علائم عدم تحمل لاکتوز؛ چه خوراکی‌هایی حاوی لاکتوز هستند؟

علائم و نشانه‌های رایج عدم تحمل لاکتوز عبارتند از:

• اسهال؛
• باد شکم؛
• دردهای شکمی؛
• سوءهاضمه.

سایر علائمی که ممکن است در اثر عدم تحمل لاکتوز بروز کند، عبارتند از:

• نفخ شکمی؛
• ورم شکم؛
• حالت تهوع.

متأسفانه علائم بالا ممکن است در اثر بیماری‌های گوارشی مختلفی ایجاد شوند، بنابراین مشاهده‌ی آنها نشانه‌ای قطعی برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز نیست.

یبوست از علائم عدم تحمل لاکتوز نیست. علائم عدم تحمل لاکتوز در بزرگسالان، نوزادان و کودکان مشابه است. شدت علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز در افراد مختلف متفاوت است و می‌تواند با تغییر میزان لاکتوز دریافتی، تغییر کند. برخی از افرادی که از عدم تحمل لاکتوز رنج می‌برند، می‌توانند مقادیر کم لاکتوز را تحمل کنند. اما عده‌ای دیگر با دریافت کمترین مقدار لاکتوز نیز علائم شدیدی را تجربه می‌کنند.

علت بروز علائم عدم تحمل لاکتوز

لاکتوز جذب‌نشده از روده‌ی باریک عبور می‌کند و به روده‌ی بزرگ می‌رسد. در روده‌ی بزرگ یک نوع باکتری طبیعی وجود دارد که با دارا بودن لاکتاز قادر است لاکتوز را بشکند، آن را به گلوکز و گالاکتوز تبدیل کند و مورد استفاده قرار بدهد. این باکتری با مصرف این قندها گاز هیدروژن آزاد می‌کند. بیشترِ هیدروژنِ آزادشده، توسط سایر باکتری‌های موجود در روده مصرف می‌شود. بخشی از گاز پس از جذب در روده‌ی بزرگ، از طریق ریه‌ها و در حین تنفس و بخشی نیز از طریق باد شکم از بدن خارج می‌شود. در روده‌ی بزرگ برخی افراد نوعی باکتری وجود دارد که باعث تبدیل گاز هیدروژن به گاز متان می‌شود. این افراد گاز متان یا هردو گاز هیدروژن و متان را از طریق باد شکم یا تنفس دفع می‌کنند.

تمام لاکتوزی که به روده‌ی بزرگ می‌رسد، توسط باکتری‌های روده‌ای شکسته نمی‌شود. بخشی از لاکتوز تجزیه نمی‌شود و آب را از طریق اسمز به روده‌ی بزرگ می‌کِشد. نتیجه‌ی این امر آبکی شدن مدفوع و اسهال است.

شدت علائم عدم تحمل لاکتوز در افراد مختلف متفاوت است. یکی از دلایل این امر مقدار متفاوت لاکتوز در رژیم غذایی افراد است. هرچه میزان لاکتوز مصرفی فرد بیشتر باشد، احتمالا شدت علائم بیشتر است.

علت دیگر، تفاوت در میزان کمبود لاکتاز در افراد مختلف است. کمبود لاکتاز در روده‌ی افراد می‌تواند خفیف، متوسط یا شدید باشد. بنابراین مقادیر کم لاکتوز در کسانی که از کمبود لاکتاز شدید رنج می‌برند، عوارض شدیدی بر جای می‌گذارد، ولی در کسانی که کمبود لاکتاز متوسط یا خفیف دارند، مشکلی ایجاد نمی‌کند.

درنهایت ممکن است مقدار مساوی لاکتوز که به روده‌ی افراد می‌رسد نیز علائم متفاوتی بر جای بگذارد. شاید علائم در برخی شدید، در برخی متوسط و در برخی خفیف باشد. دلیل این امر به‌طور دقیق مشخص نیست. ولی به نظر می‌رسد تفاوت در باکتری‌های روده‌ای افراد در این امر مؤثر است.

چه غذاهایی محتوی لاکتوز هستند؟

اگرچه لاکتوز به‌طور طبیعی تنها در شیر و فرآورده‌های آن وجود دارد، ولی مقداری از آن ممکن است در بعضی غذاها پنهان شده باشد. افرادی که تحمل لاکتوزشان بسیار کم است، باید مراقب کمترین مقادیر لاکتوز موجود در غذاها باشند. بعضی غذاهایی که ممکن است محتوی لاکتوز باشند عبارتند از:

• نان؛
• غلات فرآوری‌شده‌ی صبحانه‌؛
• انواع پودر سوپ‌ فوری؛
• مارگارین (کره‌ی گیاهی)؛
• برخی کالباس‌ها؛
• سس‌های سالاد؛
• آب‌نبات؛
• چیپس و سایر میان‌وعده‌های فرآوری‌شده؛
• پنکیک، بیسکویت و کوکی؛
• پنیرهای نرم مانند پنیر خامه‌ای؛
• شیر؛
• نوشیدنی‌های غیرلبنی یا پودرهای مکمل قهوه.

