علائم التهاب روده، علت و درمان آن

مانند سایر بیماری‌های مزمن، در بیماری التهاب روده (IBD) بیمار دوره‌های افت و خیز بیماری را تجربه می‌کند. با شدت گرفتن بیماری علائم ظاهر می‌شوند، با تخفیف علائم گفته می‌شود بیماری فروکش کرده و با ناپدید شدنِ علائم، سلامتی بازگشته است. علائم التهاب روده می‌توانند خفیف تا شدید باشند و شدت علائم معمولا به این بستگی دارد که بیماری کدام بخش از دستگاه گوارش را درگیر کرده باشد. علائم IBD عبارت است از:

• گرفتگی و درد شکمی؛
• اسهال که ممکن است خون‌آلود باشد؛
• احساس فوریت شدید برای دفع؛
• تب؛
• کاهش وزن؛
• کاهش اشتها؛
• کم خونی فقر آهن که در اثر از دست دادن خون ایجاد شده باشد.

علت التهاب روده (IBD)

بیماری التهاب روده دلیل مشخصی ندارد. برخی از عوامل یا ترکیبی از آنها (باکتری‌ها، ویروس‌ها، پادتن‌ها) سیستم ایمنی بدن را برای ایجاد واکنش التهابی در دستگاه گوارش فعال می‌کنند. تحقیقات اخیر ترکیبی از عوامل مانند وراثت، ژن‌ها، و/یا عوامل محیطی را در پیدایش بیماری التهاب روده مؤثر می‌دانند. همچنین این احتمال وجود دارد که بافت بدن، خود این واکنش خودایمنی را برانگیخته کند. دلیل بیماری التهاب روده هرچه باشد، واکنش‌های کنترل‌نشده‌ی التهاب‌زا ادامه پیدا می‌کنند و به دیواره‌ی روده‌ای آسیب می‌زنند؛ این وضعیت منجر به اسهال و درد شکمی می‌شود.

مشکلات و عوارض التهاب روده (IBD)

بیماری التهاب روده می‌تواند با مشکلات جدی‌ در سلامتی روده‌ها همراه باشد:

• خون‌ریزی فراوان از زخم‌ها (اولسرها)ی روده‌ای؛
• سوراخ شدگی یا پارگی روده؛
• تنگ شدن روده (stricture) و مسدود شدن روده، که در بیماری کرون دیده می‌شود؛
• فیستول (مجرای خروجی ناهنجار) و بیماری‌های اطراف مقعد (بیماری‌هایی که بافت اطراف مقعد را درگیر می‌کند)؛ این مشکل بیشتر در بیماری کرون دیده می‌شود تا در کولیت اولسراتیو؛
• روده‌ی متسع سمی (مگاکولون سمی) که به اتساع بیش از اندازه‌ی روده‌ی بزرگ گفته می‌شود که می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند. این حالت بیشتر در کولیت اولسراتیو دیده می‌شود تا در بیماری کرون؛
• سوءِتغذیه.

بیماری‌های التهابی روده، به خصوص کولیت اولسراتیو، خطر ابتلا به سرطان روده‌ی بزرگ را افزایش می‌دهند. IBD همچنین می‌تواند روی دیگر اندام بدن اثر بگذارد؛ برای مثال، فرد مبتلا به بیماری‌های التهاب روده ممکن است دچار التهاب مفاصل (آرتریت)، مشکلات پوستی، التهاب چشم، اختلالات و بیماری های کلیوی و کبد یا از دست دادن بافت استخوانی شود. مشکلات مفصلی، چشمی و پوستی اغلب در کنار یکدیگر بروز پیدا می‌کنند.

