اعتیاد جنسی یا بیش فعالی جنسی اختلالی است که به افرادِ دارای افکار، اعمال و فانتزی‌های جنسیِ افراطی نسبت می‌دهند. این افراد بیش از دیگران در فعالیت‌هایی مانند تماشای فیلم‌های مستهجن، خودارضایی و فاحشه‌گری درگیر می‌شوند و احتمالا شرکای جنسیِ متعددی دارند. به همین دلیل، معتادان جنسی در بخش‌های مختلف زندگی مانند شغل و روابط اجتماعی پریشان‌حال هستند. شاید اکثر مردم بروز بیش فعالی جنسی را جدی تلقی نکنند، اما آمار نشان میدهد حدود ۳٪ تا ۱۰٪ افراد بالغ در جامعه از اعتیاد جنسی رنج می‌برند. در این مقاله به تشریح اعتیاد جنسی می‌پردازیم و علائم، دلایل و شیوه‌های درمان آن را وا‌کاوی می‌کنیم.
بیش فعالی جنسی وضعیتی است که تواناییِ کنترل و مدیریتِ فعالیت‌های جنسی را از فرد سلب می‌کند. افکار جنسیِ دائمی توانایی کار‌کردن، حفظ ارتباطات و انجام فعالیت‌های روزمره را تحت‌تأثیر قرار میدهد.
اعتیاد جنسی را وابستگی جنسی، بیش‌فعالی جنسی و رفتار جنسیِ اجباری نیز می‌نامند. بیش فعالی جنسی در زنان، «نیفومانی» (شهوت شدید زنانه) و در مردان، «ساتیریازیس» (شهوت و نعوظ شدید مردانه) نیز نامیده می‌شود.
اعتیاد جنسی شباهت‌هایی به اعتیاد به مواد مخدر دارد؛ با این تفاوت که فرد به‌جای مواد، به فعالیت ویژه‌ای معتاد است. بیش فعالی جنسی اختلالی پیش‌رونده است و بدون درمان وخیم‌تر می‌شود. این اعتیاد هم در مردان و هم در زنان شیوع دارد.
حقایقی دربارۀ اعتیاد جنسی
- اعتیاد جنسی مهارِ تمایلات جنسی و مدیریت رفتار‌های جنسی را نا‌ممکن می‌کند. علت این اعتیاد به‌روشنی مشخص نیست!
- اعتیاد جنسی می‌تواند زندگی فرد را تحت سیطرهٔ خود قرار دهد، اما انجمن‌های ذی‌صلاح (مانند انجمن روانشناسی آمریکا) هنوز این اختلال را [مانند دیگر اختلالات روانی] وضعیتی قابل‌تشخیص محسوب نکرده‌اند.
- رفتار‌های متداول در معتادان جنسی عبارت‌اند از: خودارضایی جبری (خودارضایی نه به‌دلیل نیاز جنسی بلکه به‌اجبارِ میل شدید درونی)، تماشای مداومِ فیلم‌های مستهجن (پورن)، عریان‌نمایی (برای جلب‌ِتوجه)، چشم‌چرانی، رابطه جنسی شدید و خشن، و ناتوانی در مهارِ فشارهای جنسی.
- مراجعه به مراکز درمانی و گروه‌های خوددرمان (انجمن‌هایی مانند انجمن معتادان جنسی گمنام) در درمان این اختلال مفید هستند.
اعتیاد جنسی چیست؟
انجمن درمان اعتیاد آمریکا (ASAM) اعتیاد را «بیماریِ جدی و مزمنِ سیستم پاداش‌دهی، انگیزش، حافظه و اجزای مرتبط با آنها در مغز» تعریف می‌کند. فردی که بیش فعالی جنسی دارد، یا خود را در آمیزش جنسی غرق می‌کند یا میلی شدید (رانش) و غیرعادی او را به‌سمت آمیزش جنسی سوق میدهد. افکار معتادان جنسی تحت سیطرهٔ فعالیت‌های جنسی است. این افکار آن‌چنان شدت می‌یابند که فعالیت‌ها و عملکرد‌های روزانه را مختل می‌کنند. اگر انگیختگیِ جنسی از کنترل خارج شود، فرد در رویارویی با موقعیت‌های اجتماعی با دشواری رو‌به‌رو می‌شود.
گاهی افرادی با روابط جنسی سالم و لذت‌بخش نیز دچار وسواس (تکرار افراطیِ افکار و اعمال جنسی) می‌شوند. این افراد گاهی به‌خود می‌آیند و متوجه می‌شوند اعمال و فانتزی‌هایی، که برای دیگران پذیرفتنی نیست (تابو)، آنها را تحریک می‌کند.
