زخم معده عبارت است از یک زخمِ باز که در سطح داخلی معده و قسمت فوقانی روده‌ی کوچک ایجاد میشود. سوزش معده، یکی از شایع‌ترین علائم زخم معده است. در این مقاله به بررسی علائم زخم معده و نحوه‌ی تشخیص و درمان آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
زخم معده شامل موارد زیر است:
- زخم‌هایی که درون معده ایجاد می‌شوند؛
- زخم‌های اثنی‌عشری که درون قسمت فوقانی روده‌ی کوچک ایجاد می‌شوند.
رایج‌ترین علت زخم معده عفونتی است که از طریق باکتری هلیکوباکتر پیلوری (H.pylori) ایجاد میشود. علت دیگر آن مصرف طولانی‌مدت آسپرین و مُسکن‌های دیگری نظیر ایبوپروفن (Advil ،Motrin و غیره) و ناپروکسن سدیم (Aleve ،Anaprox و غیره) است. استرس و خوردن غذاهای تند به زخم معده منجر نمی‌شوند ولی می‌توانند علائم بیماری را تشدید کنند.
علائم زخم معده
- شکم‌درد همراه با سوزش؛
- احساس سیری، التهاب یا انقباض؛
- ناتوانی در هضم غذاهای چرب؛
- سوزش معده؛
- حالت تهوع.
همان‌طور که قبلا گفتیم رایج‌ترین علامت زخم معده سوزش معده است. اسید معده درد را بدتر می‌کند، همین‌طور معده‌ی خالی. با خوردن غذاهایی که اسید معده را کاهش می‌دهند یا با مصرف داروهای کاهش‌دهنده‌ی اسید معده، می‌توان درد ناشی از زخم معده را برطرف کرد، اما باید به یاد داشت که درد دوباره باز می‌گردد. این درد بین وعده‌های غذایی و شب‌ها شدت می‌گیرد.
تقریبا سه‌چهارم مبتلایان به زخم معده اصلا علائمی ندارند. در موادر نادر، علائم زخم معده شدید هستند، نظیر:
- استفراغ معمولی یا استفراغ خونی (که به رنگ قرمز یا سیاه است)؛
- خون تیره در مدفوع، یا مدفوع سیاه یا قیری‌رنگ؛
- دشواری تنفس؛
- حالت تهوع و استفراغ؛
- کاهش وزن بی‌دلیل؛
- تغییر اشتها.
درمان زخم معده
درمان زخم معده بسته به علت آن متفاوت است. معمولا در طی درمان، اگر باکتری H.pylori وجود داشته باشد، باید آن را از بین برد و در صورت امکان مصرف آسپرین و مُسکن‌های مشابه آن را کاهش داد یا قطع کرد و با داروهای دیگر علائم زخم معده را بهبود بخشید.
داروهایی که برای زخم معده تجویز و مصرف می‌شوند عبارت‌اند از:
۱. داروهای آنتی‌بیوتیک برای کشتن باکتری H.pylori
اگر باکتری H.pylori در دستگاه گوارش شما پیدا شود، پزشک ترکیبی از آنتی‌بیوتیک‌ها را برای از بین بردن آن توصیه خواهد کرد. این آنتی‌بیوتیک‌ها عبارت‌اند از: آموکسی‌سیلین (Amoxil)، کلاریترومایسین (Biaxin)، مترونیدازول (Flagyl)، تینیدازول (Tindamax)، تتراسیکلین (Tetracycline HCL) و لووفلوکساسین (Levaquin).
مدت زمان مصرف این آنتی‌بیوتیک‌ها برحسب محل زندگی شما و مقاومت بدن‌تان به آنتی‌بیوتیک متفاوت است. شما احتمالا به مدت دو هفته باید آنتی‌بیوتیک بخورید و داروهای دیگر را نیز مصرف کنید تا اسید معده‌تان کاهش یابد. داروهایی که با آنتی‌بیوتیک مصرف خواهید کرد، بازدارنده‌ی پروتون پمپ (proton pump inhibitor) و شاید Pepto-Bismol خواهند بود.
۲. داروهایی که مانع تولید اسید و تسریع درمان زخم معده می‌شوند
بازدارنده‌های پروتون پمپ (PPIها) با غیرفعال کردن قسمت‌هایی از سلول که اسید تولید می‌کنند، اسید معده را کاهش می‌دهند. این داروها هم شامل داروهای بدون نسخه هستند هم داروهایی که تنها با نسخه‌ی پزشک تهیه می‌شوند. از میان این داروها می‌توان به این موارد اشاره کرد: اومپرازول (Prilosec)، لانسوپرازول (Prevacid)، رابپرازول (Aciphex)، اسومپرازول (Nexium) و پانتوپرازول (Protonix).