راه‌های تشخیص التهاب روده

پزشک IBD را بر اساس علائم شما، همچنین آزمایش‌ها و تست‌هایی که درخواست می‌کند، تشخیص می‌دهد. این تست‌ها و آزمایش‌ها می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

آزمایش مدفوع

نمونه‌ی مدفوع فرد برای رد کردن دلایل میکروبی، ویروسی یا انگلی که موجب اسهال می‌شود به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. همچنین، مدفوع برای یافتن ردی از خونی که نمی‌توان آن را با چشم غیرمسلح دید بررسی می‌شود.

آزمایش شمارش سلول‌های خونی (CBC)

یک پرستار یا تکنسین آزمایشگاه از خون فرد نمونه‌ای می‌گیرد که به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. افزایش گلبول‌های سفید خون احتمال وجود التهاب را مطرح می‌کند. و اگر خون‌ریزی شدیدی در بدن وجود داشته باشد، سطح گلبول‌های قرمز خون و هموگلوبین کاهش می‌یابد.

آزمایش‌های خونی دیگر

الکترولیت‌ها (سدیم و پتاسیم)، پروتئین، و نشانگر‌های التهاب مانند سرعت ته‌نشین شدن گلبول‌های قرمز (ESR) و پروتئینِ واکنشیِ سی (CRP: C-reactive protein) ممکن است برای بررسی شدت بیماری درخواست شوند. ممکن است در بیماری کولیت اولسراتیو سطوح آنتی‌بادی سیتوپلاسمی ضدنوتروفیلی دور هسته‌ای (pANCA: Perinuclear antineutrophil cytoplasmic antibody) افزایش پیدا کند.

همچنین ممکن است پزشک تست‌های مخصوص بیماری‌های منتقل‌شده از راه آمیزش را هم درخواست کند.

تصویربرداری اشعه‌ی ایکس باریمی

گرچه به‌ندرت از این آزمایش استفاده می‌شود، اما می‌توان از آن برای بررسی ناهنجاری‌های ایجاد شده در اثر بیماری کرون در بخش فوقانی لوله‌ی گوارش شامل مری، معده و روده‌ی کوچک استفاده کرد.

اگر هدف بررسی بخش فوقانی دستگاه گوارش باشد فرد محلول گچی باریم‌داری را قورت می‌دهد. این محلول سطح لوله‌ی گوارش را می‌پوشاند و آن را برای عکس‌برداری اشعه ایکس قابل رؤیت می‌کند. اگر از این روش برای بررسی بخش تحتانی دستگاه گوارش استفاده شود محلول باریم‌دار از راه مقعد وارد بدن بیمار می‌شود و از او خواسته می‌شود که آن را تا اتمام عکس‌برداری از روده‌ی بزرگ و راست‌روده (رکتوم) نگه دارد. در این فرایند ممکن است بتوان ناهنجاری‌های ایجاد شده چه در اثر بیماری کرون چه کولیت اولسراتیو را مشاهده کرد.

تست‌های رادیولوژیک دیگر

تصویرنگاری مقطعی (سی‌تی اسکن)، تصویرسازی تشدید مغناطیسی (ام‌آرآی) و سونوگرافی نیز برای تشخیص بیماری کرون و کولیت اولسراتیو استفاده می‌شوند.

سیگموئیدوسکوپی

در این روش یک پزشک با استفاده از سیگموئیدوسکوپ (لوله‌ای باریک و منعطف دارای منبع نور و دوربین)، تصویر یک‌سوم انتهایی روده‌ی بزرگ بیمار را که شامل راست‌روده و کولون سیگموئید است بررسی می‌کند. سیگموئیدوسکوپ از طریق مقعد وارد بدن فرد می‌شود و تصاویر دیواره‌ی روده‌ به دنبال زخم‌ها، التهاب و خون‌ریزی معاینه می‌شود. پزشک همچنین ممکن است در این فرایند با استفاده از ابزاری که از داخل لوله‌ی سیگموئیدوسکوپ رد می‌کند از جدار روده نمونه‌ (بیوپسی) تهیه کند و برای بررسی میکروسکوپی به آزمایشگاه ارجاع بدهد.