برای خرید هوشمندانه، باید برچسب روی مواد غذایی را بخوانید. در ترکیبات تشکیل‌دهنده علاوه بر شیر و لاکتوز، نباید کشک، محصولات تهیه‌شده از شیر، پودر شیر خشک و پودر شیر خشک بدون چربی نیز وجود داشته باشند. اگر هریک از این موارد در ترکیبات تشکیل‌دهنده‌ی محصول وجود داشته باشند، آن محصول محتوی لاکتوز است.

آیا آزمایشی برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز وجود دارد؟

با اینکه راه‌های خوبی برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز وجود دارد، اما بیشتر کسانی که فکر می‌کنند این مشکل را دارند، هرگز برای تشخیص آن آزمایشی نداده‌اند. تقریبا ۲۰٪ افراد به اشتباه گمان می‌کنند مشکل عدم تحمل لاکتوز دارند. این باور غلط دلایل مختلفی دارد. افرادی که مشکل گوارشی تشخیص‌داده‌نشده دارند، به‌دنبال دلیلی برای توضیح وضعیت‌شان می‌گردند. از آنجایی که عدم تحمل لاکتوز بیماری شایع و شناخته‌شده‌ای است، بسیاری آن را دلیل مشکلات گوارشی‌شان می‌دانند. تشخیص عدم تحمل لاکتوز اغلب براساس حدسیات و تصورات خود فرد است و در آن فرد نتوانسته است میان مصرف شیر و بروز علائم ارتباط دقیقی پیدا کند. همچنین ممکن است فرد با عدم مصرف لبنیات و بر اثر تلقین احساس کند خوب شده است، درحالی‌که این‌گونه نیست و مشکل او همچنان پابرجاست.

آزمایش‌هایی برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز وجود دارند. با انجام این آزمایش‌ها می‌توان از عدم تحمل لاکتوز اطمینان حاصل کرد و در صورت ابتلا به آن، مصرف لاکتوز را کاهش داد یا متوقف کرد. درصورتی‌که فرد مشکل عدم تحمل لاکتوز نداشته باشد، می‌توان این بیماری را از دایره‌ی موارد مشکوک خارج و سایر بیماری‌ها یا مشکلات گوارشی را که مسئول بروز این علائم هستند، شناسایی کرد.

رژیم غذایی بدون لاکتوز

رایج‌ترین راهی که فرد به کمک آن می‌تواند مشکل خود را تشخیص بدهد، حذف لاکتوز از طریق حذف شیر و فرآورده‌های آن از رژیم غذایی است. این روش چند مشکل دارد:

1. شیر و فرآورده‌های آن در بیشتر محصولات موجود در سوپرمارکت‌ها و رستوران‌ها وجود دارد و ممکن است نتوان به‌طور دقیق لاکتوز را از رژیم غذایی حذف کرد. بنابراین فرد به اشتباه فکر می‌کند محصول مصرفی‌اش محتوی هیچ لاکتوزی نیست. در این شرایط اگر عدم تحمل لاکتوز فرد شدید باشد، دریافت مقادیر اندک لاکتوز نیز باعث بروز علائم می‌شود. درنهایت ممکن است به اشتباه نتیجه‌گیری شود علائمی که بروز می‌کنند، ارتباطی با عدم تحمل لاکتوز ندارند.
2. ممکن است برخی براساس یک دوره‌ی کوتاه حذف لاکتوز گمان کنند که مشکل عدم تحمل لاکتوز دارند. این روش درصورتی‌که علائم شدید باشند و به‌طور روزمره تکرار شوند، برای تشخیص مناسب است. اما درصورتی‌که علائم شدید نباشند و به‌طور منظم تکرار نشوند، یک دوره‌ی امتحانی کوتاه‌مدت کمکی به فهمیدن مشکل نمی‌کند. در مورد دوم برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز نیاز است تا چند هفته مصرف لاکتوز متوقف شود تا بتوان در این زمینه به نتیجه‌‌ای قطعی رسید.
3. علائم عدم تحمل لاکتوز متغیر و روانی هستند، بنابراین رژیم غذایی بدون لاکتوز ممکن است تأثیر دارونمایی یا تلقینی داشته باشد. یعنی فرد لاکتوز دریافت نکند و در اثر تلقین، علائمش کاهش یابند. درحالی‌که شاید علت بروز علائم، مربوط به بیماری‌های گوارشی دیگری باشد.

