سوء تغذیه یک اصطلاح کلی و به معنیِ دریافت ناکافی یا بیش‌ازاندازه‌ی مواد غذایی است و می‌تواند ناشی از پایین بودن کالری یا پروتئین دریافتی برای رشد و سلامت سلول‌ها یا ناتوانی بدن برای استفاده از غذای مصرفی باشد. از سوی دیگر، دریافت کالری زیاد و نیز دریافت نامتعادل برخی مواد مغذی می‌تواند باعث اختلالات تغذیه‌ای شود. براساس اعلام سازمان جهانی بهداشت، سوء تغذیه مهم‌ترین عامل تهدیدکننده‌ی سلامت عمومی در جهان است.
سوء تغذیه چیست؟
سوء تغذیه می‌تواند ناشی از دریافت ناکافی مواد غذایی یا عدم توازن گروه‌های مختلف مواد غذایی در رژیم غذایی فرد باشد. حتی ممکن است افراد چاقی که بیش از نیازشان کالری دریافت می‌کنند هم دچار سوء تغذیه شوند.
رژیم غذایی نامناسب موجب کمبود برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی می‌شود. به‌عنوان مثال بیماری اسکوروی نتیجه‌ی کمبود ویتامین سی است. این بیماری شایع نیست، ولی معمولا در افراد مسن، افراد الکلی یا کسانی که در رژیم غذایی‌شان میوه و سبزیجات تازه وجود ندارد، بروز می‌کند. همچنین نوزادان یا کودکانی که به دلایل اقتصادی یا اجتماعی رژیم غذایی نامناسبی دارند، مستعد ابتلا به این بیماری هستند.
براساس اعلام سرویس سلامت همگانی بریتانیا، نزدیک به ۳ میلیون نفر در بریتانیا دچار سوء تغذیه هستند.
براساس اعلام فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد) تعداد مبتلایان به سوء تغذیه در سال ۲۰۰۷ نزدیک به ۹۲۳ میلیون نفر در سطح جهان بود. که این عدد نسبت به بازه‌ی زمانی سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۲ میلادی یک رشد ۸۰ میلیونی را نشان می‌داد.
سازمانی جهانی بهداشت اعلام کرده است سوء تغذیه مهم‌ترین عامل مرگ‌ومیر کودکان در سطح جهان است. در حال حاضر سوء تغذیه عامل ۴۵٪ از کل موارد مرگ‌ومیر کودکان در سرتاسر جهان است.
تولد نوزادان کم‌وزن و محدودیت رشد داخل رحمی، سالیانه موجب مرگ ۲٫۲ میلیون نفر در جهان می‌شود. کمبود ویتامین A و زینک (روی) عامل ۱ میلیون مرگ در سال است. سازمان جهانی بهداشت در ادامه اعلام کرده است سوء تغذیه در دوران کودکی، بر سلامتی و موفقیت تحصیلی فرد در بزرگسالی تأثیر می‌گذارد. افرادی که در کودکی دچار سوء تغذیه بوده‌اند، بیشتر احتمال دارد که نوزادان‌شان کوچک‌تر از اندازه‌ی طبیعی باشند.
سوء تغذیه می‌تواند موجب تشدید برخی بیماری‌ها مانند سرخک، سینه‌پهلو و اسهال شود. البته سوء تغذیه بیش از آنکه باعث تشدید بیماری‌ها شود، در ابتلا به آنها مؤثر است.
در سطح جهان گروه‌های زیر بیشتر از دیگران در معرض سوء تغذیه قرار دارند:
- افراد مسن، مخصوصا آنهایی که بستری شده‌اند یا به‌مدت طولانی تحت مراقبت‌های پزشکی بوده‌اند؛
- افرادی که به لحاظ اجتماعی منزوی‌اند؛
- افراد کم‌درآمد و فقیر؛
- افرادی که به اختلالات خوردن مزمن مانند پرخوری عصبی مبتلا هستند؛
- افرادی که به یک بیماری جدی مبتلا شده بودند و در حال بهبودند.
