افتادگی مثانه، مشکلی است که بیشتر در زنان شایع است و احتمال بروز آن در مردان بسیار کم است. زنان به علت وجود کانال زایمان، مستعد ضعیف شدن عضلات کف لگن هستند. با اینکه افتادگی مثانه در زنانی که تجربه‌ی زایمان داشته‌اند، شایع‌تر است، اما ممکن است که بر اثر عوامل ژنتیکی و سبک زندگی در خانم‌هایی که مادر نشده‌اند نیز اتفاق بیفتد. همچون سایر بیماری‌ها، پیشگیری از افتادگی مثانه بسیار راحت‌تر از درمان افتادگی مثانه است. در این مطلب قصد داریم شما را به‌طور کامل با علائم افتادگی مثانه، علت، پیشگیری و درمان افتادگی مثانه آشنا کنیم.
مثانه عضوی توخالی در لگن است که ادرار را نگه می‌دارد. فشاری که درهنگام پر شدن مثانه توسط ادرار ایجاد می‌شود، باعث می‌شود که فرد احساس کند که به دفع ادرار نیاز دارد. در فرآیند دفع ادرار، ادرار از مثانه عبور می‌کند و از طریق پیشاب‌راه از بدن خارج می‌شود.
در زنان، دیواره‌ی جلویی واژن از مثانه پشتیبانی می‌کند. این دیواره می‌تواند با بالا رفتن سن، ضعیف یا شل شود. فشارهای جسمانی قابل‌توجه مانند زایمان نیز می‌توانند به این قسمت از دیواره‌ی واژن آسیب برسانند. اگر مثانه بیش‌ازحد صدمه ببیند، می‌تواند پایین بیاید و دچار افتادگی شود؛ این بدان معناست که مثانه دیگر حمایت نمی‌شود و به داخل واژن نزول می‌کند. این امر می‌تواند باعث مسائلی مانند مشکلات ادراری، ناراحتی و بی‌اختیاری ادرار استرسی (نشت ادرار در اثر عطسه، سرفه و فشار بر مثانه) شود.
افتادگی مثانه که به آن فتق مثانه یا سیستوسل نیز می‌گویند، براساس میزان پایین آمدن مثانه در واژن، به ۴ درجه تقسیم می‌شود:
- درجه‌ی ۱ (خفیف): فقط قسمت کوچکی از مثانه به داخل واژن می‌رود.
- درجه‌ی ۲ (متوسط): مثانه به‌قدری افتادگی پیدا می‌کند که وارد دهانه‌ی واژن می‌شود.
- درجه‌ی ۳ (شدید): مثانه از دهانه‌ی واژن خارج شده و بیرون می‌زند.
- درجه‌ی ۴ (کامل): کل مثانه به‌طور کامل از واژن خارج می‌شود و معمولا این وضعیت با افتادگی سایر اعضای داخل لگن مانند افتادگی رحم، رکتوسل (بیرون‌زدگی قسمتی از رکتوم به درون واژن) و انتروسل (نوعی فتق حاوی روده) همراه است.
افتادگی مثانه معمولا با یائسگی مرتبط است. بدن زنان قبل از یائسگی، هورمون استروژن تولید می‌کند که به محکم نگه داشتن عضلات واژن و اطراف آن کمک می‌نماید. اما بدن خانم‌ها پس از یائسگی، استروژن بسیار کمتری تولید می‌کند و درنتیجه‌ی آن عضلات ضعیف و شل می‌شوند.
علت افتادگی مثانه یا سیستوسل
عوامل زیر معمولا با ایجاد افتادگی مثانه مرتبط هستند:
۱. زایمان
این متداول‌ترین علت افتادگی مثانه است. روند زایمان طبیعی، فشار زیادی را بر بافت‌ها و عضلات واژن که از مثانه پشتیبانی می‌کنند، وارد می‌کند.
۲. یائسگی
استروژن، هورمونی است که به حفظ قدرت و سلامت عضلات واژن کمک می‌کند. این هورمون پس از یائسگی به میزان بسیار کمتری ترشح می‌شود.
۳. اعمال فشار بر مثانه
بلند کردن اجسام سنگین، زور زدن هنگام اجابت مزاج، داشتن یک بیماری طولانی‌مدت که با سرفه همراه است یا ابتلا به یبوست مزمن، ممکن است به عضلات کف لگن آسیب برسانند.