در برخی مواقع نیز ممکن است فرد دچار انحرافات (نا‌بهنجاری) جنسی نظیر کودک آزاری باشد. البته این انحراف روانی قابل‌تشخیص است. منحرف جنسی با محرک‌هایی تحریک می‌شود که برای اکثر مردم پذیرفتنی نیست. میل جنسی به کودکان یا قتل‌های شهوانی نمونه‌هایی از انحراف جنسی هستند. انحراف جنسی با اختلالِ عملکرد روانی و پریشانیِ مزمن همراه است.
اعتیاد جنسی تأثیرات مخربی بر خانواده‌ها، روابط و زندگیِ افرادِ درگیر می‌گذارد، اما به‌طور رسمی بیماری شمرده نمی‌شود. یکی از دشواری‌های تشخیص بیش فعالی جنسی این است که افراد تمایلات جنسیِ متفاوتی دارند. شخصی ممکن است شریک جنسی خود را به‌دلیل بالا‌تر بودن کشش‌های جنسی‌اش معتاد جنسی بداند! برای تشخیص اینکه آیا اعتیاد جنسی اختلال است یا نه، به تحقیقات بیشتری نیاز داریم.
علائم اعتیاد جنسی
به‌یاد داشته باشید که فعالیت جنسی بخشی سالم و عادی از زندگی است. بیش‌فعالیِ جنسی وقتی مشکل‌ساز است که آشفتگی فراونی برای فرد به‌بار بیاورد و او را در خطر آسیب رساندن به خود یا دیگران قرار دهد.
با تکیه بر پژوهش‌های مرتبط با وابستگی به مواد مخدر تلاش می‌شود مشخصات اعتیاد جنسی معرفی شوند. در بیش فعالی جنسی احتمالا همان سیستم پاداش‌دهی و مسیر‌های عصبیِ مغز فعال می‌شوند که در اعتیاد به مواد فعال هستند.
البته معتادان جنسی به انواع متفاوت و متنوعی از فعالیت‌های جنسی اعتیاد دارند. به همین دلیل، ارائهٔ تعریفی دقیق از اعتیاد جنسی دشوار‌تر نیز می‌شود. این تفاوت گسترده در نوع فعالیت‌های جنسی نتیجهٔ مهم دیگری نیز به‌همراه دارد: اعتیاد جنسی ناشی از وسواسی است که فرد را مجبور به انجام فعالیتی خاص می‌کند و نوع فعالیت جنسی اهمیت چندانی ندارد.
به‌نظر می‌رسد بیش فعالی جنسی با نوعی قانون‌گذاری نیز همراه است. معتاد جنسی قوانینی را طرح‌ریزی می‌کند که به او احساس کنترل و تسلط بر موقعیت می‌دهند؛ سپس این قوانین را زیر‌پا می‌گذارد و قوانین جدیدی وضع می‌کند.
برخی از نشانه‌های اعتیاد جنسی
- خود‌ارضاییِ جبری (خودارضایی بر اثرِ احساس اجبار شدید درونی)؛
- روابط و شرکای جنسیِ متعدد و رابطهٔ جنسیِ یک‌شبه؛
- مشاهدهٔ مداوم فیلم‌های مستهجن (پورن)؛
- رابطهٔ جنسی نا‌ایمن (بدون کاندوم)؛
- رابطهٔ جنسی مجازی (از طریق اینترنت، پیامک و …)؛
- پرداخت یا دریافت پول بابت رابطهٔ جنسی (فاحشه‌گری)؛
- عریان‌نمایی بدن؛
- چشم‌چرانی.
