عفونت دستگاه تنفسی فوقانی و تمام نکات مربوط به آن

معمولا عفونت دستگاه تنفسی فوقانی نتیجه سموم رها‌شده از عوامل بیماری‌زا و پاسخ التهابی ایجاد‌شده از دستگاه ایمنی برای مبارزه با عفونت است.

علائم شایع عفونت دستگاه تنفسی فوقانی معمولا شامل موارد زیر هستند:

• گرفتگی بینی؛
• آبریزش بینی (رینوره)؛
• ترشح بینی (ممکن است از شفاف به سفید تا سبز تغییر کند)؛
• مشکل در تنفس از بینی؛
• عطسه؛
• خارش یا درد گلو؛
• بلع دردناک (ادینوفاژی)؛
• سرفه (از تورم حنجره و آب‌ریزش از عقب بینی)؛
• ضعف؛
• تب با درجه کم (بیشتر در کودکان شایع است).

سایر علائم با شیوع کمتر شامل موارد زیر هستند:

• بوی بد دهان؛
• کاهش توانایی بویایی (هیپوسمیا)؛
• سردرد؛
• تنگی نفس؛
• درد سینوس؛
• خارش و تری چشم (ورم ملتحمه)؛
• حالت تهوع؛
• استفراغ؛
• اسهال؛
• بدن درد.

علائم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی معمولا بین ۳ تا ۱۴ روز طول می‌کشد. اگر علائم بیشتر از ۱۴ روز طول کشید، تشخیص جایگزین (سایر بیماری ها) مثل سینوزیت، حساسیت، ذات الریه یا برونشیت را می‌توان در نظر گرفت.

اگر علائم بعد از اولین هفته بدون آب‌ریزش بینی، سرفه یا ورم ملتحمه بدتر شود، می‌توان فارنژیت باکتریایی (گلودرد ناشی از استرپتوکوک گروه A) را در نظر گرفت. به‌دلیل خطر گسترش تب روماتیسمی، به‌خصوص در کودکان، آزمایش سریع و شروع آنتی بیوتیک های مناسب اهمیت دارد.

اپی‌گلوتیت نوعی عفونت دستگاه تنفسی فوقانی در کودکان است که احتمالا با گلودرد ناگهانی، احساس توده در گلو، صدای خفه، سرفه خشک، بلع بسیار دردناک و هذیان‌گویی همراه باشد.

عفونت‌های دستگاه تنفسی در بخش پایین‌تر مجرای تنفسی فوقانی مانند لارنگوتراکئیت بیشتر با سرفه خشک، کوفتگی و ازدست‌دادن صدا ظاهر می‌شوند. سیاه‌سرفه، تهوع و درد دنده (براثر سرفه شدید) سایر علائم هستند.

عوامل خطر برای عفونت دستگاه تنفسی فوقانی چیست؟

بعضی از عوامل شایع را در زیر می‌خوانید:

• تماس فیزیکی یا نزدیک با شخص مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی؛
• شست‌‌وشوی نادرست دست‌ها بعد از تماس با فرد مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی؛
• تماس نزدیک با کودکان در محیط گروهی، مدارس یا مهدکودک‌ها؛
• تماس با گروهی از افراد درهنگام مسافرت با وسایل نقلیه‌ای مانند اتوبوس که محیط بسته‌ای دارند؛
• سیگار کشیدن یا قرارگرفتن در معرض دود سیگار (ممکن است عایق مخاطی را تخریب کند و مژک را از بین ببرد)؛
• حضور در مراکز درمانی، بیمارستان‌ها و خانه‌‌های سالمندان؛
• وضعیت ایمنیِ در معرض خطر (دستگاه ایمنی به‌خطرافتاده) مثل اچ‌آی‌وی (HIV)، پیوند اندام، نقص ایمنی مادرزادی و مصرف طولانی‌مدت استروئید؛
• ناهنجاری‌های آناتومی مثل تروما یا زخم صورت، ترومای مسیر هوایی فوقانی و پولیپ بینی.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنید؟

بیشتر افراد تمایل دارند بدون مراجعه به پزشک، علائم را در خانه تشخیص دهند و درمان کنند. اکثر مواقع، عفونت دستگاه تنفسی فوقانی توسط ویروس‌ها ایجاد می‌شود و خودبه‌خود برطرف می‌شود.