علائم افتادگی مثانه
اولین علامتی که معمولا زنان مبتلا به افتادگی مثانه متوجه آن می‌شوند، وجود بافتی در واژن است که بسیاری از زنان می‌گویند چیزی شبیه به توپ است.
سایر نشانه های افتادگی مثانه عبارتند از:
- احساس ناراحتی یا درد در ناحیه‌ی لگن؛
- بیرون زدن بافت از واژن (این بافت ممکن است دردناک باشد و خونریزی کند)؛
- اِشکال در ادرار کردن؛
- وجود این احساس که مثانه بلافاصله پس از دفع ادرار، کاملا خالی نمی‌شود (دفع ادرار ناقص)؛
- بی‌اختیاری استرسی (نشت ادرار درهنگام عطسه، سرفه یا فشار بر مثانه)؛
- عفونت مثانه به‌صورت مکرر؛
- مقاربت دردناک (دیسپارونیا)؛
- کمردرد.
برخی از زنان ممکن است علائم افتادگی مثانه‌ی خفیف (درجه‌ی ۱) را تجربه نکنند یا متوجه آن نشوند.
چه زمانی باید برای افتادگی مثانه به پزشک مراجعه کنید
هر زنی که متوجه علائم افتادگی مثانه می‌شود، باید به پزشک مراجعه کند. افتادگی مثانه معمولا با افتادگی سایر ارگان‌های داخل لگن همراه است. بنابراین برای ارزیابی و جلوگیری از علائم و عوارض مشکل‌ساز ناشی از تضعیف بافت و عضله‌ی واژن، مراقبت‌های پزشکی به موقع توصیه می‌شود. ارگان‌هایی که دچار افتادگی شده‌اند، نمی‌توانند به‌‌خودی‌خود درمان شوند و اغلب به‌مرور زمان بدتر می‌شوند. چندین درمان برای برطرف کردن افتادگی مثانه وجود دارد.
معاینه‌ها و آزمایش‌های لازم برای تشخیص افتادگی مثانه
معاینه‌ی لگن و ناحیه‌ی تناسلی یک خانم برای تشخیص افتادگی مثانه ضروری است. درصورت مشاهده‌ی مثانه در واژن، افتادگی مثانه تأیید می‌شود.
در موارد نه‌چندان واضح، ممکن است که پزشک از سیستوگرافی با ماده‌ی حاجب (عکس رنگی VCUG) برای کمک به تشخیص بهتر استفاده کند. VCUG، مجموعه‌ای از تصاویر است که با استفاده از اشعه‌ی X درطول دفع ادرار گرفته می‌شود. این تصاویر به پزشک کمک می‌کنند تا شکل مثانه و علت مشکل ادراری را مشخص کند. همچنین ممکن است که پزشک برای رد کردن سایر علل احتمالی ناراحتی یا مشکل ادراری، سایر قسمت‌های شکم را معاینه یا از آنها عکس‌برداری کند.
پس از تشخیص، پزشک ممکن است عصب‌ها، عضلات و شدت جریان ادرار را تست کند تا بتواند تصمیم بگیرد که چه نوع درمانی برای فرد مناسب است.
درصورت صلاح‌دید پزشک، ممکن است تستی به نام یورودینامیک یا یورودینامیک تصویری نیز انجام شود. گاهی اوقات، این تست نوار مثانه (EKGs) نیز نامیده می‌شود. یورودینامیک، نسبت‌های فشار و حجم را در مثانه اندازه‌گیری می‌کند و می‌تواند در تصمیم گیری اورولوژیست بسیار مؤثر باشد.
سیستوسکوپی (نگاه کردن به داخل مثانه با اسکوپ) نیز یکی از روش‌هایی است که برای انتخاب روش درمانی مناسب استفاده می‌شود. این مورد، آزمایشی سرپایی است که در مطب پزشک انجام می‌شود. گاهی اوقات درهنگام انجام این تست، تصویر داخل مثانه روی صفحه‌ی مانیتور نمایش داده می‌شود و بیمار می‌تواند هرچه را که پزشک می‌بیند، مشاهده کند. سیستوسکوپی، ریسک کمی دارد و برای اکثر افراد تحمل‌پذیر است.
درمان افتادگی مثانه
معمولا افتادگی مثانه‌ی درجه‌ی ۱ (خفیف) که درد یا ناراحتی ایجاد نمی‌کند، به هیچگونه درمان پزشکی یا جراحی نیاز ندارد. ممکن است که پزشک به خانم مبتلا به افتادگی مثانه‌ی درجه‌ی ۱ توصیه کند که از بلند کردن اجسام سنگین یا زور زدن اجتناب کند؛ گرچه شواهد کمی برای حمایت از این توصیه وجود دارد.