برخی از گرایش‌ها و رفتار‌های معتادان جنسی
- ناتوانی در مهار فشارهای جنسی و احترام به خطوط قرمز شرکای جنسی؛
- جدا‌شدگی: به این معنا که عمل جنسی از نظر روحی فرد را ارضا نمی‌کند؛
- وسواس و اصرار بر جذب دیگران، عاشق بودن و شروع روابط عاشقانه جدید که اغلب فرد را هم‌زمان درگیر چندین رابطه می‌کند؛
- احساس گناه و شرم؛
- آگاهی دربارۀ غیر‌قابل‌کنترل بودن فشارهای جنسی و در عین حال، غفلت از عواقب مالی، بهداشتی و اجتماعیِ آن؛
- مجموعه‌ای دائمی از شکست‌های مکرر در مقاومت دربرابر تکانه‌ها و فشار‌هایی که فرد را به‌سمت روابط جنسی کور و ناشی از هرزگی سوق می‌دهند؛
- انجام فعالیت‌های جنسی، طولانی‌تر و شدید‌تر از چیزی که فرد قصد آن را داشته است؛
- تلاش‌های فراوان برای توقف، کاهش یا کنترل رفتار‌های جنسی؛
- صرف انرژی و زمان فراوان برای انجام رابطهٔ جنسی، شهوت‌رانی یا تجدید قوا (به‌خاطر تحلیل رفتن قوا در تجربهٔ جنسی قبلی)؛
- ترک فعالیت‌های اجتماعی، کاری یا تفریحی به‌خاطر بیش فعالی جنسی؛
- اختلال خشم جنسی: اگر فرد نتواند اعتیاد خود را ارضا کند دچار پریشانی، اضطراب و بی‌قراری می‌شود و احتمالا رفتار خشونت‌آمیزی بروز میدهد؛
- انجام فعالیت‌های جنسی در پاسخ به اختلالات روانی (مانند اضطراب، افسردگی، بی حوصلگی و کج‌خلقی) یا رویداد‌های پر‌استرس زندگی.
پژوهش‌های علمی نشان می‌دهند رابطهٔ محکمی بین بیش فعالی جنسی و پذیرش خطر وجود دارد. روابط جنسی افراطی می‌تواند خطراتی مانند عفونت‌های مقاربتی و صدمات جسمی یا عاطفیِ متعدد به‌همراه داشته باشد. اما باوجود تمامِ این عواقب، بیش فعالی جنسی خطر‌پذیری را به نوعی عادت تبدیل می‌کند.
عوارض جانبی اعتیاد جنسی
چنانچه رفتار جنسیِ جبری (ناشی از فشار روانی شدید) درمان نشود، فرد دچار احساس گناه شدید و کمبود اعتماد به نفس می‌شود. برخی از بیماران نیز با اضطراب و افسردگی حاد مواجه می‌شوند. دیگر عوارض جانبی اعتیاد جنسی عبارت‌اند از:
- مشکلات خانوادگی و فروپاشی بنیان خانواده؛
- مشکلات مالی؛
- عفونت های مقاربتی؛
- عواقب حقوقی، درصورتی‌که فرد اعمال غیر‌قانونی و خلاف عفت عمومی‌ای مانند عریان‌نمایی داشته باشد.
علل اعتیاد جنسی
علت بروز اعتیاد جنسی به‌روشنی مشخص نیست! ریشهٔ اعتیاد را باید در مرکز پاداش‌دهی مغز جست‌و‌جو کرد. احتمالا بخش‌هایی از مغز معتادان پاسخ‌های لذت‌آفرین را با ساز‌و‌کار‌های بقا اشتباه می‌گیرند!
«مغزِ میانی» (میان‌مغز یا مزانسفال) قسمتی از مغز است که مدیریتِ سیستم پاداش‌دهی و غریزهٔ بقای ما را برعهده دارد. با فعالیت جنسی، مقدار زیادی هورمون «دوپامین» (مسئول ایجاد احساس سر‌خوشی) ترشح می‌شود. ترشح هورمون دوپامین احساس لذت را در مغز فعال می‌کند. مغز معتادان به‌اشتباه احساس لذت را عاملی حیاتی برای بقا درنظر می‌گیرد!
ممکن است بخش «لوب پیشانی» (کورتکس پیشانی) در مغز معتادان جنسی توسط «مغز میانی» تضعیف شده باشد. «لوب پیشانی» مرکز منطق و اخلاق در مغز است. [به همین دلیل است که معتادان جنسی کار‌هایی غیر‌اخلاقی یا غیر‌منطقی انجام می‌دهند.]
پژوهش روی موش‌های آزمایشگاهی نشان میدهد رفتار جنسیِ اجباری با قشر «لوب پیشانیِ میانی» در مغز مرتبط است. شاید این نتایج بتواند علل بیش‌فعالیِ جنسی در انسان را تاحدودی روشن کند.
برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در خانواده‌های نا‌کار‌آمد، بروز اعتیاد جنسی و رفتار‌های منطبق با آن افزایش می‌یابد. همچنین احتمال اینکه معتادان جنسی مورد سوء‌استفادۀ جنسی قرار گرفته باشند بیشتر از دیگران است.
تعداد قابل‌توجهی از معتادان جنسیِ درمان‌شده اظهار کرده‌اند برخی از اعضای خانوادهٔ آنها درگیر نوعی اعتیاد بوده‌اند. بیش فعالی جنسی می‌تواند هم‌زمان با دیگر انواع اعتیاد بروز کند.
