خار پاشنه چیست؟ خار پاشنه رسوب کلسیمی است که موجب ایجاد برآمدگی استخوانی روی قسمت زیرین استخوان پاشنه‌ی پا می‌شود. خار پاشنه می‌تواند تیز و نوک‌دار، قلابی‌شکل یا طاقچه‌مانند و صاف باشد. برآمدگی خار پاشنه از زیر پاشنه تا قوس پا (قسمت وسط پا) کشیده می‌شود. ولی نشانه‌های خار پاشنه چیست و چه چیزی احتمال ایجاد آن را افزایش می‌دهد؟ در این مقاله شما را با علائم خار پاشنه، علت خار پاشنه، پیشگیری از خار پاشنه و روش‌های درمان خار پاشنه آشنا خواهیم کرد.
خار پاشنه چیست؟
خار پاشنه زمانی ایجاد می‌شود که در قسمتی میان پاشنه و قوس کف پا رسوب کلسیم تشکیل شود. در بررسی با اشعه‌ی ایکس مشاهده شده است که خار پاشنه می‌تواند تا نیم اینچ طول داشته باشد. اگر ابتلای بیمار به خار پاشنه با اشعه‌ی ایکس تأیید نشود، وضعیت او «سندرم خار پاشنه» نامیده می‌شود.
گاهی خار پاشنه به‌طور مستقل ایجاد می‌شود و گاهی نیز با مشکل سلامتی دیگری مرتبط است. بیشتر مردم تصور می‌کنند که خار پاشنه علت تمام دردهای پاشنه است، ولی عوامل دیگری نیز وجود دارد که موجب درد در پاشنه‌ی پا می‌شود. گرچه خار پاشنه معمولا بدون درد است، ولی گاهی موجب بروز درد نیز می‌شود. معمولا خار پاشنه با پلانتار فاشیاتیس (plantar fasciitis) ارتباط داده می‌شود. پلانتار فاشیاتیس التهاب دردناک غلاف کف پا یا فاشیای پلانتار (plantar fascia) است. فاشیای پلانتار نواری فیبری و بافت همبندی است که در کف پا قرار دارد و استخوان پاشنه را به پنجه‌ی پا متصل می‌کند.
درمان‌های موجود برای خار پاشنه و مشکلات مربوط‌به آن شامل ورزش، استفاده از کفی‌های طبی، داروهای ضدالتهابی و تزریق کورتیزون است. اگر این روش‌های درمانی مؤثر نباشد، می‌توان از روش جراحی استفاده کرد.
علائم خار پاشنه چیست؟
معمولا خار پاشنه علامتی ندارد، ولی اگر در قسمت تشکیل خار پاشنه التهاب ایجاد شود، موجب بروز درد متناوب یا مزمن (به‌ویژه در هنگام راه رفتن یا دویدن) می‌شود. به‌طور کلی علت ایجاد درد خود خار پاشنه نیست، بلکه آسیب بافت نرم مرتبط با آن است.
بسیاری از افراد در توصیف درد خار پاشنه و پلانتار فاشیاتیس می‌گویند این درد طوری است که انگار چاقو یا سوزن در ته پایشان فرو می‌رود. این درد هنگامی که صبح و پس از بیدار شدن روی پای خود می‌ایستند، ایجاد می‌شود و سپس به درد خفیفی تبدیل می‌شود. به‌گفته‌ی آنها، وقتی پس از نشستن برای مدتی طولانی، روی پای خود می‌ایستند نیز این درد شدید دوباره برمی‌گردد. به‌طور کلی می‌توان علائم خار پاشنه را به‌صورت زیر بیان کرد:
- درد شدیدی مانند درد فرو کردن چاقویی در پاشنه‌ی پا، هنگام صبح و پس از ایستادن روی پای خود؛
- دردی خفیف در پاشنه‌ی پا در باقی ساعات روز؛
- التهاب و تورم در جلوی پاشنه‌ی پا؛
- ایجاد حرارت در قسمت درگیر و آسیب‌دیده؛
- برآمدگی استخوانی‌شکل کوچک و قابل‌مشاهده‌ای زیر پاشنه‌ی پا؛
- حساسیت در کف پاشنه‌ی پا که موجب سخت شدن راه رفتن در حالت پابرهنه می‌شود.
