شاید نام بیماری سلیاک برای‌تان غریب باشد و تا کنون آن را نشنیده باشید. بیماری سلیاک چیست؟ بیماری سلیاک نوعی اختلال مزمن در سیستم هاضمه است که از واکنش سیستم ایمنی بدن نسبت به گلیادین به‌وجود می‌آید. گلیادین، نوعی پروتئین گلوتن موجود در گندم است. این پروتئین به‌ندرت در جو دوسر یا گندم سیاه نیز دیده می‌شود. این پروتئین موجب تورم و تخریب لایه‌ی داخلی روده کوچک می‌شود و ممکن است باعث جذب‌نشدن برخی ویتامین ها و معدنی موردنیاز بدن نیز بشود. همراه ما باشید، در این مقاله اطلاعات مفیدی درباره‌ی بیماری سلیاک در اختیارتان خواهیم گذاشت.
از علائم بیماری سلیاک می‌توان به اسهال مزمن، کاهش وزن و خستگی اشاره کرد. در برخی موارد نیز تنها نشانه‌ی این بیماری آنِمی یا همان کم خونی است و تشخیص دچار بودن فرد به سلیاک به تعویق می‌افتد. این بیماری در کشوری مانند ایالت متحده آمریکا از هر ۱۴۱ نفر ۱ فرد را درگیر کرده است. بیماری نام‌برده، افرادی را که از نظر ژنتیکی در خطر ابتلا هستند تهدید می‌کند و معمولا در سال‌های میانی دوران کودکی آغاز می‌شود. بیماری سلیاک درمانی ندارد و فقط با رعایت رژیم غذایی ویژه می‌توان آن را مدیریت و کنترل کرد.
حقایقی درباره‌ی بیماری سلیاک
- سلیاک یکی از بیماری های خودایمنی است که فرد را در برابر مصرف گلوتن ناتوان می‌سازد.
- کم‌خونی و سوتغذیه از جمله عوارض این بیماری هستند.
- تنها راه کنترل این بیماری، استفاده از رژیم غذایی بدون گلوتن است.
- استفاده از رژيم غذایی بدون گلوتن فقط برای افرادی که توانایی مصرف گلوتن ندارند، توصیه می‌شود.
علائم بیماری سلیاک چیست؟
سلیاک نوعی اختلال مزمن است. علائم آن از خفیف تا شدید در گذر زمان تغییر می‌کند و در هر فرد می‌تواند به شکل متفاوتی دیده بشود. برخی از افراد فاقد نشانه‌ای خاص هستند و گاهی نیز علائم خود را علی‌رغم وجود بیماری دیر نشان می‌دهند. برخی از علائم شایع بیماری سلیاک از این قرار است:
- بروز علائمی در دستگاه گوارش مانند دردهای شکمی، اسهال، حالت تهوع، استفراغ و نفخ شکم؛
- بوی چرک در مدفوع با چربی اضافه در آن موسوم به مدفوع چرب؛
- درد استخوان و مفصل؛
- افسردگی، کج‌خلقی و حملات پانیک؛
- ضعف بدن و خستگی؛
- به‌سادگی دچار کبودی و خون دماغ شدن؛
- احتباس مایعات؛
- ناباروری؛
- گرسنگی دائمی؛
- کم‌خونی فقر آهن؛
- سوءتغذیه و فقر مواد مغذی مانند کمبود ویتامین K، کمبود ویتامین D و کمبود ویتامین B12؛
- ایجاد زخم دهان و تغییر رنگ دندان‌ها؛
- تحلیل رفتن ماهیچه‌ها، ضعف و درد در آنها؛
- آسیب رسیدن به اعصاب که باعث مورمور شدن پاها می‌شود؛
- وجود خون در ادرار و خون در مدفوع.
برخی از افراد دچار نوعی تحریک و خارش پوستی به نام درماتیت هرپتی فرمیس (dermatitis herpetiformis) می‌شوند. در این حالت قسمت‌هایی از بدن مانند آرنج‌ها، زانوها، شانه‌ها، باسن و صورت ملتهب و قرمز می‌شوند. بیماری سلیاک باعث جذب‌نشدن مواد مغذی و سوءتغدیه نیز می‌شود و می‌تواند به روده‌ی بزرگ و سایر اندام‌ها آسیب جدی وارد کند.