کولونوسکوپی

کولونوسکوپی مانند سیگموئیدوسکوپی است، اما در اینجا پزشک از یک لوله‌ی منعطف طویل‌تر برای بررسی تمام روده‌ی بزرگ استفاده می‌کند. این تست امکان بررسی شدت بیماری در روده‌ی بزرگ (کولون) را مهیا می‌کند.

اندوسکوپی فوقانی

اگر علائم فرد مربوط به بخش فوقانی لوله‌ی گوارش باشد، مثلا تهوع و استفراغ، پزشک از اندوسکوپ استفاده می‌کند، که لوله‌ای باریک، منعطف و دارای منبع نور و دوربین است، تا بتواند مری، معده و دئودنوم را که بخش ابتدایی روده‌ی کوچک است مشاهده کند.

زخم‌ها (اولسرها) در معده و دئودنومِ یکی از هر ۱۰ نفر فرد مبتلا به بیماری کرون رخ می‌دهد.

اندوسکوپی کپسولی

این تست در تشخیص بیماری‌هایی که روده‌ی کوچک را درگیر می‌کنند، مانند کرون، مفید است. در این روش فرد کپسول کوچکی را می‌بلعد که درون آن یک دوربین وجود دارد. تصاویری که دوربین از مری، معده و روده‌ی کوچک می‌گیرد به گیرنده‌ی تعبیه شده در کمربندی فرستاده می‌شود که بیمار آن را می‌بندد. در انتهای این فرایند، تصاویر از کمربند روی کامپیوتر بارگذاری می‌شود. دوربین هم نهایتا از روده می‌گذرد و دفع می‌شود.

درمان التهاب روده

درمان IBD شامل روش ترکیبی خود مراقبتی و درمان‌های پزشکی است.

خودمراقبتی

گرچه رژیم خاصی نیست که برای جلوگیری یا درمان IBD مفید تشخیص داده شده باشد، اما ایجاد تغییرات غذایی می‌تواند به کنترل علائم التهاب روده کمک کند. مهم است که با پزشک‌تان درباره‌ی تغذیه سالم صحبت کنید در عین اینکه مطمئن می‌شوید مواد مغذی لازم را به بدن‌تان می‌رسانید. برای مثال برحسب علائم‌تان، پزشک ممکن است بخواهد میزان دریافت فیبر یا لبنیات مصرفی‌تان را کاهش بدهید. همچنین بدن ممکن است وعده‌های کوچک با تعداد بیشتر را بهتر بپذیرد. به‌صورت کلی نیازی به پرهیز غذایی خاصی در این بیماری وجود ندارد مگر غذاهایی که علائم را در شما به وجود می‌آورند یا تشدید می‌کنند.

یکی از مداخلات تغذیه‌ای که احتمال دارد پزشک از شما بخواهد رعایت رژیم کم‌‌باقی‌مانده (low-residue diet) است. در رژیم کم‌باقی‌مانده محدودیت غذایی بسیار بالاست و هدف از آن کاستن از میزان فیبر و سایر مواد هضم‌نشدنی‌ای است که از روده‌ی بزرگ دفع می‌شوند.

رعایت رژیم کم‌باقی‌مانده کمک می‌کند علائمی مانند اسهال و درد شکمی فروکش کنند. نکته‌ی مهم حین پیروی از رژیم کم‌باقی‌مانده این است که مطمئن شوید طول مدت لازم برای مراعات آن را درست فهمیده باشید؛ زیرا در رژیم کم‌باقی‌مانده تمام مواد مغذی که به آن احتیاج دارید تأمین نمی‌شود. همچنین پزشک ممکن است مصرف مکمل‌های ویتامینی را برای شما تجویز کند.

