شیمی درمانی چیست؛ انواع، طول دوره و عوارض شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی می‌توانند:

• تقسیم سلولی را معیوب کنند یا از آن جلوگیری کنند. این کاری است که داروهایی با سمیت سلولی انجام می‌دهند.
• منبع غذای سلول را هدف قرار دهند و اجازه ندهند هورمون‌ها و آنزیم‌های لازم به سلول سرطانی برسد.
• سلول‌های سرطانی را ترغیب به خودکشی کنند. در اصطلاح پزشکی به این امر خزان یاخته‌ای می‌گویند.
• جلوگیری از تشکیل و رشد مویرگ‌های تازه که وظیفه‌ی خون‌رسانی به غده‌ی سرطانی را به عهده دارند. البته تاثیرگذاری این روش در سال‌های اخیر مورد تردید قرار گرفته است.

برخی پژوهش‌ها ‌نشان داده است اگر به جای گرسنگی دادن به سلول سرطانی جلوی رسیدن خون به آن را بگیریم، ممکن است مقاومت آن را در مقابل درمان بالا برده و احتمال متاستاز را بیشتر کنیم. از طرف دیگر مطالعات بیشتر، دانشمندان را متقاعد کرده است که استفاده از همین روش‌ها ممکن است همچنان اثربخش باشد.

دانشمندان اظهار کرده‌اند که اگر پروتئین‌هایی را هدف قرار بدهیم که توسط سرطان گسترش داده شده‌اند، می‌توانیم خطر مقاومت در برابر درمان یا احتمال متاستاز را کاهش دهیم.

در شیمی درمانی انتظار چه چیزی را داشته باشیم؟

شیمی درمانی یک روش تهاجمی است که می‌تواند عوارض جانبی شدیدی داشته باشد؛ به این دلیل که داروها گاهی ممکن است روی سلول‌های سالم هم تاثیر بگذارند.

این عوارض جانبی می‌توانند نگران‌کننده باشند؛ اما اگر این درمان در مراحل اولیه‌ی سرطان آغاز شود می‌تواند در بسیاری از موارد درمان کامل به دنبال داشته باشد و تحمل عوارض آن را آسان‌تر کند.

در هر حال مهم است که بیمار پیش از شروع شیمی درمانی با عوارض آن آشنا شود.

چقدر طول می‌کشد؟

برای نتایج بهتر، بیمار باید طی یک دورۀ معین به صورت منظم داروهای شیمی درمانی را مصرف کند. مدت‌زمان این دوره توسط آنکولوژیست یا متخصص سرطان تعیین می‌شود.

یک برنامۀ خاص طراحی می‌شود که تعیین می‌کند جلسات شیمی درمانی چه زمانی باید انجام شده و چه مدت طول بکشند.

بسته به نوع و میزان پیشرفت بیماری، دوره‌ی درمان ممکن است از یک دوز در یک روز شروع شده و تا چند هفته هم ادامه پیدا کند.

بیمارانی که به بیش از یک جلسه شیمی درمانی نیاز دارند، باید یک دوره‌ی استراحت را پشت سر گذاشته تا بدن‌شان فرصت بهبود داشته باشد.

ممکن است یک جلسه‌ی درمان انجام شده و یک هفته استراحت داده شود، سپس جلسه‌ی بعدی درمان و به دنبال آن سه هفته استراحت باشد و این روند ادامه پیدا کند. این برنامه ممکن است چندین بار تکرار شود.

در طی جلسات درمان ممکن است یک مشاور یا روان‌شناس حضور داشته باشد که به بیمار کمک کنند با مشکلات ذهنی و عاطفی شیمی درمانی بهتر کنار بیاید.

آزمایش‌های خون قبل و در طول شیمی درمانی

آزمایش خون برای این‌که پزشک بداند آیا بیمار توانایی دریافت شیمی درمانی و تحمل عوارض جانبی آن را دارد یا نه، ضروری است.

