علائم بیماری سل، علل و روش‌های درمان آن

• سازمان بهداشت جهانی برآورد می‌کند که سالیانه ۹ میلیون نفر به بیماری سل مبتلا می‌شوند و البته حدود ۳ میلیون نفر از این افراد اصلا در سامانه‌های بهداشتی ثبت نشده‌اند.
• سل یکی از سه دلیل مرگ‌ومیر زنان در رده‌ی سنی ۱۵ تا ۴۴ سال است.
• علائم سل که شامل سرفه، تب، تعریق شبانه، کاهش وزن و نظایر آن هستند، ممکن است تا ماه‌ها خفیف باشند. هر فرد بیمار در تماسِ نزدیک با دیگران می‌تواند ۱۰ تا ۱۵ نفر در یک سال را آلوده کند.
• سل یک پاتوژن هوابرد است؛ یعنی باکتری‌هایی که عامل این بیماری هستند می‌توانند ازطریق هوا از یک فرد به دیگری منتقل شوند.

انواع سل

پس از ورود باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس به بدن انسان از طریق تنفس، ممکن است او دچار سل شود. وقتی بیماری ریه‌ها را درگیر کرد، در بالاترین سطح سرایت‌پذیری قرار می‌گیرد. تماس با فرد مبتلا به سل ممکن است باعث انتقال بیماری شود.

دو نوع عفونت بیماری سل وجود دارد: پنهان و فعال.

1. سل پنهان: در این حالت باکتری در بدن به‌شکل غیرفعال باقی می‌ماند. این نوع سل هیچ نشانه‌ای ندارد و مسری هم نیست، اما ممکن است به نوع فعال تبدیل شود.
2. سل فعال: در این حالت باکتری فعال است و نشانه‌های سل در بیمار مشاهده می‌شود. این نوع سل به دیگران سرایت می‌کند.

به‌نظر می‌رسد حدود یک‌سوم از جمعیت جهان مبتلا به سل پنهان باشند. ۱۰ درصد از موارد سل پنهان به نوع فعال آن تبدیل می‌شوند. اما خطر ابتلا به آن در افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند (مانند بیماران مبتلا به ایدز یا افراد دارای سوتغذیه یا افراد سیگاری) بیشتر است.

بیماری سل حدومرز خاصی نمی‌شناسد و هر کس در هر رده‌ی سنی و در هر نقطه‌ای از جهان که باشد ممکن است به این بیماری مبتلا شود. بااین‌حال، جوانان و مردمی که در کشورهای درحال توسعه زندگی می‌کنند، بیشتر از سایرین درمعرض خطر ابتلا به سل هستند. در سال ۲۰۱۲، ۸۰% از موارد ابتلا به سل فقط از ۲۲ کشور در جهان گزارش شده است.

عامل بیماری سل؛ آیا بیماری سل واگیردار است؟

عامل بیماری سل، باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است. فرد مبتلا به سل با سرفه‌کردن، عطسه‌زدن، آب‌دهان‌انداختن و حتی خندیدن و صحبت‌کردن می‌تواند این باکتری را در هوا منتشر کند.

درست است که سل بیماری‌ای واگیردار است، اما این‌طور نیست که به‌آسانی به هر کسی منتقل شود. معمولا افرادی که با فرد بیمار زندگی می‌کنند یا با او در یک محیط کار می‌کنند، بسیار بیشتر از سایرین درمعرض خطر قرار دارند. بسیاری از بیمارانی که حداقل دو هفته تحت درمان مناسب قرار می‌گیرند، دیگر ناقل بیماری نیستند.

از همان ابتدای شروع مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها برخی از عضلات نسبت‌به داروها مقاومت نشان می‌دهند. بیماری سل مقاوم که در آن بدن بیمار در برابر چند دارو مقاومت می‌کند، هنگامی رخ می‌دهد که یک آنتی‌بیوتیک قادر به کشتن همه‌ی باکتری‌ها نباشد و باکتری‌های باقی‌مانده هم‌زمان در برابر آنتی‌بیوتیک و داروهای دیگر مقاومت نشان دهند.

سل مقاوم فقط با استفاده از نوع خاصی از داروهای ضد سل درمان‌‌پذیر است که اغلب به‌آسانی دردسترس نیستند. در سال ۲۰۱۲، حدود ۴۵۰,۰۰۰ نفر به سل مقاوم مبتلا شدند.

عوامل خطرآفرین

افرادی که سیستم ایمنی بدن‌شان ضعیف است، بیشتر از سایرین درمعرض خطر سل فعال قرار دارند. به‌عنوان مثال، بیماری ایدز سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند؛ بنابراین بدن توانایی کنترل باکتری‌های سل را نخواهد داشت. افرادی که هم به ایدز و هم به سل مبتلا هستند، ۲۰ تا ۳۰ درصد بیشتر از افرادی که ایدز ندارند، درمعرض خطر ابتلا به سل فعال قرار دارند.

مصرف تنباکو نیز خطر ابتلا به سل را افزایش می‌دهد. حدود ۸ درصد از موارد سل در جهان با مصرف دخانیات ارتباط دارد.