جنبه‌ی مهم دیگر خودمراقبی در بیماری‌های التهاب روده مدیریت استرس است. استرس می‌تواند باعث تشدید علائم IBD بشود. شاید خوب باشد که فهرستی از مواردی که موجب استرس شما می‌شوند را پیدا کنید و بعد ببینید کدام‌یک را می‌توانید از روال روزمره‌تان حذف کنید. همچنین، زمانی که متوجه شدید استرس به سراغ‌تان آمده کشیدن چند نفس عمیق و بیرون دادن آن به آرامی می‌تواند از تنش شما بکاهد.

آموختن مدیتیشن، اختصاص زمانی برای خودتان، و تمرینات منظم ورزشی همگی ابزارهای مهمی برای کاهش استرس در زندگی‌ هستند. شرکت در گروه‌های حمایتی بیماری IBD شما را در تماس با افرادی قرار می‌دهد که دقیقا می‌دانند این بیماری چه اثری روی زندگی رومزه‌ می‌گذارد، زیرا آنها همان تجربیاتی را دارند که شما دارید. این افراد می‌توانند حمایت و پیشنهادات خود را برای کنار آمدن با علائم IBD در اختیارتان بگذارند.

درمان پزشکی

هدف درمان‌های پزشکی در بیماری IBD، این است که پاسخ التهابی ناهنجار سرکوب شود تا بافت لوله‌ی گوارش فرصتی برای بهبود داشته باشد. زمانی که این بهبودی حاصل شود به تبع آن باید شاهدِ از بین رفتن علائم اسهال و درد شکمی باشیم. زمانی که علائم تحت کنترل درآمدند، درمان پزشکی تمرکز خود را روی کاهش دفعات عود بیماری و حفظ دوره‌ی خاموشی بیماری قرار می‌دهد.

پزشکان معمولا برای درمان IBD داروها را به صورت مرحله‌به‌مرحله تجویز می‌کنند. در شیوه‌ی مرحله‌ای ابتدا داروهای کم‌ضررتر یا داروهایی که دوره‌ی مصرف کوتاه‌تری دارند تجویز می‌شوند؛ اگر این داروها تسکین مورد نظر را فراهم نکرد داروهای مرحله‌ی بالاتر استفاده می‌شوند.

داروهای ضدالتهاب

درمان معمولا با آمینوسالیسیلات‌ها (aminosalicylates) آغاز می‌شود که داروهای ضدالتهاب شبیه به آسپرین هستند:

• سولفاسالازین یا آزولفیدین (sulfasalazine / Azulfidine)؛
• اولسالازین یا دیپنتوم (olsalazine / Dipentum)؛
• بالسالازید یا کولازال (balsalazide/ Colazal)؛
• مسالامین یا آساکول/ لیالدا/ پنتاسا/ آپریسو (mesalamine/ Asacol, Lialda, Pentasa, Apriso).

مسالامین (مزالازین، مسالازین) نام‌های مختلف دارویی هستند که به‌صورت خوراکی، شیاف مقعدی یا تنقیه برای درمان کولیت اولسراتیو به کار می‌رود.

این دسته داروها به علت خاصیت ضدالتهابی خود هم برای تسکین علائم در دوره‌ی تشدید بیماری و هم برای حفظ دوره‌ی خاموشی بیماری کاربرد دارند. پزشک همچنین ممکن است برای تخفیف علائم داروهای ضداسهال، ضداسپاسم و کاهنده‌ی اسید تجویز کند. فراموش نکنید که نباید از داروهای ضداسهال بدون تجویز پزشک استفاده کنید.

اگر دچار بیماری کرون هستید، به‌خصوص زمانی که این بیماری با مشکلاتی مانند بیماری‌های بافت اطراف مقعد همراه است، پزشک ممکن است مصرف یک آنتی‌بیوتیک‌ را در کنار سایر داروها‌یتان تجویز کند. استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در کولیت‌های اولسراتیو کمتر معمول است.