به طور مثال اگر در آزمایش خون بیماری های کبد تشخیص داده شود، ادامه‌ی شیمی درمانی تا زمانی که آن مشکلات برطرف شود توصیه نمی‌شود.

داروهای شیمی درمانی در کبد شکسته و آماده‌ی جذب می‌شوند. اگر کبد آسیب دیده باشد خود می‌تواند عوارض جانبی بیشتری را ایجاد کند.

اگر آزمایش خون قبل از شروع شیمی درمانی نشان دهد تعداد گلبول‌های قرمز یا سفید خون کم است، پزشک ممکن است درمان را به تعویق بیندازد.

آزمایش خون به صورت منظم طی دوره‌ی شیمی درمانی تکرار می‌شود که عمل‌کرد و سلامت کبد و خون بررسی شود و همچنین میزان اثرگذاری درمان کنترل شود.

بیمار دارو را چگونه دریافت می‌کند؟

با توجه به نوع سرطان، بیمار ممکن است میزان داروی تعیین شده را به صورت خوراکی دریافت کند یا دارو در رگ یا قسمت دیگری از بدن او تزریق شود.

دریافت خوراکی دارو

اگر سطح سلامتی بیمار اجازه دهد، دارو می‌تواند در خانه خورده شود. در هر حال او باید به صورت منظم به بیمارستان مراجعه کند تا سطح سلامتی خود و اثربخشی دارو را بررسی کند. داروی خوراکی ممکن است به صورت قرص، کپسول یا شربت باشد.

دارو باید دقیقا در زمان تعیین‌شده مصرف شود. اگر بیمار به هر دلیل نتواند دارو را رأس آن زمان بخورد باید به سرعت با گروه درمانی خود تماس بگیرد.

دریافت دارو از طریق تزریق داخل وریدی

در این روش دارو ممکن است مستقیم داخل رگ تزریق شود یا از راه سرم وارد خون شود.

دارو همچنین از روش‌های زیر ممکن است به بیمار تزریق شود:

• به صورت تزریق عضلانی به بازو، ران یا جایی دیگر.
• به صورت اینتراکتال که دارو به به فضای خالی بین بافت‌هایی تزریق می‌شود که مغز یا ستون فقرات را پوشانده‌اند.
• به صورت داخل صفاقی که دارو به صورت مستقیم به بخشی که روده‌ها، معده و کبد قرار دارند تزریق می‌شود.
• به صورت تزریق داخل آن شریانی که به بخش سرطانی می‌رسد. دارو ممکن است توسط یک پمپ تزریق شود که پزشک مطمئن شود مقدار مناسبی از آن به عضو سرطانی خواهد رسید.

اگر احتیاج باشد بیمار تزریق مداوم یا تزریق وریدی طولانی‌مدت داشته باشد، باید پمپ را برای چند هفته یا ماه با خود داشته باشد. شخص می‌تواند هنگام دریافت دارو از طریق پمپ، راه برود.

وسایلی که در این روش استفاده می‌شوند یک کاتتر، یک خط مرکزی و یک پورت مخصوص است.

این پورت یک لولۀ نازک، نرم و منعطف پلاستیکی است که وارد رگ می‌شود.

عوارض شیمی درمانی

شیمی درمانی گاهی عوارض جانبی شدیدی دارد. اما پیشرفت‌های علمی اخیر بسیاری از آن‌ها را تا حدود زیادی قابل کنترل کرده است.

با توجه به نوع و گستردگی درمان و برخی عوامل فردی دیگر، این عوارض جانبی ممکن است خفیف یا شدید باشند. بعضی افراد هم هیچ عوارض جانبی را تجربه نمی‌کنند.

در ادامه مهم‌ترین و شایع‌ترین عوارض جانبی را شرح می‌دهیم.

