از یکی دو هفته بهتر خواهد شد.
۹. مسمومیت
اگر کودک‌تان اسهال و استفراغ دارد و شما احتمال می‌دهید به‌خاطر خوردن برخی از مواد غیرغذایی مانند داروها، مواد شیمیایی یا گیاهان سمی باشد، با مرکز اورژانس مسمومیت غذایی تماس بگیرید. اما اگر بیهوش است و به‌سختی نفس می‌کشد با اورژانس تماس بگیرید. ممکن است نشانه‌های دیگر مانند خستگی و تشنج نیز در کودک وجود داشته باشد.
روش‌های درمان اسهال نوزاد
۱. مصرف مایعات
قبل از هر چیز مراقب باشید کودک به‌اندازه‌ی کافی مایعات مصرف کند. کاهش بیش‌ازحد آب بدن کودک برایش خطرآفرین خواهد بود. اگر کودک استفراغ نمی‌کند، می‌توانید شیر یا شیر خشک به او بدهید.
اما اگر کودک نمی‌تواند شیر بخورد، با پزشک تماس بگیرید تا به شما محلول الکترولیتی مخصوص کودکان معرفی کند. این محلول‌ها در طعم‌های مختلف عرضه می‌شوند و بنابراین کودک ترغیب می‌شود آن را بخورد. می‌توانید آنها را از داروخانه‌ها تهیه کنید.
هنگامی‌که کودک اسهال دارد به او خوراکی شیرین مانند آب قند، نوشابه، آب‌میوه‌های غلیظ شیرین و ژله ندهید. همه‌ی این خوراکی‌ها قند دارند و آب را از روده جذب می‌کنند، بنابراین سبب بدتر شدن اسهال می‌شوند.
۲. مصرف غذاهای متعادل‌کننده
درمان اسهال کودکان بزرگ‌تر که غذای جامد هم می‌خورند کمی ساده‌تر است. پزشکان توصیه می‌کنند در این موارد بهترین چیز کاهش وعده‌ی شیر و افزایش وعده‌ی غذای جامد و خشک است. موز، برنج، پوره‌ی سیب و نان تُست و نیز کربوهیدرات هایی شامل نان، غلات و گوشت بدون چربی، ماست، میوه‌ها و سبزیجات در درمان اسهال بسیار مؤثرند. این غذاها مواد مغذی ضروری برای مبارزه با عفونت را برای کودک تأمین می‌کنند.
اگر کودک اشتها ندارد و از خوردن امتناع می‌کند، نگران نباشید. تا زمانی که مایعات بدنش حفظ شود طی یک یا دو روز اشتهایش بهتر خواهد شد.
۳. مصرف ماست
یکی از بهترین خوراکی‌ها برای درمان اسهال ماست است. مطالعات نشان داده‌اند باکتری‌های فعال موجود در ماست برای کاهش شدت اسهال و درمان سریع‌تر آن بسیار مؤثر هستند. اگر کودک شما در سنی است که می‌تواند غذاهای جامد بخورد، ماست ساده‌ی بدون قند و تهیه‌شده از شیر کامل برای درمان مشکل او بهترین گزینه است. فراموش نکنید ماستی که می‌خرید، حتما باید حاوی لاکتوباسیلوس یا باکتری‌های فعال باشد.
۴. تعویض پوشک بچه به‌طور مرتب
کودک را خشک نگه دارید. به‌طور مرتب پوشک او را عوض کنید. ممکن است به‌دلیل شل بودن مدفوع، پوستش قرمز و تحریک شود. از کرم و لوسیون مخصوص کودک استفاده کنید.
۵. محبت‌کردن به کودک
کودک را در آغوش بگیرید و به او محبت کنید. کودک در دوران اسهال ناراحتی و درد احساس می‌کند، او را با مهربانی آرام کنید.
آیا می‌توان از داروی ضداسهال بزرگ‌سالان برای کودک استفاده کرد؟
هرگز! هیچ دارویی را بدون تجویز پزشک به کودک ندهید. قرص ضد اسهال (یا هر داروی دیگر) مخصوص بزرگ‌سالان ممکن است برای کودکان و نوزادان خطرناک باشند.
چه وقت باید با پزشک تماس گرفت؟
درباره‌ی نوزادان سه ماهه و کمتر، بلافاصله نزد پزشک بروید. اگر بیشتر از سه ماه دارد، تا ۲۴ ساعت صبر کنید، اگر در این مدت اسهالش برطرف نشد به پزشک مراجعه کنید.
اگر کودک همراه با اسهال نشانه‌های زیر را نیز دارد، بلافاصله او را نزد پزشک ببرید:
- استفراغ مکرر؛
- نشانه‌های کم‌آبی مانند خشکی دهان و گریه بدون اشک؛ یا اگر شش ساعت متوالی پوشک کودک خیس نشده است؛
- وجود خون در مدفوع یا مدفوع سیاه؛
- اگر تب دارد. درباره‌ی کودک سه تا شش ماهه حدود ۳۸٫۳ سانتی‌گراد یا بیشتر نشانه‌ی تب است، اگر بیشتر از شش ماه دارد ۳۹٫۴ سانتی‌گراد نشانه‌ی تب است. اگر نوزاد کمتر از سه ماه دارد و دمای بدنش ۳۸ درجه یا بالاتر است، فورا به پزشک مراجعه کنید. زیرا ممکن است عفونت یا بیماری دیگری داشته باشد.
آیا می‌توان از اسهال نوزاد جلوگیری کرد؟
شستن دست‌های خودتان و رعایت بهداشت کودک یکی از مهم‌ترین کارهایی است که می‌توانید برای جلوگیری از انتقال میکروب‌ها و ویروس‌ها به او انجام دهید. میکروارگانیسم‌هایی‌که سبب اسهال می‌شوند از دست‌ها به دهان انتقال می‌یابند. یکی از شایع‌ترین روش‌های انتقال این میکروارگانیسم‌ها تعویض پوشک بچه است. دست‌هایتان را پس از تعویض پوشک به‌مدت ۱۵ ثانیه با آب گرم و صابون بشویید. از سوی دیگر، کودک به اسباب‌بازی‌ها دست می‌زند و دستانش را به دهانش می‌برد. بنابراین دست‌های کودک را مرتبا تمیز کنید.