کورتیکواستروئیدها

اگر این داروهای اولیه بهبودی لازم را فراهم نیاورند، پزشک احتمالا به سراغ کورتیکواستروئیدها می‌رود. کورتیکواستروئیدها که داروهای ضدالتهابی سریع‌الاثر هستند به‌سرعت علائم و در کنار آن التهاب را به‌اندازه‌ی قابل‌ملاحظه‌ای کاهش می‌دهند. گرچه به‌دلیل اثرات جانبیِ استفاده‌ی طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها، از آن تنها در دوره‌ی شدت یافتن علائم استفاده می‌شود و نه برای نگهداری دوره‌ی خاموشی بیماری.

داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی بدن

داروهای مرحله‌ی بعد، داروهای تعدیل‌کننده سیستم ایمنی بدن هستند، که پزشکان در صورت عدم موفقیت کورتیکواستروئیدها در کنترل علائم یا نیاز به استفاده‌ی طولانی‌مدت از آنها از این دسته‌ی دارویی استفاده می‌کنند.

از این داروها در دوره‌ی خیزش حاد بیماری استفاده نمی‌شود، زیرا ۲ تا ۳ ماه زمان نیاز است تا این داروها اثر خود را نشان بدهند. این داروها به جای درمان مستقیم التهاب، سیستم ایمنی را هدف قرار می‌دهند که ترشح مواد التهاب‌زا در دیواره‌ی روده‌ها از آن ناشی می‌شود. مثال‌های رایج داروهای سرکوب‌کننده‌ی دستگاه ایمنی عبارتند از:

• آزاتیوپرین یا ایموران (azathioprine/ Imuran)؛
• متوتروکسات یا روماترکس (methotrexate/ Rheumatrex)؛
• و مرکاپتوپورین یا پورینتول (6-mercaptopurine/ Purinethol).

درمان‌های زیستی

درمان‌های زیستی به پادتن‌هایی گفته می‌شود که فعالیت برخی دیگر از پروتئین‌های خاص التهاب‌زا را هدف قرار می‌دهند.

• اینفلکسی‌ماب یا رمی‌کید (Infliximab/ Remicade)؛
• اینفلکسی ماب-‌dyyb یا اینفلکترا (infliximab-dyyb/ Inflectra)، داروی بیوژنریک رمی‌کید.

این دو، داروهای تأییدشده‌ی سازمان غذا و داروی امریکا (FDA)، برای درمان موارد متوسط تا شدید بیماری کرون در صورت اثربخش نبودن داروهای معمول، هستند. آنها به دسته‌ داروهایی تعلق دارند که به عنوان ضد TNF شناخته می‌شوند. TNF: tumor necrosis factor به معنی عامل نکروز تومور است. TNF توسط گلبول‌های سفید بدن تولید می‌شود و اعتقاد بر این است که در تخریب بافتی ایجاد شده در بیماری کرون نقش دارد.

داروهای ضد TNF دیگری که FDA آنها را تأیید کرده عبارتند از:

• آدالیماب یا هومیرا (adalimumab/ Humira)؛
• آدالیماب-اتو یا اَمجِویتا (adalimumab-atto/ Amjevita)، بیوژنریک داروی هومیرا؛
• سرتولیزوماب یا سیمزیا (certolizumab/ Cimzia).

داروهای زیستی که اینتگرین‌ها را هدف قرار می‌دهند جایگزینی برای داروهای ضد TNF در درمان بیماری کرون به حساب می‌آیند. دو نمونه از این دسته‌ی دارویی عبارتند از:

• ناتالیزوماب یا تایسبری (natalizumab/ Tysabri)؛
• ودولیزوماب یا اِنتی‌ویوو (vedolizumab/ Entyvio)؛
• آستیکینوماب یا اِستلارا (ustekinumab/ Stelara) داروی دیگری است که اینترلوکین‌های ۱۲ و ۲۳ (IL-12 و IL-23) را مسدود می‌کنند، اینترلوکین‌ها مواد پروتئینی هستند که در سیستم دفاعی بدن نقش مؤثری را برعهده دارند.