باوجود همۀ این تفاصیل، برخی متخصصان معتقدند آشفتگی‌هایی نظیر اضطراب، افسردگی و درگیری با آشنایان علت اصلی بروز اعتیاد جنسی هستند. در برخی موارد نیز مشکلات اخلاقی و احساس شرم علت بروز اعتیاد جنسی هستند. برخی افراد برای پرهیز از رویارویی با احساسات منفی‌ای مانند غم یا شرم، از فعالیت‌های جنسی به‌مثابۀ مُسکنی موقتی استفاده می‌کنند. در هر حال، مراجعه به روان‌درمانگر برای تنظیم عواطف و به‌دست آوردن بینش دربارۀ تمایلات جنسی مفید است.
تشخیص اعتیاد جنسی
ممکن است علائم اعتیاد جنسی با علائم دیگر انواع اعتیاد مشابه باشد، اما معیار‌های دقیق اعتیاد جنسی هنوز روشن نیست. به همین دلیل، مجموعه‌ای از شاخص‌های متفاوت برای تشخیص اعتیاد جنسی وجود دارد. براساس ویراست پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روان‌پزشکی آمریکا (DSM-V)، بیش‌فعالیِ جنسی به‌طور رسمی قابل‌تشخیص نیست، زیرا شواهد کافی برای تأیید علائم آن وجود ندارد.
اما در ویراست دهمِ طبقه‌بندیِ بین‌المللیِ بیماری‌ها (ICD-10)، گروهی از بیماری‌ها تعریف شده‌اند که بیش‌فعالی جنسی نیز در آنها هست. گروه F52.8 در این طبقه‌بندی این‌چنین تعریف می‌شود: «دیگر نا‌کار‌آمدی‌های جنسی که به موادی خاص یا شرایط فیزیولوژیک شناخته‌شده‌ای مرتبط نیستند.» کششِ (رانش) جنسی بیش‌از‌حد و شهوت جنسیِ بالا در مردان و زنان در همین گروه طبقه‌بندی می‌شوند.
بنیاد عصب‌شناسی و رفتار‌شناسیِ سِمِل (UCLA) در سال ۲۰۱۲ پژوهشی مفصل دربارۀ بیش فعالی جنسی انجام داده است. براساس یافته‌های این پژوهش، برای به‌رسمیت‌شناختن بیش فعالی جنسی به‌عنوان اختلالِ سلامت روان، فرد باید شرایط زیر را دارا باشد:
«فانتزی‌ها، رفتار و امیالِ جنسیِ تکرار‌شوندهٔ فرد باید بیش از ۶ ماه ادامه یابد. همچنین این علائم نباید به‌علت عواملی مانند دارو‌ها، بیماری دیگر، سوء‌مصرف مواد مخدر یا حملات مرتبط با اختلال دو‌قطبی روی دهند.»
هرچه نمونه‌های بیشتری از اعتیاد جنسی و عواقب آن پدیدار می‌شود، این اختلال بیشتر به‌مثابۀ مشکل روانیِ واقعی پذیرفته می‌شود.
بیش فعالی جنسی یا شهوت بی‌اندازه؟
تمیز دادن میان بیش فعالی جنسی و تمایل جنسیِ شدید دشوار است. دو ویژگیِ متمایز به متخصصان کمک می‌کند اعتیاد جنسی را تشخیص دهند:
- شکستِ مداوم در مدیریت رفتار؛
- ادامه دادن به رفتار بدون توجه به خسارت‌های آن.
متخصصان روان‌پزشکی می‌توانند میان «شهوت بالا و الگویی از وابستگی به تحریک جنسی» و «اختلالات انحراف جنسی که نیاز به درمان دارویی دارند» تمیز دهند.
شاخص‌های پیشنهادی برای تشخیص اعتیاد جنسی
دکتر «آویل گودمن» مدیر مؤسسهٔ روان‌پزشکی مینه‌سوتا در آمریکا‌ست. او معتقد است نشانه‌های اعتیاد جنسی مشابهِ اعتیاد به مواد مخدر است. بر این اساس، چنانچه الگوی رفتار جنسی خسارت یا پریشان‌حالیِ قابل‌ملاحظه‌ای ایجاد کند، فرد به بیش فعالی جنسی مبتلا‌ست.