در موارد زیر، مراجعه به پزشک توصیه می‌شود:

• علائم بیشتر از دو هفته ادامه پیدا کنند؛
• علائم شدیدتر و بدتر شوند؛
• تنفس دشوار شود؛
• بلع مختل شود؛
• عفونت دستگاه تنفسی فوقانی عود کند.

گاهی اوقات اگر عفونت دستگاه تنفسی فوقانی شدید شود و علائم زیر را ایجاد کند، ممکن است به بستری‌شدن نیاز باشد:

ازدست‌دادن مقدار فراوانی از آب بدن، مشکل تنفس با اکسیژن‌رسانی ضعیف (هیپوکسی)، گیجی قابل‌توجه، بی‌حالی و بدترشدن تنگی نفس در بیماری ریوی و بیماری قلبی مزمن (بیماری انسداد ریوی مزمن یا به‌اختصار COPD، نارسایی احتقانی قلب).

بیشتر، کودکان زیر دو سال، افراد سال‌خورده (به‌خصوص افراد مبتلا به زوال عقل) و افرادی با ایمنی در معرض خطر (سیستم ایمنی ضعیف) بستری می‌شوند.

چطور عفونت دستگاه تنفسی فوقانی تشخیص داده می‌شود؟

در ارزیابی افراد مشکوک به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی لازم است سایر تشخیص‌های جایگزین هم در نظر گرفته شوند. در ادامه بعضی از تشخیص‌های شایع و مهمی را می‌بینید که به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی شباهت دارند:

• آسم؛
• ذات‌الریه؛
• آنفولانزای H1N1 (خوکی)؛
• آنفولانزا؛
• واکنش‌های حساسیتی؛
• حساسیت های فصلی؛
• سینوزیت مزمن (طولانی‌مدت)؛
• عفونت HIV حاد؛
• برونشیت.

عفونت دستگاه تنفسی فوقانی معمولا براساس علائم، معاینه فیزیکی و گاهی با بررسی‌های آزمایشگاهی تشخیص داده می‌شود.

در معاینه فیزیکی فرد مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی، پزشک ممکن است به‌دنبال تورم و قرمزی در دیواره حفره بینی (علامت التهاب)، قرمزی گلو، بزرگ‌شدن لوزه‌ها، ترشحات سفید روی لوزه‌ها (ترشح التهابی)، بزرگ‌شدن گره‌های لنفی اطراف سر و گردن، قرمزی چشم و حساسیت صورت (سینوزیت) باشد. سایر علائم احتمالی شامل بوی بد دهان و بینی (هالیتوز)، سرفه، صدای زمخت و تب هستند.

معمولا برای ارزیابی عفونت دستگاه تنفسی فوقانی بررسی آزمایشگاهی پیشنهاد نمی‌شود. ازآنجاکه بیشتر این عفونت‌ها ویروسی‌اند، آزمایش خاصی لازم نیست؛ زیرا معمولا درمان خاصی برای انواع مختلف عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی وجود ندارد.

بعضی از وضعیت‌های مهمی که ممکن است آزمایش خاصی برای آنها ضروری باشد، عبارت‌اند از:

• مشکوک به گلودرد استرپتوکوکی (تب، گره‌های لنفی در گردن، لوزه‌های نسبتا سفید و سرفه‌نکردن): این وضعیت مستلزم آزمایش پادتن سریع (تست استرپتوکوک سریع) برای تأیید یا ردکردن بیماری است؛ زیرا درصورت درمان‌نشدن ممکن است بیماری شدیدتر شود.
• احتمال عفونت باکتریایی با انجام‌دادن کشت باکتریایی با نمونه‌گیری توسط سواب از بینی، گلو یا خلط.
• علائم طولانی‌مدت، به‌طوری‌که پیداکردن ویروس خاص می‌تواند از مصرف آنتی‌بیوتیک‌های غیرضروری جلوگیری کند (مثلا تست سریع برای ویروس آنفولانزا با نمونه‌گیری توسط سواب از بینی یا حلق).
• ارزیابی حساسیت یا آسم که می‌تواند علائم طولانی‌مدت یا غیرمعمول ایجاد کند.
• بزرگ‌شدن گره لنفی و گلودرد ازجمله علائم اولیه‌ای است که ممکن است توسط ویروس اپشتین ـ بار (مونونوکلئوز) با پذیرش دوره زمانی طولانی‌تر (با استفاده از تست مونواسپات) ایجاد شود.
• آزمایش برای آنفولانزای H1N1 (خوکی) درصورت مشکوک‌بودن.

آزمایش خون و تصویربرداری به‌ندرت برای ارزیابی عفونت دستگاه تنفسی فوقانی لازم است. اگر مورد مشکوک به اپی‌گلوتیت باشد، ممکن است اشعه ایکس (X-rays) از گردن انجام شود. ممکن است اپی‌گلوت متورم تشخیص داده نشود؛ بااین‌حال نبودِ آن می‌تواند وجود بیماری را رد کند.

اگر علائمِ حاکی از سینوزیت بیشتر از چهار هفته طول بکشد یا با تغییرات ویروسی، ترشحات فراوان بینی و برآمدگی چشم همراه باشد، گاهی انجام‌دادن سیتی‌اسکن (CT-scan) می‌تواند مفید باشد. سیتی‌اسکن می‌تواند وسعت التهاب ویروسی، تشکیل آبسه یا گسترش عفونت به ساختارهای مجاور (حفره چشم یا مغز) را نشان دهد.

درمان عفونت دستگاه تنفسی فوقانی چیست؟

همان‌طور که در بالا گفتیم، علت بیشتر عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی، ویروسی است؛ به همین دلیل درمان خاصی ندارد و خودبه‌خود برطرف می‌شود. افراد مبتلا به این بیماری معمولا خودشان علائم را تشخیص می‌دهند و آن را در خانه و بدون نیاز به پزشک یا داروهای تجویزی درمان می‌کنند.

استراحت گامی مهم در درمان عفونت دستگاه تنفسی فوقانی است. فعالیت‌های معمول مانند کارکردن یا ورزش سبک تاجایی‌که قابل‌تحمل باشد، می‌تواند ادامه پیدا کند. همچنین معمولا نوشیدن مایعات فراوان توصیه می‌شود تا مایعات ازدست‌رفته به‌دلیل آب‌ریزش بینی، تب و بی اشتهایی مربوط به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی جبران شود. درمان علائم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی معمولا تا برطرف‌شدن عفونت ادامه می‌یابد.

بعضی از رایج‌ترین داروهای عفونت دستگاه تنفسی فوقانی یا سرماخوردگی برای درمان این علائم استفاده می‌شوند. این داروها عبارت‌اند از:

• استامینوفن (تیلنول) می‌تواند برای کاهش تب و دردهای بدنی مفید باشد.
• داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن (موترین، ادویل) می‌تواند برای دردهای بدنی و تب مفید باشند.
• آنتی هیستامین هایی مانند دیفن‌هیدرامین (بنادریل) برای کاهش ترشحات و گرفتگی بینی مفیدند.
• ایپراتروپیوم بینی (موضعی) می‌تواند برای کاهش ترشحات بینی استفاده شود.
• داروهای سرفه (ضدسرفه) می‌توانند برای کاهش سرفه مفید باشند. بسیاری از داروهای سرفه ازنظر تجاری در دسترس‌اند؛ برای مثال دکسترومتورفان، گایافنزین (روبیتوسین) و کدئین همگی برای کاهش سرفه دستگاه تنفسی فوقانی مفیدند.
• عسل می‌تواند برای کاهش سرفه مصرف شود.
• استروئیدهایی مانند دگزامتازون (دکادرون) و پردنیزون خوراکی (و بینی) گاهی برای کاهش التهاب مجاری مسیر هوایی و کاهش تورم و گرفتگی استفاده می‌شوند.
• سرکوب‌کننده‌هایی مانند سودوافدرین (سودافد) اکتیفد خوراکی و فنیل‌افرین (نئوسین‌افرین بینی) می‌توانند برای کاهش گرفتگی بینی استفاده شوند (معمولا برای کودکان زیر دو سال و افراد مبتلا به فشار خون بالا توصیه نمی‌شوند).
• محلول اکسی‌متازولین (افرین) بینی نوعی سرکوب‌کننده است؛ اما تنها باید مدتی کوتاه استفاده شود.
• داروهای ترکیبی حاوی بسیاری از این اجزاء هم به‌طور گسترده‌ و بدون نیاز به نسخه پزشک در دسترس‌اند.