داروهای تأییدشده‌ی FDA برای درمان بیماری کولیت اولسراتیو شامل امجویتا، سیمزیا، هومیرا، اینفلکترا، رمی‌کید و گلیموماب یا سیمپونی (golimumab/ Simponi) هستند.

اگر داروهای پیشنهادشده برای درمان IBD روی بیماری شما مؤثر نبود، با پزشک خود برای شرکت در آزمایش بالینی صحبت کنید. در آزمایش‌های بالینی داروهای جدید برای درمان یک بیماری روی افراد امتحان می‌شوند تا ببینند پاسخ بدن بیمار به آن دارو چیست. می‌توانید با بیمارستان‌های علوم پزشکی کشور یا اساتید این دانشگاه‌ها در این رابطه تماس بگیرید و از وجود چنین شرایطی اطلاع کسب کنید.

جراحی التهاب روده

استفاده از جراحی برای درمان بیماری‌های التهابی روده به نوع بیماری بستگی دارد. برای مثال کولیت اولسراتیو را می‌توان با جراحی مداوا کرد زیرا این بیماری به روده‌ی بزرگ محدود می‌شود. زمانی که روده‌ی بزرگ برداشته شود بیماری باز نمی‌گردد. اما با جراحی نمی‌توان بیماری کرون را درمان کرد، با این وجود برخی جراحی‌ها ممکن است در این بیماران انجام بشود. جراحی بیش از اندازه در مبتلایان به بیماری کرون در حقیقت می‌تواند به وخامت بیماری منجر بشود.

انواع مختلفی از جراحی برای افراد مبتلا به کولیت اولسراتیو وجود دارد؛ اینکه کدام یک متناسب شماست بستگی به عوامل متعددی دارد:

• وسعت بیماری؛
• سن فرد؛
• وضعیت سلامت کلی فرد.

پروکتوکولکتومی

اولین گزینه‌ی جراحی، پروکتوکولکتومی (proctocolectomy) است. این جراحی شامل برداشتن تمام روده‌ی بزرگ و راست‌روده است. پس از آن جراح دریچه‌ای روی شکم تعبیه می‌کند که ایلئوستمی نامیده می‌شود و به انتهای روده‌ی کوچک متصل است. این دریچه راه جدیدی را برای تخلیه‌ی مواد دفعی به داخل یک کیسه‌، که با چسب به پوست متصل می‌شود، فراهم می‌آورد.

آناستوموز ایلئوآنال

جراحی متداول دیگر آناستوموز ایلئوآنال (ileoanal anastomosis) نام دارد. جراح روده‌ی بزرگ را بر می‌دارد، سپس یک کیسه‌ی (pouch) داخلی در بدن بیمار تعبیه می‌شود که روده‌ی کوچک را به مجرای مقعدی متصل می‌کند. در این روش مدفوع همچنان از طریق مقعد دفع می‌شود.

هرچند با جراحی نمی‌توان بیماری کرون را درمان کرد، اما حدود نیمی از مبتلایان به کرون زمانی به جراحی نیاز پیدا خواهند کرد. اگر دچار بیماری کرون هستید و به جراحی نیاز دارید پزشک گزینه‌های موجود را با شما در میان خواهد گذاشت. مطمئن شوید که سؤالات خود را پرسیده‌اید و هدف یا اهداف جراحی، خطرات، منافع و مشکلاتی را که ممکن است در اثر انجام ندادن جراحی به آن دچار شوید کاملا متوجه شده‌اید.

وقتی به بیماری‌های التهاب روده مبتلا باشید، سال‌های طولانی شاهد افت و خیز علائم‌تان خواهید بود. این مسئله به این معنا نیست که بیماری شما را در کنترل خودش دارد؛ مدیریت این بیماری به کمک پزشکان و دیگر مراقبان سلامت، بهترین راه برای حفظ سلامتی تا حد ممکن و در طولانی‌مدت است.