بسیاری از بزرگسالان با علائم خفیف‌تر، دچار خستگی و کم‌خونی می‌شوند یا ممکن است فقط دچار ناراحتی‌های شکمی مبهم مانند نفخ، اتساع شکم و گاز اضافی بشوند. بعضی از افراد نیز هیچ نشانه‌ی خاصی ندارند، اما حال عمومی‌شان تحت تأثیر این مشکل خوش نیست.
تنوع علائم بیماری می‌تواند به عوامل زیر وابسته باشد:
- مدت زمانی که هر فرد شیر مادر مصرف کرده است. علائم در این افراد با تعویق خود را نشان خواهند داد؛
- مقدار گلوتن مصرف شده؛
- سنی که فرد در آن مصرف گلوتن را آغاز کرده است؛
- سطح آسیبی که روده‌ی کوچک دیده است.
براساس تحقیقی که در مجله‌ی جاما نورولوژی (jama neurology) صورت گرفته، افراد دچار سلیاک بیشتر در خطر ابتلا به بیماری نوروپاتی هستند.
علائم بیماری سلیاک در نوزادان و کودکان چگونه است؟
این بیماری در کودکان و نوزادان به شکل مشکلات روده خود را نشان می‌دهد. مثلا باعث تحریک‌پذیری، اسهال و اخلال در رشد و نمو می‌شود. در مقاطعی نیز امکان کاهش وزن، تخریب مینای دندان و بلوغ با تأخیر وجود دارد.
آزمایش سلیاک؛ تشخیص بیماری سلیاک چگونه است؟
پزشک برای تشخیص این بیماری معمولا پرسش‌هایی مطرح می‌کند و از علائم و نشانه‌های فرد می‌پرسد. ممکن است آزمایش‌هایی نیز برای تشخیص این بیماری صورت بگیرد:
آزمایش خون می‌تواند موارد زیر را نشان بدهد:
- آنتی‌بادی‌های آنتی‌گلیادین؛
- آنتی‌بادی‌های اندومیزیال؛
- آنتی‌بادی ضدترانس گلوتامیناز.
خون برای بررسی وجود آنتی‌بادی‌های علیه پپتید گلیادین دی‌آمیده (TTG) و گاهی‌اوقات وجود آنتی‌گلیادین (AGA) و آنتی‌بادی اندومیزیوم (EmA) بررسی می‌شود. تکه‌برداری محدودی نیز برای تشخیص بیماری سلیاک صورت می‌گیرد و پزشک برای نمونه‌برداری از لایه‌ی داخلی روده از آندوسکوپی کمک می‌گیرد. معمولا برای بالا بردن امکان تشخیص صحیح، چندین نمونه برداشته می‌شود.
شرایطی که در آن علائمی مشابه با سلیاک دیده می‌شود، به این ترتیب است:
- نارسایی‌های لوزالمعده؛
- بیماری کرون در روده‌ی کوچک؛
- سندروم روده تحریک پذیر؛
- رشد بیش‌ازحد باکتری‌های روده کوچک؛
- حساسیت به گلوتن که علائم خفیف‌تری دارد و به‌عنوان مشکلی مستقل شناخته می‌شود.
پزشکان در زمان تشخیص باید موارد بالا را لحاظ کنند.
گلوتن در چه موادی است؟
تنها درمان این بیماری پرهیز از مصرف گلوتن است. اگر با دقت و سرسختی رژیم غذایی بدون گلوتن رعایت بشود، روده‌ها به‌طور طبیعی بهبود پیدا می‌کنند و علائم نیز از بین می‌روند. اما مصرف دوباره گلوتن می‌تواند موجب وخیم‌ترشدن مشکل بشود. بیماران باید بدانند که کدام ماده‌ی غذایی حاوی گلوتن است. البته تشخیص این موضوع کمی دشوار است، زیرا بسیاری از مواد غذایی به‌طور نهان دارای گلوتن هستند. پس بیماران باید از یک متخصص آگاه در این زمینه کمک بخواهند.
