عقده ادیپ و الکترا؛ نشانه‌ها و پیامدها

فروید اعتقاد داشت زمانی که دختر متوجه می‌شود آلت تناسلی مردانه ندارد، در قلبش کینه‌ای به مادرش شکل می‌گیرد که او را بدون تجهیزات کافی به دنیا آورده است. البته این رنجش به‌مرور جای خود را به هم‌ذات‌پنداری با مادر و درونی‌سازی صفات و ویژگی‌های والد هم‌جنس می‌دهد.

این دیدگاه فروید درباره تمایلات جنسی زنان به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت. روان‌کاوی به‌اسم کارن هورنای تعریف فروید از حسادت دخترانه را رد کرد و گفت: «اتفاقا پسرها به‌خاطر باردارنشدن حسادت رحم را تجربه می‌کنند.»

عقده ادیپ چطور حل می‌شود؟

تعارضات رشدی در تمام مراحل نظریه رشد روانی‌جنسی فروید اتفاق می‌افتند، تعارضاتی که اگر حل نشوند شخصیت و هویت سالمی شکل نمی‌گیرد. کودک باید با والد هم‌جنس هم‌ذات‌پنداری (همانندسازی) و تضاد مرحله آلتی را حل کند تا هویت سالمش شکل بگیرد. در ادامه ۳ نمونه از این تعارضات را بررسی می‌کنیم.

۱. تأثیر نهاد (Id) و خود (Ego)

نهاد انسان خواستار ارضای فوری تمام تمایلات ناخودآگاه فرد است و ایگو یا خود واقع‌گرا، میانجی‌گر بین تمایلات نهاد فرد و خواسته‌های واقعی اوست. فروید می‌گوید نهاد اولیه کودک سعی می‌کند پدر را از میان بردارد، اما منِ واقع‌گرای او (ایگو) می‌داند پدر رقیب قدرتمندی است. از سوی دیگر به پدرش نیز وابستگی مثبتی احساس می‌کند که زمینه همانندسازی با والد هم‌جنس را فراهم می‌کند.

۲. اضطراب اختگی ناشی از عقده ادیپ

عقده ادیپ ترسی جدی و واقعی پسِ ذهن پسربچه شکل می‌دهد که آن را اضطراب اختگی می‌نامند. وقتی کودک به تفاوت‌های فیزیکی بین ۲ جنس زن و مرد آگاه می‌شود، تصور می‌کند آلت تناسلی مردانه از دستگاه تناسلی زنان بریده شده است. همچنین می‌ترسد پدر به‌خاطر این کشش جنسی به مادر او را اخته کند.

۳. ظهور فراخود (سوپرایگو)

برای حل این تعارض رشدی، مکانیسم دفاعی همانندسازی آغاز می‌شود. فراخود کودک شکل می‌گیرد و به نوعی اقتدار اخلاقی درونی تبدیل می‌شود تا با درونی‌سازی شخصیت پدر، خواسته‌های نهاد کودک را سرکوب و ایگو را وادار به عمل بر اساس معیارهای ایدئالیستی کند.

فروید توضیح می‌دهد فراخود کودک سعی می‌کند شخصیت پدر را تقلید کند تا احساسات قوی عقده ادیپ سرکوب شوند. عوامل بیرونی از جمله هنجارهای اجتماعی، آموزه‌های دینی و سایر تأثیرات فرهنگی نیز به سرکوب عقده ادیپ کمک می‌کنند.

اگر عقده ادیپ حل نشود، چه اتفاقی می‌افتد؟

اگر تعارضات رشدی هریک از مراحل روانی‌جنسی حل نشوند، در آن مرحله از رشد تثبیت اتفاق می‌افتد. یعنی تمرکز ساختار ایگو کودک بر امیال و غرایز آن مرحله باقی می‌ماند و جسمش به مراحل بعدی وارد می‌شود. به‌عقیده فروید، پسرانی که با این تعارض کنار نمی‌آیند با «تثبیت مادری» و دختران با «تثبیت پدری» روبه‌رو می‌شوند.

نقدها به عقده ادیپ

اگرچه نظریه فروید در زمان خودش بحث‌برانگیز بود، امروزه نقدهای زیادی به آن وارد است و نظریه‌های دیگری معرفی شده‌اند که دلبستگی‌های والدکودک را بهتر توصیف می‌کنند. به‌خصوص نظریه دلبستگی که رفتارهایی را که فروید با عقده ادیپ و الکترا توضیحشان می‌داد طور دیگری توجیه می‌کند.

بر اساس تئوری دلبستگی، پیوندهای عاطفی اولیه دوران کودکی به‌عنوان منبع امنیت عمل می‌کنند. کودکان در نتیجه این وابستگی‌های اولیه که با ایمنی، امنیت و بقا مرتبط است، پیوند محکم‌تری با یکی از والدین خود برقرار می‌کنند یا به یکی از آنها حسادت می‌کنند.

پرسش‌های متداول

۱. عقده ادیپ و الکترا چه عواقبی دارند؟

عواقب عقده ادیپ در بزرگسالی عبارت‌اند از:

• حسادت به والد هم‌جنس؛
• هم‌جنس‌خواهی یا هم‌جنس‌گرایی؛
• انحرافات جنسی؛
• اولولیت و برتری‌دادن یکی از والدین به دیگری؛
• کشش جنسی و عاطفی به افراد مسن؛
• فکرکردن به والد غیرهم‌جنس زمان برقراری رابطه جنسی.

۲. آیا دختران هم دچار عقده ادیپ می‌شوند؟

بله، بعضی دختران از ۳ تا ۶سالگی ناخودآگاه از نظر جنسی به پدر وابسته می‌شوند و به مادر احساس دشمنی و خشم می‌کنند. این میل دخترانه عقده الکترا نام دارد.

۳. نشانه‌های عقده ادیپ چیست؟

• وابستگی بیش از حد به والد غیرهم‌جنس؛
• تعلق خاطر به والد غیرهم‌جنس؛
• خصومت با والد هم‌جنس؛
• حسادت به والد هم‌جنس؛
• احساس تملک به والد غیرهم‌جنس.

۴. عقده ادیپ در بزرگسالی را چگونه درمان کنیم؟

فرد در مرحله اول باید احساسات خود را بپذیرد و تصدیق کند که به کمک و درمان احتیاج دارد. در مراحل بعدی توصیه می‌شود ارتباط با مادر را محدود و به‌جای زندگی در نقش کودک، همچون بزرگ‌سالی مستقل عمل کند.

کلام آخر

در حال حاضر مفهوم عقده ادیپ و الکترا به‌شدت موردبحث هستند و بسیاری از روان‌کاو‌ان برای توضیح رفتارهای دلبستگی کودکان به نظریه‌های دیگر استناد می‌کنند. با این حال اگر احساس می‌کنید نشانه‌های عقده ادیپ افکار کودک دلبندتان را به‌ هم ریخته و ناراحتش کرده است، هرچه سریع‌تر با متخصص اطفال یا روان‌کاو مجرب صحبت کنید تا ضمن ارزیابی این علائم، راه‌حل مناسبی پیش رویتان بگذارند.

تا به حال از نزدیک شاهد این مسئله بوده‌اید؟ به‌نظر شما چگونه می‌توان به این کودکان کمک کرد؟ فکر می‌کنید چه نبایدهایی عطش این اشتیاق را در کودک بیشتر می‌کنند؟