پزشک در موارد جدی‌تر، عوامل مختلفی نظیر سن بیمار، سلامت عمومی، اولویت درمان و شدت افتادگی مثانه را درنظر می‌گیرد تا تعیین کند که کدام درمان مناسب است.
۱. پساری
پساری دستگاهی است که داخل واژن قرار داده می‌شود تا مثانه را در جای خود نگه دارد. برای جلوگیری از بروز عفونت، لازم است تا پساری‌ها در فواصل منظم بیرون آورده و تمیز شوند. برخی از پساری‌ها طوری طراحی شده‌اند که به خانم‌ها امکان می‌دهند تا خودشان این کار را انجام دهند، اما سایر انواع پساری‌ها باید توسط پزشک بیرون آورده و تمیز شوند. معمولا برای کمک به پیشگیری از عفونت و فرسایش دیواره‌ی واژن، به همراه پساری از کرم استروژن استفاده می‌شود. برخی از زنان هنگام استفاده از پساری، احساس ناراحتی می‌کنند یا معتقدند که آنها به‌راحتی جدا می‌شوند و می‌افتند.
۲. درمان جایگزین استروژن
این درمان ممکن است برای بسیاری از زنان مبتلا به افتادگی مثانه مفید باشد. استروژن به تقویت و حفظ عضلات واژن کمک می‌کند.
۳. ورزش کگل و اصلاح فعالیت بدنی
ممکن است که پزشک برای موارد خفیف تا متوسط افتادگی مثانه، اصلاح فعالیت بدنی مانند اجتناب از بلند کردن اجسام سنگین و زور زدن را توصیه کند؛ همچنین ممکن است پزشک‌تان به شما پیشنهاد کند که تمرینات ورزش کگل را انجام دهید. اینها تمریناتی هستند که برای سفت کردن عضلات کف لگن به کار می‌روند. ممکن است که تمرینات کگل برای درمان افتادگی‌های خفیف تا متوسط یا تکمیل سایر درمان‌های افتادگی‌های حادتر مثانه استفاده شوند.
۴. داروهای درمان افتادگی مثانه
امکان دارد که برای افتادگی مثانه از درمان جایگزین استروژن استفاده شود تا در تقویت بافت‌های داخل و اطراف واژن، به بدن کمک کند. درمان جایگزین استروژن نمی‌تواند برای همه‌ی افراد کاربردی باشد (به‌عنوان مثال افراد مبتلا به انواع خاصی از سرطان). بدن زنان پس از یائسگی، استروژن چندانی تولید نمی‌کند و درنتیجه ممکن است که عضلات واژن ضعیف شوند. ممکن است در موارد خفیف افتادگی مثانه، استروژن برای معکوس کردن علائمی مانند بی‌اختیاری ادرار و ضعیف شدن واژن تجویز شود. در موارد شدیدتر افتادگی مثانه، ممکن است درمان جایگزین استروژن به همراه سایر انواع درمان‌ها به کار رود.
استروژن می‌تواند به‌صورت خوراکی و در قالب قرص یا موضعی و به شکل چسب یا کرم تجویز شود. کرم استروژن، جذب سیستمیک بسیار کمی دارد و به‌صورت موضعی تأثیر بسیار زیادی ایجاد می‌کند. نوع موضعی این دارو، نسبت به نوع خوراکی خطر کمتری دارد. استفاده از استروژن‌ها در واژن قُدامی و ناحیه‌ی پیشاب‌راه، می‌تواند در تسکین علائم ادراری همچون نیاز فوری به دفع ادرار و تکرر ادرار بسیار مفید باشد؛ حتی علی‌رغم وجود افتادگی مثانه.
۵. عمل جراحی افتادگی مثانه
معمولا افتادگی‌های شدید مثانه که با پساری قابل‌کنترل نیستند، برای اصلاح به جراحی نیاز دارند. جراحی افتادگی مثانه معمولا از طریق واژن انجام می‌شود و هدف آن محکم کردن مثانه در محل صحیح است. مثانه با برشی در دیواره‌ی واژن اصلاح می‌شود. ناحیه‌ی پایین‌افتاده، بسته و دیواره محکم می‌شود.
این جراحی با توجه به روش مورد نظر پزشک، با بیهوشی عمومی، بی‌حسی منطقه‌ای یا بی‌حسی موضعی انجام می‌شود. در جراحی‌های کوچک‌تر، بسیاری از بیماران در همان روز مرخص می‌شوند و به خانه می‌روند.