بسیاری از محصولات غذایی برچسب بدون گلوتن دارند مانند نان‌ها، ماکارونی، بیسکویت‌ها و… . تولیدکنندگان باید مشتری را در جریان مواد سازنده محصولات خود قرار بدهند و خریداران نیز قبل از خرید و مصرف باید روی بسته‌ها را بخوانند و دقت به خرج بدهند. وقتی روی محصولات «بدون گلوتن» درج می‌شود، به این معنا نیست که محصول کاملا فاقد این ماده است، بلکه منظور این است که میزان گلوتن موجود در آن مضر نیست.
قوانین و رویه‌ها در کشورهای مختلف برای درج این موضوع روی بسته‌های مواد غذایی مختلف متفاوت است. در هر حال مصرف‌کننده باید دقت به خرج بدهد. شخصی که رژیمی بدون گلوتن دارد باید به این موارد دقت کند و از مواد زیر بپرهیزد:
- مواد غذایی ساخته‌شده از گندم، گندم سیاه، سبوس، آرد غنی‌شده، بلغور و جو مثلا برشتوک، انواع نان‌ها، ماکارانی، بیسکویت، کیک و کلوچه و…؛
- نوشیدنی‌هایی که در آنها از غلات استفاده می‌شود مانند دلسترها؛
- جوی دوسر.
جوی دوسر گاهی با گندم ترکیب می‌شود. در برخی موارد با اجازه‌ی پزشک امکان استفاده کم و حساب‌شده جوی دوسر در رژیم غذایی بیماران وجود دارد. علاوه‌بر‌این‌ها، بسیاری از مواد غذایی نیز حاول گلوتن هستند. بنابراین باید دقت کافی در انتخاب مواد مختلف به خرج داد:
بسیاری از غذاهای فرآوری‌شده حاوی گلوتن هستند:
- سوپ‌های کنسروی؛
- انواع سُس‌ها، سس گوجه فرنگی، سس خردل؛
- سس سویا؛
- ادویه‌جات و چاشنی‌ها؛
- بستنی و آب‌نبات؛
- گوشت‌ها و سوسیس‌های کنسروی و فرآوری‌شده.
گلوتن در مواد زیر هم ممکن است وجود داشته باشد:
- در برخی داروهای بدون نسخه؛
- تولیدات و محصولات حاوی ویتامین؛
- مواد و محصولات بهداشتی و آرایشی مانند رُژ لب، براق‌کننده‌‌ی لب، خمیردندان و…؛
- تمبر نامه.
افرادی که به سلیاک مبتلا هستند، معمولا دچار عدم تحمل لاکتوز نیز هستند، بنابراین مصرف‌نکردن لاکتوز نیز می‌تواند مفید باشد. این افراد باید در تهیه مواد غذایی، روی بسته‌ها را بخوانند و در رستوران نیز از گلوتن نداشتن مواد اطمینان حاصل کنند. برخی از رستوران‌ها ممکن است منویی از غذاها و خوراکی‌های بدون گلوتن ارائه بدهند.
همه باید از خوردن گلوتن خودداری کنند؟
کسانی که به بیماری سلیاک دچار نیستند یا نسبت به مصرف گلوتن مشکلی ندارند، برای پرهیز از مصرف گلوتن باید با پزشک مشورت کنند. زیرا مصرف‌نکردن گلوتن بدون مشورت با پزشک می‌تواند منجر به کمبودهایی در بدن بشود. بر اساس پژوهش‌های معتبر، هیچ دلیلی برای مصرف‌نکردن گلوتن در راه رسیدن به سلامت بیشتر وجود ندارد.
رژیم غذایی مبتلایان به سلیاک
مصرف موادی مانند ذرت، ارزن، برنج و برنج وحشی برای بیماران سلیاک مانعی ندارد. مصرف برخی مواد به‌شکل غلات آسیاب‌شده مثلا گیاه تاج‌خروسی، دانه‌های خوراکی مانند کینوا، گندم سیاه و… مانند سیب‌زمینی، موز، نشاسته کاساو و لوبیای گاربانزو بی‌خطر هستند. این مواد فاقد گلوتن هستند و مصرف آنها جای نگرانی ندارد.