افراد مبتلا به بیماری‌های زیر بیشتر از سایرین درمعرض خطر ابتلا به سل هستند:

• دیابت
• برخی از انواع سرطان
• سوءتغذیه
• بیماری‌های کلیوی

افراد تحت‌درمان سرطان، افراد بسیار جوان یا بسیار پیر (به‌دلیل ضعیف‌تر بودن سیستم ایمنی) و معتادان به مواد مخدر نیز درمعرض خطر ابتلا به سل قرار دارند.

یکی دیگر از عوامل خطرآفرین، مسافرت به کشورهایی است که سل در آنجا بسیار شایع است.

کشورهایی که بیشترین آمار بیماران مبتلا به سل را دارند:

• آفریقا، به‌ویژه آفریقای غربی و کشورهای جنوب صحرای آفریقا؛
• افغانستان؛
• جنوب‌شرقی آسیا شامل پاکستان، هندوستان، بنگلادش و اندونزی؛
• چین؛
• روسیه؛
• آمریکای شمالی؛
• کشورهای غرب اقیانوس آرام ازجمله فیلیپین، کامبوج و ویتنام.

علائم بیماری سل

سل پنهان هیچ‌گونه علائمی ندارد؛ حتی در عکسبرداری ریه هم نشانی از آسیب دیده نمی‌شود.

نشانه‌های اولیه بیماری سل فعال که با مشاهده آنها باید به پزشک مراجعه کنید، عبارت‌اند از:

• سرفه برای بیش از ۳ هفته؛
• خلط در هنگام سرفه که ممکن است همراه با خون باشد؛
• بی‌اشتهایی و کاهش وزن؛
• خستگی و احساس ناخوشی؛
• تورم در ناحیه گردن؛
• تب و لرز؛
• تعریق شبانه؛
• درد سینه.

این نشانه‌ها با گذر زمان شدیدتر می‌شوند اما گاهی ممکن است خودبه‌خود از بین بروند و دوباره آشکار شوند.

علائم بیماری سل در دیگر بخش‌های بدن

سل معمولا بر ریه‌ها اثر می‌گذارد اما می‌تواند بخش‌های دیگری از بدن را نیز درگیر کند؛ به‌ویژه در افرادی که سیستم ایمنی آنها ضعیف است.

علائم سل با توجه به ناحیه‌ی درگیرشده متفاوت است. اگر سل درمان نشود، جریان خون بیماری را به سایر قسمت‌های بدن انتقال خواهد داد. نشانه‌های بیماری در بخش‌های مختلف بدن عبارت‌اند از:

• اگر عفونت سل استخوان‌ها را درگیر کند، به درد در ستون فقرات و تخریب مفاصل می‌انجامد؛
• اگر عفونت سل به کبد و کلیه‌ها آسیب برساند، در عملکرد سم زدایی آنها اختلال ایجاد می‌کند که در نتیجه‌ی آن، خون در ادرار مشاهده می‌شود؛
• اگر سل قلب را درگیر کند، توانایی قلب برای پمپاژ خون کم و منجر به بیماری مرگ‌باری به‌نام تامپوناد قلبی (تجمع مایع در پریکارد قلب و نرسیدن خون به همه‌ قسمت‌های آن) می‌شود.

به‌طور کلی علائم زیر می‌تواند نشانه سرایت بیماری سل به بخش‌های دیگر بدن به جز ریه‌ها باشد:

• تورم ادامه‌دار غدد لنفاوی؛
• درد شکمی؛
• درد استخوان یا مفاصل؛
• گیجی؛
• سردرد ممتد؛
• تشنج.

عوارض بیماری سل

اگر بیماری سل درمان نشود، می‌تواند مرگ‌بار باشد. اگرچه این بیماری بیشتر روی ریه‌ها تأثیر می‌گذارد، اما می‌تواند ازطریق انتشار در جریان خون به عوارض خطرناک دیگری هم منجر شود. ازجمله‌ی این عوارض می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مننژیت یا تورم غشای پوشش‌دهنده‌ی مغز؛
• درد در ستون فقرات؛
• آسیب به مفاصل؛
• آسیب به کبد یا کلیه‌ها؛
• مشکلات قلبی که البته بسیار نادر است.

خوشبختانه با درمان مناسب می‌توان تعداد زیادی از بیماران مبتلا به سل را درمان کرد. موارد سل در آمریکا از سال ۱۹۹۳ تاکنون بسیار کاهش یافته است، اما هنوز هم نگرانی‌هایی درباره‌ی آن وجود دارد. زیرا اگر درمان مناسب و به‌موقع صورت نگیرد، بیش از دوسوم بیماران حتما جان خود را ازدست خواهند داد.

تشخیص بیماری سل

پزشک برای تشخیص بیماری سل با استروسکوپ به صدای ریه‌ها گوش می‌دهد و گره‌های لنفاوی را معاینه می‌کند تا ببیند متورم شده‌اند یا خیر. همچنین از بیمار درباره‌ی علائم بیماری، سابقه‌ی پزشکی و عوامل خطرآفرین ابتلا به سل سؤال خواهد کرد.