علائم سوء تغذیه
سِمپتوم یا نشانه‌های بیماری چیزهایی هستند که بیمار احساس‌شان می‌کند و آنها را گزارش می‌دهد، ولی علائم بیماری چیزهایی هستند که سایرین (مانند پزشک) تشخیص‌شان می‌دهند. به‌عنوان مثال درد یک سمپتوم یا نشانه محسوب می‌شود، درحالی‌که جوش یک علامت است.
علائم و نشانه‌های سوء تغذیه عبارتند از:
- از دست دادن بافت چربی؛
- مشکلات تنفسی و افزایش نارسایی‌های تنفسی؛
- افسردگی؛
- افزایش خطر عوارض ناشی از عمل جراحی؛
- افزایش خطر هیپوترمی یا کاهش غیرطبیعی دمای بدن؛
- کاهش تعداد برخی از انواع گلبول‌های سفید، تضعیف دستگاه ایمنی و افزایش خطر عفونت‌ها؛
- افزایش خطر سرماخوردگی؛
- طولانی‌ترشدن زمان بهبود زخم‌ها؛
- طولانی‌ترشدن زمان بهبود عفونت‌ها؛
- کاهش میل جنسی؛
- مشکلات باروری؛
- کاهش توده‌ی عضلانی؛
- کاهش توده‌ی بافت‌ها؛
- خستگی و بی‌تفاوتی؛
- کج‌خلقی.
نشانه‌ها و علائم سوء تغذیه در موارد شدیدتر عبارتند از:
- نازکی، کاهش انعطاف‌پذیری، رنگ‌پریدگی، سردی و خشکی پوست؛
- کاهش چربی صورت و درنتیجه فرورفتگی گونه‌ها و چشم‌ها؛
- خشکی، کم‌‌پشت شدن و افزایش ریزش مو؛
- برخی اوقات سوء تغذیه مزمن ممکن است موجب بُهت شود. (بُهت حالتی در مرز هُشیاری و بی‌هوشی است که با عدم فعالیت روانی آشکار و کاهش توانایی در پاسخ به محرک‌ها همراه است)؛
- اگر کمبود کالری دریافتی ادامه یابد، می‌تواند موجب نارسایی‌های قلبی، کبدی و تنفسی شود؛
- عدم دریافت کالری می‌تواند در مدت ۸ تا ۱۲ هفته موجب مرگ فرد شود.
رشد فکری و رفتاری در کودکانی که به‌شدت در معرض سوء تغذیه قرار دارند، آهسته‌تر است. این امر می‌تواند موجب معلولیت‌های ذهنی کودک شود. سوء تغذیه در دوران کودکی ممکن است حتی در صورت درمان نیز عوارض دائمی ذهنی و گوارشی بر جای بگذارد.
معمولا بزرگسالانی که سوء تغذیه‌شان در بزرگسالی آغاز شده است، پس از درمان به‌طور کامل بهبود می‌یابند.
علل سوء تغذیه
سوء تغذیه یا کمبود مواد مغذی، مشکلاتی را برای سلامتی فرد ایجاد می‌کند. ممکن است سوء تغذیه ناشی از برخی بیماری‌ها باشد. در بیشتر کشورهای در حال توسعه که سوء تغذیه شایع است، دردسترس نبودن غذای کافی، عامل اصلی سوء تغذیه است.
علل سوء تغذیه در کشورهای ثروتمند و صنعتی عبارتند از:
۱. رژیم غذایی نامناسب
اگر کسی غذای کافی مصرف نکند یا غذایی که مصرف می‌کند مواد مغذی موردنیاز بدنش را تأمین نکند، دچار سوء تغذیه خواهد شد. رژیم غذایی نامناسب علل مختلفی دارد؛ مثلا اگر فرد در اثر بیماری دچار دیسفاژی (سختی در بلع) شود یا در حال بهبود از بیماری باشد، ممکن است نتواند مواد مغذی موردنیازش را دریافت کند.
۲. عدم سلامت روانی
عادات تغذیه‌ایِ برخی افرادی که به بیماری‌های روانی مانند افسردگی مبتلا می‌شوند، تغییر می‌کند و موجب سوء تغذیه می‌شود. افرادی که به پرخوری عصبی مبتلا هستند نیز ممکن است دچار سوء تغذیه شوند زیرا غذا را به‌اندازه‌ی کافی نمی‌جوند.