مصرف طولانی‌مدت بازدارنده‌های پروتون پمپ به‌خصوص با دُز زیاد، خطر شکستگی لگن، مچ و ستون فقرات را بالا می‌برد. از پزشک خود بپرسید که آیا مصرف مکمل‌های کلسیم می‌تواند این خطرها را کاهش دهد یا خیر.
۳. داروهایی برای کاهش تولید اسید
داروهایی که تولید اسید را متوقف می‌کنند و مسدودکننده‌های هیستامین (H-2) نیز نامیده می‌شوند، میزان اسید معده دستگاه گوارش شما را کاهش می‌دهند و بدین‌ترتیب زخم معده را بهبود می‌بخشند و روند درمان آن را سریع می‌کنند.
این داروها که هم بدون نسخه هم با نسخه قابل تهیه هستند، شامل رانیتیدین (Zantac)، فاموتیدین (Pepcid)، سیمتیدین (Tagamet HB) و نیزاتیدین (Axil AR) هستند.
۴. داروهایی که اسید معده را خنثی می‌کنند
پزشک شما ممکن است در رژیم دارویی‌تان داروهایی را برای خنثی کردن اسید معده بگنجاند. این داروها اسید معده را خنثی می‌کنند و سریعا می‌توانند درد معده را نیز برطرف کنند. بسته به مواد اصلی به کار رفته در این نوع دارو باید دانست اسهال یا یبوست از عوارض جانبی مصرف این داروهاست.
۵. داروهایی که از لایه‌ی داخلی معده و روده‌ی کوچک محافظت می‌کنند
در برخی موارد پزشک ممکن است داروهایی‌ها تجویز کند که به محافظت از بافت لایه‌ی داخلی معده و روده‌ی کوچک کمک کند.
از میان این داروها می‌توان به سوکرالفات (Cerafate) و میسوپروستل (Cytotec) اشاره کرد.
زخم معده در بسیاری موارد به‌خوبی درمان میشود. اگر علائم آن شدید و حاد باشند یا بعد از درمان باز هم علائم به‌قوت خود باقی باشند، ممکن است پزشک آندوسکوپی مجدد تجویز کند تا سایر عللی را که موجب این علائم می‌شوند، پیدا کند.
زخم معده‌هایی که خوب نمی‌شوند
زخم معده‌هایی که خوب نمی‌شوند اغلب زخم‌های ارتجاعی نامیده می‌شوند. دلایل بسیاری برای عدم بهبود زخم معده وجود دارد، ازجمله:
- مصرف نکردن داروها مطابق دستور پزشک؛
- برخی از انواع باکتری H.pylori که در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم هستند؛
- مصرف مداوم تنباکو؛
- مصرف مداوم مُسکن‌ها ازجمله آسپرین، ایبوپروفن و ناپروکسین سدیم (Aleve ،Anaprox و غیره) که خطر ابتلا به زخم معده را بالا می‌برند.
در موارد نادر، زخم معده می‌تواند بر اثر موارد زیر به وجود آید:
- تولید بیش از حد اسید معده، که اغلب در سندروم زولینگر–الیسون مشاهده میشود؛
- عفونتی غیر از باکتری H.pylori؛
- سرطان معده؛
- سایر یبماری‌ها که منجر به بروز زخم‌هایی در معده و روده‌ی کوچک می‌شوند که شبیه زخم معده هستند، مانند بیماری کرون (Crohn).
درمان زخم معده معمولا علاوه بر مصرف آنتی‌بیوتیک‌های مختلف، مستلزم از بین بردن عواملی است که ممکن است در روند درمان تداخل کنند.
اگر بر اثر زخم معده دچار مشکلی حاد نظیر خونریزی شدید یا پرفوراسیون (سوراخ‌شدگی معده) شدید، ممکن است نیاز به جراحی داشته باشید. هرچند امروزه به دلیل وجود داروهای مؤثر فراوان کمتر از گذشته به جراحی نیاز میشود.
داروهای جایگزین
داروهای بدون نسخه که حاوی کلسیم کربنات هستند (Tum، Rolaid) می‌توانند به درمان زخم معده کمک کنند، اما نباید آنها را به‌عنوان داروهای اصلی مصرف کنید. هم‌چنین شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه فلز روی (زینک) می‌تواند زخم معده را بهبود بخشد.