همان‌طور که گفتیم فرد مبتلا به سل پنهان هیچ نشانه‌ای ندارد اما آثار عفونت ممکن است در آزمایش‌های مختلف دیده شود. افراد زیر بهتر است برای انجام تست تشخیص بیماری سل اقدام کنند:

• افرادی که با فرد مبتلا به بیماری در ارتباط بوده‌اند؛
• افرادی که مدتی را در کشورهای با آمار بالای شیوع سل سپری کرده‌اند؛
• افرادی که در محیط‌های کار می‌کنند که بیماران مبتلا به سل حضور دارند.

۲ تست رایج برای تشخیص وجود باکتری در بدن وجود دارد:

• آزمایش پوستی سل؛
• آزمایش خون.

متداول‌ترین آزمون تشخیص بیماری سل آزمایشی پوستی است که در آن مقدار بسیار کمی از توبرکولین PPD (عصاره‌ی باکتری سل) را به قسمت داخلی بازو تزریق می‌کنند. پزشک پس از ۲ تا ۳ روز ناحیه‌ی تزریق را بررسی می‌کند. اگر در این ناحیه برآمدگی قرمز و سفت به‌اندازه‌ی مشخصی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بیماری سل وجود دارد. متأسفانه آزمون پوستی سل ۱۰۰% دقیق نیست و ممکن است جواب مثبت یا منفی را به‌اشتباه نشان دهد.

این تست‌ها مشخص نمی‌کنند که بیماری پنهان است یا فعال. برای تشخیص سل فعال پزشک ممکن است رادیوگرافی از قفسه‌ی سینه و آزمایش خلط را تجویز کند.

درمان سل؛ آیا بیماری سل درمان دارد؟

در بسیاری از موارد ابتلا به سل، می‌توان این بیماری را با داروی مناسب و روش صحیح استفاده از آن درمان کرد. تشخیص دقیق نوع آنتی بیوتیک و طول درمان با آن به موارد زیر بستگی دارد:

• سن بیمار؛
• سلامت عمومی؛
• مقاومت احتمالی فرد نسبت به دارو؛
• نوع سل (فعال یا پنهان)؛ و
• محل عفونت (ریه‌ها، مغز، کلیه).

افراد مبتلا به سل پنهان ممکن است فقط به یک نوع آنتی‌بیوتیک سل نیاز داشته باشند؛ درحالی‌که افراد مبتلا به نوع فعال آن (به‌ویژه نوع مقاوم سل) معمولا به چند نوع دارو نیاز خواهند داشت.

بیماران مبتلا به سل معمولا مدتی طولانی باید از آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده کنند. طول درمان استاندارد برای یک دوره مصرف آنتی‌بیوتیک حدود ۶ تا ۹ ماه است.

داروهایی که برای درمان سل به‌کار می‌روند ممکن است به کبد آسیب برسانند. با اینکه عوارض جانبی این داروها نادر است، اما درصورتی‌که رخ بدهند، نباید آنها را نادیده گرفت. عوارض جانبی احتمالی داروهای سل که حتما باید آنها را به پزشک‌تان اطلاع دهید، شامل موارد زیر هستند:

• تیرگی ادرار
• تب
• زردی (یرقان)
• بی اشتهایی
• حالت تهوع و استفراغ

پزشکان معمولا برای اطمینان از درمان سل، روش درمان با نظارت مستقیم (DOT) را توصیه می‌کنند. در این روش، مراقبان بهداشتی به‌طور مرتب بر بیمار نظارت می‌کنند تا دوره‌ی درمان کامل شود.

پیشگیری از بیماری سل

بهترین راه پیشگیری از سل جلوگیری از انتشار آن است. فقط چند روش برای جلوگیری از انتشار سل فعال وجود دارد. برای پیشگیری از ابتلا به سل یا به‌حداقل‌رساندن خطر ابتلا به این بیماری بهتر است:

• افراد مبتلا در محل کار یا مدرسه حضور پیدا نکنند؛
• افراد سالم از خوابیدن در اتاق مشترک با فرد بیمار خودداری کنند؛
• افراد با استفاده از ماسک دهان را کامل بپوشانند است؛
• برای جلوگیری از گسترش باکتری از سیستم تهویه‌ی مناسب استفاده کنند.

واکسن سل

در برخی کشورها، تزریق ب.ث.ژ به کودکان به ایمن‌ کردن آنها در برابر سل کمک می‌کند. این واکسن در آمریکا برای مصرف عمومی توصیه نمی‌شود چراکه در بزرگ‌سالان تأثیری ندارد و حتی می‌تواند بر نتایج آزمایش پوستی تأثیر بگذارد.

همان‌طور که گفته شد، با درمان مناسب می‌توان به شکل مؤثر با بیماری سل مقابله کرد. آیا شما یا نزدیکانتان تجربه ابتلا و مقابله با این بیماری یا دیگر بیماری‌های عفونی ریوی را داشته‌اید؟ اگر مایل باشید و تجربه‌تان را در میان بگذارید، شاید کمکی به مخاطبان کند.