۳. مشکلات حرکتی
ناتوانی حرکتی افراد یک دلیل دیگر برای سوء تغذیه است. افرادی که دچار مشکلات حرکتی هستند، نمی‌توانند برای خرید غذا از منزل خارج شوند یا توانایی آماده‌سازی غذا را ندارند.
۴. اختلالات گوارشی و بیماری‌های معده
شاید برخی به‌اندازه‌ی کافی غذا مصرف کنند، ولی بدن‌شان نتواند مواد مغذی موردنیاز را جذب کند. بیماران مبتلا به بیماری کرون (یکی از بیماری‌های التهابی روده) و کولیت زخمی نمونه‌ای از این افراد هستند. ممکن است برخی بیماران مجبور شوند ایلئوستومی انجام بدهند و بخشی از روده‌ی باریک‌شان را بردارند.
بیماری سلیاک یک اختلال ژنتیکی است که باعث می‌شود فرد تحمل گلوتن را نداشته باشد. بیماران مبتلا به سلیاک بیش از دیگران در معرض آسیب‌های وارده به دیواره‌ی روده هستند. نتیجه‌ی این امر کاهش جذب غذاست.
کسانی که برای مدتی دچار اسهال و استفراغ می‌شوند نیز مواد مغذی بیشتری از دست می‌دهند و در معرض خطر سوء تغذیه قرار می‌گیرند.
۵. اعتیاد به نوشیدنی‌های الکلی
الکلسیم یا اعتیاد به نوشیدنی‌های الکلی در درازمدت، نوعی بیماری مزمن محسوب می‌شود. احتمال التهاب معده و آسیب‌های وارد بر لوزالمعده در این افراد بیشتر است. الکلیسم توانایی بدن برای هضم غذا، جذب برخی ویتامین‌ها و تولید هورمون‌های تنظیم‌کننده‌ی سوخت‌وساز را کاهش می‌دهد. الکل کالری دارد و باعث می‌شود فرد احساس گرسنگی نکند و درنتیجه غذای مناسب و مقدار کافی مواد مغذی را دریافت نخواهد کرد.
علل سوء تغذیه در کشورهای فقیرتر
۱. کمبود غذا
در کشورهای در حال توسعه و فقیرتر، کمبود غذا نقش مهمی در سوء تغذیه بازی می‌کند. این سوء تغذیه بیشتر ناشی از ضعف تکنولوژی‌هایی مانند کودهای نیتروژن، آفت‌کش‌ها و آبیاری برای افزایش راندمان در کشاورزی مدرن است. کمبود غذا یکی از عوامل مهم سوء تغذیه در بسیاری از نقاط جهان است.
۲. قیمت و توزیع مواد غذایی
براساس اعلام فائو نزدیک به ۸۰ درصد کودکانی که به سوء تغذیه دچارند در کشورهای در حال توسعه‌ای زندگی می‌کنند که تولید مازاد غذا دارند. برخی از اقتصاددانان پیشرو می‌گویند قیمت بالای غذا و اشکالاتی در سیستم توزیع، نقش مهمی در کمبود غذا دارد.
۳. عدم تغذیه نوزاد با شیر مادر
متخصصان می‌گویند کاهش تغذیه با شیر مادر مخصوصا در کشورهای در حال توسعه موجب سوء تغذیه در نوزادان و کودکان خواهد شد. در برخی نقاط دنیا هنوز مادران بر این باورند که تغذیه کودک با شیر خشک، بهتر از تغذیه با شیر مادر است.
دلیل دیگر عدم تغذیه با شیر مادر در برخی کشورهای در حال توسعه این است که مادران نحوه‌ی درست شیر دادن به نوزادان را نمی‌دانند و در زمان تغذیه‌ی نوزاد، احساس درد و ناراحتی می‌کنند.
تشخیص سوء تغذیه
تشخیص سریع سوء تغذیه کلید جلوگیری از بروز عوارض آن است. راه‌های مختلفی برای تشخیص بزرگسالان مبتلا به سوء تغذیه، در خطر سوء تغذیه یا چاقی وجود دارد. انجمن تغذیه‌ی اِنتِرال و پارِنتِرال بریتانیا ابزاری سریع را برای تشخیص کسانی که در معرض سوء تغذیه‌اند، ایجاد کرده است که «ابزار جهانی غربالگری سوء تغذیه» (MUST) نام دارد.