اگر فردی این علائم را داشته باشد، پزشک برای تشخیص مشکل او از اشعه‌ی ایکس استفاده می‌کند. مشاهده‌ی برآمدگی با استفاده از اشعه‌ی ایکس، تنها راه اطمینان یافتن از وجود مشکل خار پاشنه در فرد است.
البته تمام علائم بالا در همه‌ی افرادی که دچار خار پاشنه هستند، مشاهده نمی‌شود. بعضی از افراد مبتلا به خار پاشنه هیچ علامتی ندارند. این افراد تنها زمانی متوجه خار پاشنه‌ی خود می‌شوند که پای آنها به‌دلیل مشکل دیگری توسط اشعه‌ی ایکس بررسی شود.
علت خار پاشنه
خار پاشنه زمانی ایجاد می‌شود که روی قسمت زیرین استخوان پاشنه‌ی پا رسوب کلسیم تشکیل شود. معمولا فرایند تشکیل رسوب کلسیم درطول دوره‌ای چندین ماهه رخ می‌دهد. خار پاشنه معمولا به‌دلیل کشیدگی عضلات و رباط‌های پا، کشش فاشیای پلانتار و پارگی مکرر غشایی که استخوان پاشنه را می‌پوشاند، ایجاد می‌شود. خار پاشنه بیشتر درمیان ورزشکارانی رایج است که فعالیت‌های آنها شامل دویدن و پریدن‌های زیاد است.
عوامل خطری که موجب خار پاشنه می‌شود، عبارت است از:
- ناهنجاری‌های مربوط‌به راه رفتن: راه رفتن به شکلی نادرست موجب وارد شدن فشار زیادی روی استخوان پاشنه، رباط‌ها و اعصاب نزدیک پاشنه‌ی پا می‌شود.
- فعالیت‌های ورزشی: دویدن و پریدن می‌تواند موجب فرسودگی پاشنه و قوس کف پا شود.
- فعالیت روی سطوح سخت: راه رفتن، دویدن یا پریدن مکرر روی سطوح سخت می‌تواند موجب فرسودگی پاشنه‌ی پا شود.
- ضربه به پاشنه‌ی پا: آسیب و ضربه به پاشنه‌ی پا و پارگی غشایی که آن را می‌پوشاند می‌تواند موجب خار پاشنه شود.
- افزایش سن: مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۸ نشان داد که خار پاشنه در زنان و مردان مسن شایع‌تر است.
- جنسیت: مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۴ نشان داد که خار پاشنه در زنان بیشتر از مردان شایع است.
- اضافه‌وزن: پژوهشگران دریافته‌اند که خار پاشنه با چاقی نیز مرتبط است.
- کفش نامناسب: پوشیدن مکرر کفش‌هایی که مناسب و اندازه‌ی پا نیستند، به‌خوبی از قوس کف پا محافظت نمی‌کنند، کفی آنها ازبین رفته است یا اصلا کفی ندارند (مانند دمپایی‌های لاانگشتی) موجب خار پاشنه می‌شود.
بعضی از بیماری‌ها نیز می‌توانند موجب ایجاد خار پاشنه شوند. این بیماری‌ها عبارت‌اند از:
- آرتریت واکنشی (reactive arthritis) یا سندرم رایتر (Reiter’s disease)؛
- روماتیسم ستون فقرات (ankylosing spondylitis)؛
- بیماری هیپر استوز اسکلتی ایدیوپاتیک منتشر (diffuse idiopathic skeletal hyperostosis)؛
- پلانتار فاشیاتیس (plantar fasciitis).
عوامل خطر مرتبط‌با پلانتار فاشیاتیس عبارت است از:
- افزایش سن که موجب کاهش انعطاف‌پذیری فاشیای پلانتار و نازک شدن لایه‌ی چربی محافظ پاشنه‌ی پا می‌شود. (با افزایش سن، لایه‌های موجود در پاشنه‌ی پا کارایی خود را ازدست می‌دهند و دیگر نمی‌توانند شوک‌های وارده را خنثی کنند.)