بعضی از داروهای سرفه و سرماخوردگی می‌توانند موجب خواب‌آلودگی شدید شوند. لازم است که این داروها برای کودکان زیر چهار سال و افراد مسن با احتیاط مصرف شوند.

اگر پزشک به عفونت باکتریایی مشکوک باشد یا آن را تشخیص دهد، گاهی آنتی‌بیوتیک‌های طیف گسترده برای درمان عفونت دستگاه تنفسی فوقانی استفاده می‌شوند. این بیماری‌ها ممکن است شامل گلودرد استرپتوکوکی، سینوزیت باکتریایی یا اپی‌گلوتیت باشند. گاهی ممکن است پزشک برای بیماران مبتلا به ایمنی در معرض خطر (دستگاه ایمنی ضعیف) ضدویروس‌ها را تجویز کند. پزشک معالج می‌تواند تعیین کند کدام آنتی‌بیوتیک بهترین گزینه برای عفونت خاص است.

ازآنجاکه مصرف آنتی‌بیوتیک عوارض جانبی زیادی دارد و می‌تواند مقاومت باکتریایی و عفونت‌های ثانویه را تقویت کند، لازم است این داروها خیلی با احتیاط و فقط زیرنظر پزشک معالج استفاده شوند.

اپی نفرین استنشاقی گاهی در کودکان مبتلا به گرفتگی شدید مسیر هوایی (برونکواسپاسم) و خروسک (croup) برای کاهش گرفتگی استفاده می‌شود.

در موارد نادر، ممکن است فرایندهای جراحی نیاز باشد، مثلا برای عفونت‌های سینوسی بغرنج، مسیر هوایی در معرض خطر همراه با سختی در تنفس، تشکیل آبسه پشت گلو یا تشکیل آبسه لوزه‌ها (آبسه دور لوزه‌ای).

درمان‌های خانگی عفونت دستگاه تنفسی فوقانی چیست؟

چندین روش خود مراقبتی وجود دارند که به‌سادگی می‌توانید از آنها در خانه برای رهایی از علائم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی استفاده کنید.

هوای گرم مرطوب می‌تواند به تسکین مجاری دهان و بینی که با هوای خشک بیشتر تحریک می‌شوند، کمک کند. این کار می‌تواند تنفس را آسان‌تر، ترشحات بینی را نرم‌تر و تخلیه را راحت‌تر کند. بعضی از روش‌های ساده را در ادامه می‌آوریم:

• با بازکردن شیر آب داغ در حمام، بخار ایجاد کنید (بدون اینکه زیر دوش بروید) و بخار هوا را تنفس کنید؛
• چای داغ، هات چاکلت یا شیر گرم بنوشید؛
• درصورت امکان از هوای سرد و خشک دوری کنید.
• از دستگاه بخور برای ایجاد رطوبت در اتاق استفاده کنید.