از گیاهان داروهایی که برای درمان زخم معده توصیه می‌شوند، می‌توان به زردچوبه، مصطکی، کلم و شیرین‌بیان اشاره کرد.
گرچه داروهای بدون نسخه و جایگزین می‌توانند مفید واقع شوند، شواهد دال بر اثربخشی آنها اندک است. از این رو توصیه میشود از آنها به‌عنوان داروی اصلی درمان زخم معده استفاده نکنید.
چه وقت باید به پزشک مراجعه کنید؟
اگر علائم حاد بالا را مشاهده کردید حتما باید نزد پزشک بروید. هم‌چنین اگر داروهای بدون نسخه‌ی آنتی‌اسید و کاهنده‌ی اسید معده دردتان را برای مدتی تسکین دادند ولی درد دوباره بازگشت، حتما به پزشک مراجعه کنید.
علل ایجاد زخم معده
زخم معده زمانی ایجاد میشود که اسید موجود در دستگاه گوارش، لایه‌ی درونی معده یا روده‌ی کوچک را از بین ببرد. اسید می‌تواند زخم باز دردناکی ایجاد کند که منجر به خونریزی میشود.
دستگاه گوارش شما پوشیده از لایه‌ای مخاطی است که در حالت عادی از آن در برابر اسید محافظت می‌کند. اما اگر اسید معده افزایش یابد یا مخاط کاهش یابند، ممکن است به زخم معده دچار شوید. شایع‌ترین علل ایجاد زخم معده عبارت‌اند از:
۱. باکتری هلیکوباکتر پیلوری
این باکتری عمدتا در لایه‌ی مخاطی که بافت‌های معده و روده‌ی کوچک را پوشانده و از آنها محافظت می‌کند، یافت میشود. این باکتری مشکل خاصی ایجاد نمی‌کند، اما می‌تواند موجب التهاب لایه‌ی درونی معده شود که درنهایت به زخم معده می‌انجامد.
دقیقا مشخص نیست که عفونت هلیکوباکتر پیلوری چگونه منتشر میشود. ممکن است از طریق تماس بدنی نزدیک مانند بوسیدن، از یک شخص به شخص دیگر منتقل میشود. این باکتری می‌تواند از طریق آب و غذا هم وارد بدن شود.
۲. مصرف مداوم برخی مُسکن‌ها
مصرف آسپرین و نیز داروهای مُسکن بدون نسخه یا تجویزی که داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDها) نامیده می‌شوند، می‌تواند لایه‌ی داخلی معده و روده‌ی کوچک را ملتهب کند و بسوزاند. این داروها شامل ایبوپروفین (Advil ،Motrin ib و غیره) و ناپروکسن سدیم (Aleve ،Anaprox و غیره) هستند. اما استامینوفن (Tylenol) جزء آنها نیست.
زخم معده بیشتر در سالمندانی شایع است که از داروهای مُسکن به‌طور مداوم استفاده می‌کنند. هم‌چنین افرادی که این داروها را به‌خاطر آرتروز مصرف می‌کنند بیشتر در معرض ابتلا به زخم معده قرار دارند.
۳. بعضی از داروها
مصرف برخی داروهای دیگر همراه با NSAIDها نظیر استروئید، داروهای ضد انعقاد، آسپرین با دُز کم، داروهای ضد افسردگی (SSRIها)، آلندرونات (Fosamax) و ریسترونات (Actenol) می‌تواند خطر ابتلا به زخم معده را افزایش دهد.
عوامل خطرزا
علاوه بر مصرف برخی داروها نظیر آسپرین، در موارد زیر نیز خطر ابتلا به زخم معده افزایش می‌یابد:
- مصرف سیگار: سیگار کشیدن خطر ابتلا به زخم معده را در افرادی که دارای عفونت باکتری H. pylori هستند، افزایش می‌دهد.
- مصرف الکل: الکل لایه‌ی مخاطی معده را ملتهب می‌کند و از بین می‌برد و میزان اسید معده را افزایش می‌دهد.
- استرس کنترل‌نشده.
- خوردن غذاهای پرادویه و تند.
این عوامل به‌تنهایی باعث ایجاد زخم معده نمی‌شوند اما می‌توانند زخم معده را شدیدتر کنند و درمان آن را دشوارتر سازند.