- دیابت؛
- ایستادن طولانی به‌مدت زیاد در طول روز؛
- انجام فعالیت فیزیکی شدید در دوره‌های کوتاه و مکرر؛
- صاف بودن کف پا یا قوس کف پای زیاد.
تفاوت خارپاشنه با پلانتار فاشیاتیس
معمولا خار پاشنه با وضعیتی که پلانتار فاشیاتیس نام دارد، اشتباه گرفته می‌شود. البته ابتلا به پلانتار فاشیاتیس خطر ایجاد خار پاشنه را افزایش می‌دهد و خار پاشنه معمولا در افرادی ایجاد می‌شود که قبلا به پلانتار فاشیاتیس مبتلا شده‌اند. ۱۵ درصد افرادی که دچار مشکلاتی در پای خود هستند و نیازمند مراقبت پزشکی‌اند، دچار پلانتار فاشیاتیس هستند.
تفاوت‌های مهمی میان خار پاشنه و پلانتار فاشیاتیس وجود دارد. خار پاشنه به‌دلیل تشکیل رسوب کلسیمی ایجاد می‌شود که برآمدگی استخوانی‌ای را هم‌راستا با فاشیای پلانتار یا غلاف کف پا تشکیل می‌دهد. ولی پلانتار فاشیاتیس شرایطی است که در آن فاشیای پلانتار، ملتهب و متورم می‌شود و موجب ایجاد درد در پاشنه‌ی پا می‌شود.
پزشکان معمولا فاشیای پلانتار را به بافتی شبیه زه کمان توصیف می‌کنند. این بافت در کف پا امتداد پیدا می‌کند و به پاشنه‌ی پا متصل می‌شود. پلانتار فاشیاتیس درنتیجه‌ی وارد شدن فشار زیاد به این بخش از پا ایجاد می‌شود. علت‌های احتمالی این فشار زیاد می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:
- چاقی؛
- پیاده روی یا انجام ورزش‌های مرتبط با پا برای مدتی بسیار طولانی؛
- پوشیدن کفش‌هایی که از قوس کف پا محافظت نمی‌کنند.
ابتلا به دیابت نیز از عوامل خطر برای پلانتار فاشیاتیس به‌شمار می‌رود.
معمولا پلانتار فاشیاتیس بدون نیاز به درمان برطرف می‌شود. ولی خار پاشنه درصورت درمان‌نشدن، مشکلی همیشگی خواهد بود و خودبه‌خود برطرف نمی‌شود.
پیشگیری از خارپاشنه
با پوشیدن کفش‌های مناسب و اندازه با زیره‌ای که شوک‌ها و ضربه‌های وارده را خنثی می‌کند، کفی محکم و پشتی کفشِ (قسمتی از کفش که پشت پاشنه‌ی پا قرار می‌گیرد) مناسب و انتخاب کفش متناسب با هر فعالیت فیزیکی، گرم کردن و انجام حرکات کششی پیش از فعالیت ورزشی و آهسته قدم زدن در بین فعالیت‌های ورزشی می‌توانید از خار پاشنه جلوگیری کنید.
از پوشیدن کفش‌هایی که قسمت پاشنه و زیره‌ی آنها ساییده و فرسوده شده، پرهیز کنید. اگر اضافه وزن دارید کاهش وزن نیز می‌تواند به پیشگیری از ابتلا به خار پاشنه کمک کند.
درمان خار پاشنه
درمان‌های غیرجراحی خار پاشنه
ممکن است درد پاشنه‌ی مرتبط با خار پاشنه و پلانتار فاشیاتیس با استراحت به‌خوبی برطرف نشود. گاهی با راه رفتن پس از خواب شبانه درد بدتر می‌شود، چون فاشیای پلانتار ناگهان کشیده می‌شود که موجب کشیده شدن و ایجاد فشار روی پاشنه‌ی پا نیز می‌شود. معمولا وقتی بیشتر راه می‌روید، این درد کاهش می‌یابد. ولی ممکن است که پس از استراحت طولانی یا راه رفتن فراوان این درد دوباره عود کند.