درمان سوء تغذیه
نوع درمان سوء تغذیه تا حد زیادی تحت تأثیر شدت آن و تأثیر بیماری‌ای است که منجر به سوء تغذیه شده است. بنابراین اگر سوء تغذیه به دلیل بیماری دیگری رخ داده است، برای درمان سوء تغذیه باید آن بیماری نیز درمان شود. مؤسسه‌ی ملی سلامت انگلستان دستورالعمل‌هایی را برای درمان سوء تغذیه مشخص کرده است. این مؤسسه می‌گوید نیازها و ترجیحات بیمار نیز باید محترم شمرده شود و بیمار و متخصص به‌همراه یکدیگر برای درمان و مراقبت تصمیماتی بگیرند. این دستورالعمل‌ها می‌گویند بیمار هم باید مانند فرد معالجش:
- نسبت به درمان خود کاملا آگاه باشد؛
- اطلاعات مناسب دریافت کند؛
- درمورد گزینه‌های تشخیص، درمان و تبعات جسمی، روانی و اجتماعی مشکلش اظهارنظر کند؛
- اطلاعات تماس با انجمن‌ها یا گروه‌های حمایتی را دریافت کند.
وقتی سوء تغذیه یا خطر ابتلا به آن تشخیص داده شد، دکتر یا متخصص تغذیه که مسئول سلامت بیمار است، یک برنامه‌ی مراقبتی مناسب برای فرد در نظر می‌گیرد.
برنامه‌ی مراقبتی
در برنامه‌ی مراقبتی اهداف درمانی تعیین می‌شوند. این اهداف شامل درمان بیماری‌هایی که موجب سوء تغذیه شده‌اند نیز هست. به‌طور معمول درمان شامل یک برنامه‌ی تغذیه با رژیم غذایی مناسب و در صورت نیاز مکمل‌های تغذیه‌ای است.
بیمارانی که از سوء تغذیه‌ی شدید رنج می‌برند و نمی‌توانند مواد مغذی موردنیازشان را از طریق خوردن و آشامیدن دریافت کنند، باید مواد مغذی را به‌صورت غیرخوراکی دریافت کنند.
وضعیت بهبود بیمار باید به‌دقت مورد بررسی قرار بگیرد و در صورت لزوم مورد بازنگری قرار بگیرد تا اطمینان حاصل شود که فرد، مواد مغذی موردنیازش را دریافت می‌کند.
رژیم غذایی
یک پزشک یا متخصص تغذیه، با بیمار درمورد غذاها و نوشیدنی‌هایی که باید مصرف کند، تبادل نظر می‌کند و با توجه به آن صحبت‌ها، غذاهای سالمی را برای بیمار در نظر می‌گیرد. هدف این است که بیمار حتما مواد غذایی سالم و مغذی دریافت کند.
پزشک یا متخصص تغذیه باید مطمئن شود بیمار از کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها و لبنیات، کالری کافی دریافت کند. در کنار اینها باید مواد معدنی و ویتامین‌ها نیز به بدن بیمار برسد. اگر بیمار نتواند مواد مغذی موردنیازش را از غذاهای مصرفی‌اش دریافت کند، باید از مکمل های غذایی استفاده کند. برای درمانِ بیمار، مصرف ۲۵۰ تا ۶۰۰ کیلوکالری بیشتر از نیاز عادی فرد توصیه می‌شود.
تغذیه‌ی غیرخوراکی
دو روش عمده برای رساندن مواد مغذی به‌صورت غیرخوراکی به بیماران مبتلا به سوء تغذیه‌ی حاد وجود دارد:
- تغذیه‌ی انترال (تغذیه با لوله): در این روش لوله‌ای در بینی، معده یا روده‌ی باریک بیمار قرار داده می‌شود. اگر لوله در بینی بیمار قرار داده شود، نازوگاستریک؛ اگر در معده‌ی بیمار قرار داده شود، گاستروستومی و اگر در روده‌ی باریک بیمار قرار داده شود، ژژنوستومی نام دارد.