مقایسه ۳ مدل دستگاه بخور سرد موجود در بازار ایران

علاوه بر اینها، شست‌و‌شوی بینی با آب‌نمک می‌تواند به کاهش گرفتگی بینی کمک کند. محلول‌های اسپری نمک در داروخانه‌ها در دسترس‌اند که می‌توانید به این منظور از آنها استفاده کنید. همچنین می‌توانید از محلول‌های خانگی آب‌نمک که ساده‌تر و مقرون‌به‌صرفه‌ترند، استفاده کنید. یک‌چهارم قاشق چای‌خوری نمک را به حدود یک‌ونیم لیتر آب با دمای اتاق اضافه و آن را حل کنید. از سرنگ یا بطری اسپری کوچکی استفاده کنید. ممکن است گاهی نیاز باشد که چندین بار در روز محلول با استنشاق آرام وارد سوراخ بینی شود و با بازدم خارج شود.

قراردادن بسته گرم (دستمال یا حوله گرم) روی صورت هم ممکن است برای درمان علائم گرفتگی بینی مفید باشد. این کار می‌تواند درصورت نیاز هر چند ساعت یک بار تکرار شود تا علائم از بین بروند.

قرقره آب‌نمک یا استفاده از آب‌نبات سرفه می‌‌تواند التهاب و خشکی گلو را کاهش دهد.

سرفه می‌تواند با محدودکردن عوامل محرک مثل آب‌‌وهوای سرد، دود سیگار، گردوغبار و آلودگی فروکش کند. خوابیدن در وضعیت نیمه‌قائم گاهی می‌تواند به کاهش سرفه کمک کند. مطالعه‌ای هم نشان داد که عسل ممکن است برای کاهش سرفه کودکان مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی بهتر از دکسترومتورفان باشد.

آب‌رسانی مناسب با نوشیدن آب، آب‌میوه و نوشیدنی‌های غیرکافئینی می‌تواند ترشحات بینی را رقیق کند و جایگزین مایعات ازدست‌رفته شود.

درمان‌های جایگزین برای معالجه عفونت دستگاه تنفسی فوقانی چیست؟

در جوامع مختلف درمان‌های جایگزین فراوانی برای معالجه عفونت دستگاه تنفسی فوقانی وجود دارد که در ادامه برخی از آنها را توضیح می‌دهیم:

تصور می‌شود که دمنوش گیاهی شامل پوست نارون و ریشه شیرین بیان، گلودرد را از بین می‌برد. بعضی از مطالعات نشان می‌دهند که این دارو مزایایی در مقایسه با دارونماها دارد. اثرات مصرف طولانی‌مدت این دارو ارزیابی نشده است؛ بااین‌حال مصرف طولانی‌مدت شیرین‌بیان ممکن است موجب افزایش فشار خون شود.

همان‌طور که اشاره کردیم، عسل برای قطع سرفه در کودکان مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی مفید است و استفاده از آن در آب داغ یا چای به‌همراه آب‌لیمو رایج است؛ با‌این‌حال مصرف عسل در نوزادان توصیه نمی‌شود؛ زیرا نوزادان نمی‌توانند گرده‌های موجود در عسل را به‌خوبی هضم کنند و این ممکن است موجب عفونت شود.

اکیناسه (Echinacea) داروی گیاهی دیگری است که برای معالجه عفونت دستگاه تنفسی فوقانی بسیار استفاده می‌شود. محققان هیچ نکته قابل‌توجهی پیدا نکردند که نشان دهد مدت و شدت علائم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی در کودکان دو تا یازده‌ساله‌ای که اکیناسه مصرف کرده بودند، کاهش یافته است.

مکمل روی (زینک) خوراکی در سال‌های اخیر برای کاهش دوره و شدت علائم عفونت دستگاه تنفسی فوقانی و سرماخوردگی استفاده می‌شود. این درمان در کودکان مبتلا به این بیماری مطالعه شد و نتایج متفاوتی به دست آمد. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) استفاده از زینک خوراکی برای درمان سرماخوردگی یا عفونت دستگاه تنفسی فوقانی را تأیید نکرد. گزارش‌هایی از حالت تهوع و طعم ناخوشایند براثر مصرف روی خوراکی وجود دارد.