برای تشخیص اعتیاد جنسی، فرد باید حداقل ۳ مورد از ویژگی‌های زیر را به‌مدت یک سال بروز دهد. این ویژگی‌ها با «آستانهٔ تحمل» و «قدرت کنترل خویشتن» مرتبط هستند. با تغییر شرایط فرد به‌علت اعتیاد جنسی، این ویژگی‌ها تغییر نمی‌کنند:
- برای دستیابی به احوال مطلوب باید تعداد و شدت اعمال جنسی را افزایش داد؛
- چنانچه سطح یا شدت اعمال جنسی ثابت نگه داشته شود، احوال مطلوب حاصل نمی‌شود؛
- قطع اعمال جنسی به سندروم ترک اعتیاد (شامل تغییرات و درد‌های جسمی و روانی) می‌انجامد؛
- برای جلوگیری یا بهبود علائم ترک، فرد به اعمال جنسیِ مشابهی روی می‌آورد.
دیگر ویژگی‌های احتمالی عبارت‌اند از:
- انجام فعالیت‌های جنسی، طولانی‌تر و شدید‌تر از چیزی که فرد قصد آن را داشته است؛
- میلی دائمی فرد را به قطع نمودن یا مهارِ اعمال جنسی ترغیب می‌کند یا تلاش‌های فرد برای این‌کار با نا‌کامی رو‌به‌رو می‌شود؛
- صرف زمان فراوان جهت آماده‌سازی خود برای انجام اعمال جنسی یا تجدید قوا به‌خاطر اعمال جنسی قبلی؛
- ترک یا کاهش فعالیت‌های اجتماعی، شغلی یا تفریحی به‌علت انجام اعمال جنسی؛
- ادامه دادن به اعمال جنسی باوجود آگاهی از ایجاد یا افزایش مشکلات دائمیِ جسمی یا روانی.
البته باید نقش فرهنگ در تعریف اعتیاد جنسی و بیش‌فعالیِ جنسی را مدنظر قرار داد. در فرهنگ‌هایی که دید مثبت‌تری به فعالیت‌های جنسی هست، ممکن است بسیاری از این فعالیت‌ها افراطی شمرده نشود.
درمان اعتیاد جنسی
درمان اعتیاد دشوار است زیرا فرد معتاد اغلب برای الگو‌های فکری و رفتاریِ خود منطق‌تراشی و توجیه‌بافی می‌کند. شاید معتاد جنسی حتی وجود مشکل را هم انکار کند! هدفِ درمان اعتیاد کاهش امیال شدید برای برقراری روابط جنسی و پرورش روابط سالم است.
برخی از روش‌های درمانیِ موجود عبارت‌اند از:
- سازمان‌های خود‌درمانی مانند انجمن معتادان گمنام با ارائهٔ برنامه‌ای ۱۲مرحله‌ای در خود‌مدیریتیِ شرایط به فرد یاری می‌رسانند؛
- برنامه‌های بستری شدن برای درمان برای افرادی که اختلالات مربوط به اعتیادِ متنوعی دارند مفید است: فرد معتاد در مؤسسهٔ مطلوب خود زندگی می‌کند و درمانگران متخصص به وضعیت او رسیدگی می‌کنند.
- رفتار‌درمانیِ شناختی (CBT) با ارائهٔ روش‌های متنوع برای تغییر رفتار به فرد یاری می‌رسانند: این روش فرد را برای جلوگیری از عود کردن و برنامه‌ریزیِ مجددِ رفتارجنسیِ آسیب‌زا مجهز می‌کند؛
- دارو‌های تجویزی مانند «پروزاک» (Prozac) را می‌توان برای کاهش تمایلات جنسی تجویز کرد: البته این دارو را سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای درمان این اعتیاد تأیید نکرده است.
برخی دیگر از راهکار‌های بهبود بیش فعالی جنسی از این قرار‌ند:
- بازسازی روابط تخریب‌شده؛
- مدیریت استرس و اضطراب؛
- مشخص کردن عواملی که افکار یا اعمال جنسیِ جبری را فعال می‌کنند؛
- جایگزین نمودن فعالیت‌های جنسی با دیگر فعالیت‌هایی که آسیب‌های کمتری دارند.
حمایت دوستان و خانواده نقشی حیاتی در فرایند بهبود شخص معتاد دارد. درک و تحملِ اعتیاد جنسی به‌علت ماهیتِ رفتاریِ آن برای دیگران دشوار است. این دشواری زمانی افزایش می‌یابد که اعتیاد پیش از آغاز درمان، به روابط فرد با دیگران آسیب زده باشد. باوجود این، شبکه‌ای از حمایت جانانه به کاهش رفتار مخرب و احتمال عود نمودن اعتیاد کمک شایانی می‌کند.