اگر دچار درد پاشنه‌ای شده‌اید که بیش از یک ماه ادامه یافته است، به پزشک مراجعه کنید. پزشک می‌تواند درمان‌های ساده‌ی زیر را به شما توصیه کند:
- انجام تمرینات کششی؛
- بستن پا با نوارهای مخصوص برای استراحت دادن عضلات و تاندون‌های تحت فشار؛
- استراحت کافی و برداشتن فشار از روی پاها به کاهش درد و تورم در منطقه‌ی آسیب‌دیده کمک می‌کند؛
- استفاده از یخ به کاهش درد و تورم کمک می‌کند؛
- استفاده از کفی‌های طبی مخصوص (کفی داخل کفش): این کفی‌ها که داخل کفش قرار می‌گیرند، باعث کاهش فشار به پاشنه‌ی پا می‌شوند؛
- استفاده از دستگاه‌های اُرتوتیک (orthotic devices، ضمائمی که پزشک برای قرار دادن در کفش تجویز می‌کند تا بدشکلی‌ها یا سایر مشکلات پا را برطرف کند)؛
- استفاده از اسپلینت‌های شبانه؛
- پوشیدن کفش‌های ورزشی با زیره‌ی دارای بالشتک (cushioned) و نرم: پوشیدن این کفش‌ها نیز در کاهش فشار و درد مؤثر است؛
- داروهای ضدالتهابی: این داروها موجب کاهش تورم می‌شوند؛
- تزریق کورتیزون: تزریق کورتیزون موجب کاهش تورم و درد در ناحیه‌ی درگیر می‌شود. البته کورتیزون گزینه‌ی قوی‌تری نسبت‌به داروهای ضدالتهابی بدون نیاز به نسخه است و درصورت مؤثر نبودن این داروها می‌توان از کورتیزون استفاده کرد؛
- درمان فیزیکی.
گاهی درد پاشنه‌ی پا با درمان به‌وسیله داروهای بدون نیاز به نسخه‌ی پزشک مانند استامینوفن (تیلنول)، ایبوپروفن (Advil) یا ناپروکسن (Aleve) برطرف می‌شود. در بسیاری از موارد استفاده از دستگاه ارتوتیک کاربردی عامل درد پاشنه یا قوس پا (مانند عدم تعادل‌های بیومکانیکی) را برطرف می‌کند. در بعضی موارد، تزریق کورتیکواستروئیدها تورم ایجادشده در پا را بهبود می‌دهد. اگر خار پاشنه ناشی از نوع التهابی آرتروز باشد، درمان مشکل اصلی یعنی آرتروز نیز می‌تواند به بهبود علائم خار پاشنه کمک کند.
عمل جراحی برای درمان خار پاشنه
بیش از ۹۰ درصد افراد با درمان‌های غیرجراحی بهتر می‌شوند. اگر پس از دوره‌ای ۹ تا ۱۲ ماهه درمان‌های غیرجراحی نتواند علائم خار پاشنه را بهبود دهد، شاید لازم باشد که برای برطرف کردن درد و بازگرداندن تحرک از روش‌های جراحی استفاده کنیم. تکنیک‌های جراحی درمان خار پاشنه شامل موارد زیر است:
- رها کردن فاشیای پلانتار
- برداشتن خار پاشنه
با آزمایش‌های پیش از جراحی می‌توان تشخیص داد که آیا شرایط بیمار برای انجام عمل جراحی مناسب است. رعایت کردن توصیه‌های پس از جراحی شامل استراحت کردن، استفاده از یخ، کمپرس کردن (compression)، بالا بردن پا و وارد نکردن فشار و وزن روی پای جراحی‌شده تا زمان مناسب، بسیار مهم است. در بعضی از موارد لازم است که بیمار پس از جراحی از باند، اسپلینت، گچ‌گیری، کفش‌های جراحی، چوب زیر بغل یا عصا استفاده کند. عوارض احتمالی پس از جراحی پاشنه‌ی پا شامل درد اعصاب، درد عودکننده‌ی پاشنه، بی‌حسی همیشگی قسمت جراحی‌شده، عفونت و باقی ماندن جای زخم است. به‌علاوه در تکنیک جراحی رهاسازی فاشیای پلانتار، احتمال بی‌ثباتی، گرفتگی عضلات پا، شکستگی تنشی استخوان (stress fracture) و تاندونیت (tendinitis) وجود دارد.