افرادی که دچار بیماری سلیاک هستند، باید از مکمل های غذایی معدنی و ویتامینی استفاده کنند تا عوارض مصرف‌نکردن گلوتن تهدیدشان نکند. با جایگزین کردن مواد دیگری به‌جای مواد غذایی گلوتن‌دار و تنظیم زمان و دمای پخت به‌راحتی می‌توان یک رژیم غذایی سالم داشت.
درمان بیماری سلیاک چگونه است؟
دانشمندان به‌دنبال داروهایی هستند که مستقیما روی روده اثر می‌گذارند، درمان‌هایی که بر سیستم ایمنی بدن تأثیرگذار هستند و واکسن‌هایی که از بروز سلیاک جلوگیری می‌کند. اما فعلا درمانی قطعی برای بیماری سلیاک وجود ندارد و تنها راه کنترل آن، استفاده از رژيم غذایی بدون گلوتن است.
چنانچه بیماران از مصرف گلوتن پرهیز نکنند، در زندگی دچار مشکلاتی می‌شوند و ممکن است تحت شرایط پزشکی خاصی قرار بگیرند. ضمن اینکه کیفیت زندگی‌شان نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.
عوارض بیماری چیست؟
در این بیماری، امکان وقوع ریزش مو، کم‌خونی و پوکی استخوان به‌خاطر جذب‌نشدن مؤثر مواد مغذی وجود دارد و ایجاد زخم در روده کوچک نیز محتمل است. بیماری سلیاک با برخی از انواع سرطان نیز مرتبط است مانند لنفوم روده و آدنوکارسینوم روده کوچک، سرطان حنجره و مری.
در موارد نادری، در صورت مدیریت‌نکردن بیماری سلیاک، بیماری‌های ریفراکتوری رخ می‌دهد. علت وقوع این دست از بیماری‌ها ناشی از رعایت‌نکردن رژیم غذایی صحیح است. در افرادی که به این دست از بیماری‌ها دچار می‌شوند وضعیت برای مدتی طولانی با آنها همراه است؛ به‌شکلی که روده‌ها قابلیت بهبود به کمک رعایت رژيم بدون گلوتن را از دست می‌دهند. در این موارد داروهایی مانند کورتیکواستروئید و داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی تجویز می‌شود.
بیماری سلیاک چه اثراتی بر کودکان دارد؟
سلیاک در رشد قد کودکان اثر منفی می‌گذارد و باعث می‌شود در بزرگسالی کوتاه‌قد بشوند. اگر رژیم غذایی درستی داشته باشند، این مشکل مرتفع خواهد شد و رشد کودکان هیچ‌گونه خللی نخواهد داشت. آسیب‌های روده نیز در طول چند هفته پس از حذف گلوتن از رژیم غذایی متوقف می‌شود. به‌مرور زمان علائم و نشانه‌های سلیاک در کودک از بین می‌رود، اما ممکن است نشانه‌ها و علائم در آینده مجددا ظهور کنند.
دلایل بروز بیماری سلیاک چیست؟
بیماری سلیاک نوعی اختلال خودایمنی است. وقتی شخصی با این مشکل گلوتن مصرف می‌کند، سلول‌ها و سیستم ایمنی او فعال می‌شود و به روده‌ی کوچک حمله و آن را تخریب می‌کند. در واقع، سیستم ایمنی به‌اشتباه به پُرزهای روده کوچک حمله می‌کند. در نتیجه پرزها ملتهب و فشرده می‌شوند و از بین خواهند رفت. پس روده‌ی کوچک دیگر قادر به جذب مواد مغذی به‌طور مؤثر نخواهد بود و عوارض جانبی و مشکلاتی در پیش خواهد بود.
افرادی که بیشتر در خطر ابتلا به بیماری سلیاک هستند:
- کسانی که بیماری خودایمنی دیگری دارند مانند دیابت نوع اول، روماتیسم مفصلی یا بیماری‌های خودایمنی که تیروئید و کبد را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛
- اختلالات ژنتیکی مانند سندروم داون یا سندروم تِرنِر؛
- سابقه‌ی وجود این مشکل برای یکی از اعضای خانواده که احتمال ابتلا برای سایرین را ۱۰ درصد افزایش می‌دهد.