- تغذیه‌ی پارنترال: در این روش یک مایع استریل به‌طور مستقیم به جریان خون بیمار تزریق می‌شود. این روش زمانی استفاده می‌شود که بیمار نتواند مواد مغذی را به‌طور مسقیم از معده یا روده‌ی باریک دریافت کند.
نظارت بر روند بهبود بیمار
بیمار به‌طور منظم مورد بررسی قرار می‌گیرد تا اطمینان حاصل شود مقدار کالری و مواد مغذی موردنیازش را دریافت می‌کند. با تغییر نیازهای بیمار، رژیم غذایی او نیز تغییر خواهد کرد. ممکن است در بیمارانی که به‌طور غیرخوراکی تغذیه می‌شوند، تغذیه‌ی خوراکی جایگزین روش‌های قبلی شود.
پیشگیری از سوء تغذیه
در بیشتر مواقع سوء تغذیه ناشی از عدم توازن در مصرف گروه‌های عمده‌ی غذایی است. این گروه‌های عمده شامل کربوهیدرات، میوه‌ها و سبزیجات، پروتئین، لبنیات یا مواد جایگزین برای گیاهخواران و چربی‌هاست.
انسان باید حداقل ۱٫۲ لیتر مایعات در روز مصرف کند.
کولیت زخمی
یک بیماری مزمن نسبتا شایع است که باعث التهابات روده‌ی بزرگ می‌شود. وقتی که التهاب تنها در راست‌روده (رکتوم) باشد، بیماری «پروکتیت» نامیده می‌شود. ممکن است التهابات به قسمت‌های فوقانی روده‌ی بزرگ نیز گسترش یابد. پان‌کولیت (کولیت جهانی) زمانی اتفاق می‌افتد که تمام روده‌ی بزرگ تحت تأثیر قرار گیرد.
بیماران مبتلا به کولیت زخمی معمولا وزن کم می‌کنند، زیرا بدن‌شان قادر نیست مواد مغذی موردنیازشان را جذب کند. مصرف زیاد مایعات و تغذیه‌ی منظم (۵ یا ۶ وعده‌ی کوچک در روز) و مصرف مکمل‌های تغذیه‌ای به پیشگیری از کولیت زخمی کمک می‌کنند.
بیماری کرون
یک بیماری پیش‌رونده است که باعث بروز التهابات در دستگاه گوارشی می‌شود. این بیماری می‌تواند هر بخشی (از دهان گرفته تا مقعد) را تحت تأثیر قرار بدهد. در بیشتر بیماران قسمت پایینی روده‌ی باریک (ایلئوم) تحت تأثیر قرار می‌گیرد. ممکن است بیماران مبتلا به کرون احساس درد داشته باشند. در اثر این بیماری و اسهال ناشی از آن، روده به‌طور مداوم خالی می‌شود. احتمال پیشگیری از بیماری کرون بعید است، ولی دنبال کردن دقیق روند درمان در پیشگیری از سوء تغذیه ناشی از این بیماری مؤثر است.
بیماری سلیاک
سلیاک (یا عدم تحمل گلوتن) در اثر یک اختلال ژنتیکی رخ می‌دهد که باعث می‌شود فرد قادر به تحمل گلوتن نباشد. این بیماری در اثر واکنش بدن به گلیادین (پروتئین گلوتن موجود در گندم) ایجاد می‌شود و می‌تواند همه‌ی افراد را تحت تأثیر قرار بدهد. شیوع این بیماری در اروپای شمالی بیشتر است. مبتلایان به سلیاک اگر یک رژیم متوازن، سالم و بدون گلوتن را دنبال کنند، کمتر در معرض ابتلا به سوء تغذیه قرار می‌گیرند.
اعتیاد به الکل
ممکن است سوء تغذیه در افرادی که به الکل اعتیاد دارند یا زیاد آن را مصرف می‌کنند، بروز کند. مؤثرترین روش برای حل این مشکل، درمان اعتیاد به الکل است. راه‌های مختلفی برای درمان اعتیاد به الکل وجود دارد. اولین قدم در این مسیر این است که فرد مشکلش را قبول کند. قدم بعدی اقدام برای حل این مشکل است.