برای تقویت ضعف لگنِ مرتبط با افتادگی مثانه، از مواد مختلفی استفاده می‌شود.
با توجه به FDA، ممکن است خطرات قرار دادن مِش جراحی (surgical mesh) در بافت بین مثانه و واژن به منظور اصلاح افتادگی عضو لگن بسیار بیشتر از مزایای آن باشد. با این حال استفاده از مش می‌تواند در برخی شرایط مفید باشد. جراح باید قبل از انجام عمل جراحی به‌طور کامل درمورد خطرات، مزایا و عوارض بالقوه‌ی این مواد توضیح دهد و فرآیند جراحی را برای فرد تشریح کند.
اکثر زنان حدود ۶ هفته پس از جراحی می‌توانند فعالیت‌های عادی خود را از سر بگیرند. با این حال، ممکن است که جراح توصیه کند که فرد تا ۶ ماه از انجام فعالیت‌هایی که باعث فشار بر مثانه می‌شوند، اجتناب کند یا آنها را به حداقل برساند.
درمان‌های فیزیکی مانند تحریک الکتریکی و بیوفیدبک نیز می‌توانند در افتادگی مثانه به کار روند و به تقویت عضلات لگن کمک کنند.
۶. تحریک الکتریکی
پزشک از یک پروب برای عضلات مورد نظر در داخل واژن یا کف لگن استفاده می‌کند. این پروب به دستگاهی وصل می‌شود که جریان‌های الکتریکی کوچک را اندازه‌گیری و ارسال می‌کند. این جریان‌ها، عضلات را منقبض می‌کنند و این انقباضات می‌توانند به تقویت عضلات کمک کنند. نوعی تحریک الکتریکی با تهاجم کمتر نیز وجود دارد که از بیرون بدن، عصب زهاری (پاندندال) را به‌طور مغناطیسی تحریک می‌کند. این روش باعث فعال شدن عضلات کف لگن می‌شود و ممکن است به درمان بی‌اختیاری ادرار کمک کند.
۷. بیوفیدبک
در این روش حسگری برای نظارت بر فعالیت عضلانی در واژن و کف لگن به کار می‌رود. ممکن است که پزشک تمریناتی را برای تقویت عضلات این ناحیه توصیه کند. این تمرینات به سفت شدن عضلات دیواره‌ی واژن کمک می‌نمایند و برخی علائم ناشی از افتادگی مثانه را برطرف می‌کنند یا آنها را تسکین می‌دهند. این حسگر می‌تواند بر انقباضات عضلانی درطول تمرینات نظارت کند؛ پزشک از این طریق متوجه می‌شود که آیا عضلات مورد نظر از این تمرینات سود خواهند برد یا نه.
پیگیری‌های لازم برای افتادگی مثانه
خانمی که تحت درمان افتادگی مثانه قرار می‌گیرد، باید به‌طور منظم برای ارزیابی میزان پیشرفت درمان به پزشک مراجعه کند. پساری‌ها باید برای پیشگیری از عوارض، در فواصل زمانی مشخص بیرون آورده و تمیز شوند.
پیشگیری از افتادگی مثانه
داشتن رژیم غذایی پرفیبر و مصرف روزانه‌ی مقدار زیاد مایعات می‌تواند احتمال ابتلای فرد به یبوست را کاهش دهد و از این طریق به پیشگیری از افتادگی مثانه کمک کند. درصورت امکان باید از زور زدن درطول اجابت مزاج خودداری شود. زنان مبتلا به یبوست مزمن باید به منظور کاهش احتمال ابتلا به افتادگی مثانه، به پزشک مراجعه و هرچه سریع‌تر یبوست‌شان را درمان کنند.
بلند کردن اجسام سنگین با ابتلا به افتادگی مثانه رابطه‌ای مستقیم دارد و درصورت امکان باید از آن اجتناب شود.
چاقی عاملی خطرآفرین برای دچار شدن به افتادگی مثانه است. کنترل وزن ممکن است به پیشگیری از ایجاد این وضعیت کمک کند.
سخن آخر
افتادگی مثانه به‌ندرت تبدیل به وضعیتی خطرناک می‌شود. اکثر موارد خفیف آن می‌توانند بدون جراحی درمان شوند و اکثر افتادگی‌های شدید مثانه می‌توانند به‌طور کامل با جراحی اصلاح شوند.