اگر می‌خواهید عدم تحمل لاکتوز را با رژیم غذایی بدون لاکتوز تشخیص بدهید، باید این رژیم را دقیق و به‌طور درست دنبال کنید. برای این کار با متخصص تغذیه مشورت کنید یا راهنمایی‌های موجود در این زمینه را بخوانید. رژیم غذایی بدون لاکتوز باید به‌قدری طولانی باشد تا به‌وضوح مشخص شود که علائم بهبود یافته‌اند یا خیر. اگر شک دارید که حذف لاکتوز موجب بهبودتان شده است (مخصوصا در مواردی که شدت علائم در طول هفته‌ها و ماه‌ها نوسان دارند)، باید حذف لاکتوز در چندین دوره تکرار شود تا بتوان در این زمینه به نتیجه‌‌ای قطعی رسید. اگر تنها دلیل بروز علائم، عدم تحمل لاکتوز باشد، با حذف لاکتوز از رژیم غذایی باید تمام این علائم برطرف شوند.

درمان عدم تحمل لاکتوز چگونه است؟

ساده‌ترین روش برای درمان عدم تحمل لاکتوز، کاهش لاکتوز دریافتی است. خوشبختانه بیشتر افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز می‌توانند مقادیر کم و متوسط لاکتوز را تحمل کنند. غالبا حذف منابع غنی از شیر، به بهبود علائم کمک می‌کند. بنابراین باید شیر، ماست، پنیر و بستنی را از رژیم غذایی‌تان حذف کنید. با اینکه مقدار لاکتوز موجود در ماست بالاست، ولی معمولا ماست در افرادی که به عدم تحمل لاکتوز دچارند، مشکلی ایجاد نمی‌کند. این موضوع به‌خاطر باکتری‌هایی است که در تولید ماست از آنها استفاده می‌شود. این باکتری‌ها آنزیم لاکتاز دارند و موجب می‌شوند لاکتوز موجود در ماست پس از مصرف در روده و معده تجزیه شود. همچنین ماست نسبت به شیر با سرعت کمتری از معده خارج می‌شود. این موضوع به لاکتاز روده‌ای اجازه می‌دهد تا لاکتوز موجود در ماست را بشکند و لاکتوز کمتری به روده‌ی بزرگ برسد.

امروزه شیرهای بدون لاکتوز نیز در بازار وجود دارند و برای افرادی که از عدم تحمل لاکتوز رنج می‌برند، گزینه‌‌ی مناسبی به‌شمار می‌روند. همچنین برای شیر نیز جایگزین‌هایی وجود دارد. شیر سویا و شیر برنج از موادی هستند که می‌توان آنها را جایگزین شیر کرد.

شیر اسیدوفیلوس برای کسانی که مشکل عدم تحمل لاکتوز دارند، فایده‌ای ندارد، زیرا این شیرها به‌اندازه‌ی شیرهای معمولی محتوی لاکتوز هستند و باکتری‌های اسیدوفیلوس توانایی تجزیه‌ی لاکتوز را ندارند.

برای کسانی که نمی‌توانند مقادیر کم لاکتوز را تحمل کنند، محدودیت‌های غذایی شدیدتر است. بنابراین باید از مصرف هرگونه محصول محتوی لاکتوز خودداری کنند. این امر در زمان خرید محصولات موجود در مغازه‌ها و مصرف غذاهای رستوران‌ها اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.

یک راه دیگر برای کاهش علائم عدم تحمل لاکتوز، مصرف فرآورده‌های لبنی همراه وعده‌های غذایی است. مصرف لبنیات به همراه وعده‌های غذایی (مخصوصا وقتی محتوی چربی باشند) سرعت تخلیه‌ی مواد غذایی را از معده به روده‌ی باریک کاهش می‌دهد. این کاهش سرعت، زمان بیشتری را برای تاثیر آنزیم لاکتاز محدودی که موجود است، فراهم می‌آورد. به این ترتیب آنزیم لاکتاز در اثر ورود آنی و زیاد لاکتوز بی‌اثر نمی‌شود. مطالعات حاکی از آن است که جذب لاکتوز از شیر کامل، بیشتر از جذب لاکتوز از شیر بدون چربی است. شاید دلیل این امر همین باشد. با این تفاسیر، جایگزینی شیر یا ماست بدون چربی به‌جای شیر کامل یا ماست پرچرب، تأثیری در کاهش علائم عدم تحمل لاکتوز ندارند.