عوارض زخم معده
چنان‌چه زخم معده درمان نشود، موارد زیر اتفاق خواهد افتاد:
- خونریزی داخلی: اگر خونریزی خفیف باشد می‌تواند موجب ابتلا به کم خونی شود. چنان‌چه خونریزی شدید باشد لازم است بیمار بستری شود یا به او خون تزریق شود. خونریزی شدید معده می‌تواند منجر به استفراغ خونی یا سیاه، یا مدفوع خونی یا سیاه شود.
- عفونت: زخم معده می‌تواند حفره‌ای در دیواره‌ی معده یا روده‌ی کوچک ایجاد کند و خطر ابتلا به عفونت حاد در حفره‌ی شکمی (peritonitis) را بالا ببرد.
- انسداد مسیر بلع غذا: زخم معده می‌تواند منجر به ورم، التهاب یا زخم در مسیر ورود غذا به دستگاه گوارش و انسداد آن شود. انسداد مسیر بلع ممکن است باعث شود زود احساس سیری کنید، بالا بیاورید و وزن‌تان کاهش یابد.
تشخیص زخم معده
پزشک برای اینکه زخم معده را در شما تشخیص دهد، ابتدا سابقه‌ی پزشکی‌تان را بررسی و شما را معاینه می‌کند. در فرایند تشخیص زخم معده، ممکن است آزمایش‌های زیر را انجام دهید:
۱. آزمایش باکتری H.pylori
پزشک شما آزمایش‌هایی توصیه می‌کند تا مشخص شود این باکتری در بدن شما وجود دارد یا خیر. این کار با انجام آزمایش خون، مدفوع یا بازدم انجام میشود. آزمایش بازدم از همه دقیق‌تر است. آزمایش خون معمولا دقیق نیست و در حالت عادی انجام نمی‌شود.
در آزمایش بازدم، شما غذا یا نوشیدنی حاوی کربن رادیواکتیو میل می‌کنید. باکتری H.pylori این مواد را در معده‌ی شما تجزیه می‌کند. سپس، داخل یک کیسه فوت می‌کنید و در کیسه را می‌بندند. اگر در بدن شما باکتری H.pylori وجود داشته باشد، در نمونه‌ی بازدم شما کربن رادیواکتیو به‌شکل مونواکسید کربن ظاهر خواهد شد.
اگر قبل از انجام آزمایش تشخیص باکتری، آنتی‌اسید مصرف کرده‌اید، حتما این مسئله را با پزشک خود در میان بگذارید. بسته به نوع آزمایش، شاید لازم باشد برای مدتی مصرف دارو را قطع کنید، چرا که آنتی‌اسیدها می‌توانند در نتیجه‌ی آزمایش اختلال ایجاد کنند و نتیجه نادرست به‌دست آید.
۲. آندوسکوپی
گاهی پزشک قسمت فوقانی دستگاه گوارش شما را با یک وسیله معاینه کند. به این کار آندوسکوپی می‌گویند. در این روش پزشک یک لوله‌ی توخالی مجهز به یک ذره‌بین (آندوسکوپ) را از طریق گلو به مری، معده و روده‌ی کوچک می‌فرستد. در فرایند آندوسکوپی پزشک به دنبال زخم‌ها می‌گردد.
اگر پزشک در شما زخم معده تشخیص داد، از بافت معده‌تان نمونه‌برداری میشود تا در آزمایشگاه آن را بررسی کنند. در این روش هم‌چنین می‌توان تشخیص داد که باکتری H.pylori در لایه‌ی درونی معده وجود دارد یا خیر.
چنان‌چه سالمند باشید، علائم خونریزی داشته باشید، به‌تازگی وزن کم کرده باشید یا در خوردن و بلع غذا مشکل داشته باشید، پزشک شما احتمالا آندوسکوپی را توصیه خواهد کرد. اگر با آندوسکوپی در معده‌تان زخمی مشاهده شد، پس از درمان یک آندوسکوپی دیگر انجام میشود تا حتی در صورت بهبود علائم، از بهبود زخم معده کاملا اطمینان حاصل شود.
۳. عکس‌برداری با اشعه‌ی ایکس از قسمت فوقانی معده و روده
طی یک سری عکس‌برداری از قسمت فوقانی دستگاه گوارش که گاه «بلع باریوم» نیز نامیده میشود، تصاویری از مری، معده و روده‌ی کوچک گرفته میشود. برای عکس‌برداری با اشعه‌ی ایکس، ابتدا مایعی سفید‌رنگ می‌نوشید که حاوی باریوم است. این مایع دستگاه گوارش شما را پر می‌کند و زخم معده را بیشتر قابل رؤیت می‌کند.