محصولات موضعی زینک برای بینی (ژل بینی زیکام) هم به‌منظور کاهش علائم عفونت تنفسی فوقانی استفاده می‌شوند. بعضی مطالعات کاهش حس بویایی (آنوسمیا) درنتیجه مصرف این محصول بدون نسخه را نشان می‌دهند؛ به همین دلیل FDA از سال ۲۰۰۹ قطع مصرف محصولات زینک داخل بینی را توصیه کرده است.

تصور می‌شود استفاده از ویتامین C خوراکی مدت علائم دستگاه تنفسی فوقانی را کاهش می‌دهد؛ اما تحقیقات درباره فواید ویتامین C بی‌نتیجه‌اند.

عوارض عفونت دستگاه تنفسی فوقانی چیست؟

بعضی از عوارض شایع این بیماری را در ادامه می‌خوانید:

• دستگاه تنفسیِ در ‌معرض خطر از اپی‌گلوتیت؛
• عفونت ثانویه با باکتری (عفونت ویروسی می‌تواند موجب اختلال در سدهای فیزیکی مسیر هوایی دستگاه تنفسی شود که تهاجم باکتری را آسان‌تر می‌کند) موجب سینوزیت‌های باکتریایی، برونشیت و ذات‌الریه می‌شود؛
• تشکیل آبسه در لوزه‌ها؛
• تب روماتیسمی از گلودرد استرپتوکوکی؛
• انتشار عفونت از سینوس‌ها به مغز (مننژیت)؛
• درگیری گوش‌ها درنتیجه عفونت گوش میانی (اوتیت مدیا)؛
• بدترشدن بیماری مزمن ریوی زمینه‌ای (آسم/ COPD)؛
• انتشار عفونت به قلب (پریکاردیت، میوکاردیت)؛
• انتشار عفونت از مغز یا مایع اطراف مغز و ایجاد ورم مغزی (آنسفالیت) یا مننژیت؛
• درد عضلانی و شکستگی دنده براثر سرفه‌های شدید.

آیا می‌توان از عفونت دستگاه تنفسی فوقانی پیشگیری کرد؟

به‌طورکلی می‌توان چندین اقدام برای کاهش خطر عفونت انجام داد. ترک سیگار، کاهش استرس، رژیم غذایی مناسب و متعادل و ورزش مرتب همگی اقداماتی‌اند که می‌توانند به تقویت سیستم ایمنی کمک و خطر عفونت‌ها را کاهش دهند. همچنین شیر مادر با انتقال آنتی‌بادی‌های محافظ به کودک، سیستم ایمنی نوزادان را تقویت می‌کند.

سایر اقدامات پیشگیرانه که خطر انتشار عفونت دستگاه تنفسی فوقانی را کاهش می‌دهند، عبارت‌اند از:

• شستن صحیح دست ها، به‌خصوص در طول فصل سرما (پاییز و زمستان) یا پس از دست‌دادن با افراد مبتلا به عفونت، کمک‌کننده است؛
• کاهش تماس با افرادی که احتمالا عفونت دارند (افراد ممکن است چند روز قبل از اینکه علائمی داشته باشند یا چند روز بعد از اینکه علائمشان برطرف می‌شود، ویروس را حمل و منتشر کنند و درواقع ناقل بیماری باشند)؛
• تمیزکردن وسایلی که احتمالا افرادی که ممکن است عفونت داشته باشند، آنها را لمس می‌کنند، مثل تلفن، درِ یخچال، کامپیوتر، نرده‌های پله، دستگیره در و…؛
• پوشاندن دهان و بینی درهنگام سرفه یا عطسه؛
• تزریق واکسن آنفولانزا برای افراد خاص (سالمندان، افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن پزشکی، کارمندان خدمات درمانی و…).

کلام آخر

درکل، عفونت دستگاه تنفسی فوقانی پس از مدتی درمان می‌شود. بیشتر این موارد از عفونت ویروسی ناشی می‌شوند و خودبه‌خود بهبود می‌یابند. در عفونت‌های باکتریایی، افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند و افراد مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی ممکن است مشکلات جدی‌تری داشته باشند و بهبودی آنها به رسیدگی بیشتری نیاز داشته باشد.