آنزیم لاکتاز

مصرف قرص‌های لاکتاز موجود در بازار به هضم لاکتوز شیر کمک و از بروز علائم عدم تحمل لاکتوز جلوگیری می‌کند.

تطابق

برخی افراد می‌توانند با افزایش تدریجی مصرف شیر و فرآورده‌های آن بدون بروز هیچ‌گونه علائمی، مصرف شیر را افزایش بدهند. این تطابق به‌خاطر افزایش لاکتاز موجود در روده نیست. این تطابق احتمالا ناشی از تطابق باکتری‌های موجود در روده‌ی بزرگ است. افزایش تدریجی لاکتوز وارد‌شده به روده‌ی بزرگ می‌تواند بر محیط روده‌ای تأثیر بگذارد، به‌عنوان مثال اسیدیته‌ی روده را افزایش بدهد. این تغییرات می‌تواند بر نحوه‌ی مواجهه‌ی باکتری‌های روده‌ای با لاکتوز تأثیر بگذارد، مثلا ممکن است باکتری‌ها گاز کمتری تولید کنند. همچنین تطابق می‌تواند تراوش آب را به روده‌ی بزرگ کاهش بدهد و از بروز اسهال جلوگیری کند. بااین‌حال به‌طور دقیق مشخص نیست که مصرف لبنیات با چه شدتی باید افزایش یابد تا موجب تطابق بدن با دریافت لاکتوز شود.

مکمل های غذایی حاوی کلسیم و ویتامین D

شیر و فرآورده‌های آن مهم‌ترین منبع تأمین کلسیم هستند. بنابراین تعجبی ندارد که کمبود کلسیم در مبتلایان به عدم تحمل لاکتوز رایج است. این پدیده احتمال بروز پوکی استخوان را افزایش می‌دهد و احتمال شکستگی‌ها را تقویت می‌کند. بنابراین افرادی که مشکل عدم تحمل لاکتوز دارند، باید از مکمل‌های کلسیم در رژیم غذایی‌شان استفاده کنند. کمبود ویتامین D نیز موجب بیماری‌های استخوان و شکستگی‌ها می‌شود. شیر یکی از مهم‌ترین منابع ویتامین D است. با اینکه می‌توان برای تأمین ویتامین D برخی غذاها را جایگزین شیر کرد، ولی بد نیست کسانی که از عدم تحمل لاکتوز رنج می‌برند، برای پیشگیری از کمبود ویتامین D از مکمل‌های آن استفاده کنند.

برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز باید به چه پزشک یا متخصصی مراجعه کرد؟

متخصصین داخلی، متخصصین اطفال و پزشکان خانواده قادر به تشخیص و درمان عدم تحمل لاکتوز هستند. بااین‌حال اگر روش‌های درمان آنان بهبودی در وضعیت‌تان ایجاد نکرد، بهتر است به متخصص گوارش مراجعه کنید. این متخصصین قادرند تا علل و علائم سایر مشکلات گوارشی را نیز تشخیص بدهند.

عوارض بلندمدت عدم تحمل لاکتوز چیست؟

پیامد بلندمدت عدم تحمل لاکتوز کمبود کلسیم و پوکی استخوان است. کمبود ویتامین D و بیماری‌های استخوان نیز می‌توانند در بلندمدت با شیوع کمتری بروز کنند. هردوی این مشکلات به‌آسانی و با مصرف مکمل‌های کلسیم و ویتامین D قابل پیشگیری‌اند. اما مشکل بزرگ این است که بسیاری از مبتلایان به عدم تحمل لاکتوز که آگاهانه یا ناخودآگاه از خوردن شیر اجتناب می‌کنند، نمی‌دانند که به مکمل‌ها نیاز دارند.

چشم‌انداز درمان عدم تحمل لاکتوز ژنتیکی

استفاده از تست DNA برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز موردبحث است. این حوزه یک زمینه‌ی مهم برای انجام مطالعات بیشتر درمورد کمبود لاکتاز است. هنوز خیلی زود است تا بدانیم این آزمایش پیچیده، چگونه به ارزیابی و درمان بیماران کمک می‌کند. در ضمن این آزمایش نسبتا گران است.

در سال ۱۹۹۸ دانشمندان توانستند با انتقال یک ژن، موجب شوند لاکتاز را در سلول‌های دیوارده‌ی روده‌ی موش‌های مبتلا به عدم تحمل لاکتوز، تولید شود. بعید است که این شیوه‌ی درمان طرفداران زیادی پیدا کند. ولی همین موضوع جلوه‌ای هیجان‌انگیز از توانایی‌های دانش است.