۱. تهوع و استفراغ

حالت تهوع و استفراغ برای ۷۰٪ از بیماران پیش می‌آید. داروهای ضدتهوع می‌توانند به آن‌ها کمک کنند. این داروها حتی زمانی که این عوارض از بین رفته‌اند هم باید مصرف شوند که از بروز مجدد تهوع و استفراغ جلوگیری شود.

زنجبیل و محصولات زنجبیلی به اثربخشی بهتر داروهای ضدتهوع کمک می‌کنند.

۲. ریزش مو

مو چند هفته پس از شروع برخی از شیمی درمانی‌ها می‌ریزد یا نازک و شکننده می‌شود. ریزش مو در هر منطقه از بدن ممکن است رخ بدهد.

ریزش مو هیچ عوارضی برای سلامتی به همراه ندارد اما باعث ناراحتی و فشار ذهنی بیمار می‌شود. پزشک ممکن است بیمار را به جلسه مشاوره بفرست یا از او بخواهد از کلاه‌گیس و وسایل مشابه استفاده کند.

استفاده از یک کلاه سرد هنگام دریافت دارو در جلسه‌ی شیمی درمانی می‌تواند میزان ریزش مو را کاهش بدهد اما بیمارانی که برای آن‌ها دارو باید به جمجمه برسد، نمی‌توانند از روش کلاه سرد استفاده کنند. مانند بیماران دارای سرطان خون.

مو معمولا پس از اتمام درمان به صورت طبیعی دوباره رشد می‌کند. البته ناخن‌ها هم ممکن است نرم و شکننده شوند.

پوست ممکن است خشک و دردناک شود و نسبت به نور آفتاب حساسیت بیشتری نشان دهد. بیماران باید در ساعت‌های میانی روز از نور آفتاب دور بمانند یا از لباس‌ها و لوسین‌های مناسب برای پوشاندن پوست استفاده کنند.

۳. خستگی مفرط

خستگی مفرط یکی از عوارض جانبی شایع است. این خستگی ممکن است مداوم بوده یا فقط پس از یک سری از فعالیت‌های خاص نمایان شود. بیمار باید زمان زیادی را استراحت کند و از فعالیت‌های سنگین بدنی اجتناب کند.

البته خستگی‌های بسیار شدید ممکن است نشانه‌ای از کم شدن گلبول‌های قرمز خون باشد و باید به پزشک معالج گزارش داده شود.

۴. مشکلات شنوایی

اثرات سمی شیمی درمانی ممکن است باعث کاهش موقتی یا دائمی شنوایی در برخی از بیماران شود.

۵. کم شدن تعداد گلبول‌های سفید خون و احتمال ابتلا به عفونت

زمانی که شیمی درمانی شروع می‌شود سیستم ایمنی بدن ضعیف می‌شود زیرا تعداد گلبول‌های سفید خون کم می‌شود. به این عارضه نوتروپنی می‌گویند. گلبول‌های سفید خون بخشی از سیستم ایمنی بدن هستند که با عوامل عفونت‌زا مبارزه می‌کنند. به همین دلیل شخص ممکن است در برابر عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر بشود.

استفاده از داروهای آنتی بیوتیک می‌تواند در گذر از این مرحله کمک کند. البته بیمار و افرادی که از او مراقبت می‌کنند هم باید موارد بهداشتی را رعایت کنند.

مواردی مانند:

• رعایت بهداشت شخصی: شستشوی مداوم دست با آب گرم و صابون، استحمام منظم، تعویض لباس‌ها و ملحفه‌ها و شستشوی سرویس بهداشتی.
• رعایت بهداشت مواد غذایی: مواردی که برای حفظ سلامت مواد غذایی لازم است مانند شستشوی مناسب سبزیجات، پخت کامل محصولات دامی و تمیز نگه‌ داشتن سطوح آشپزخانه رعایت شود.
• اجتناب از افراد دارای بیماری عفونی
• مراقبت از زخم‌های پوستی: این زخم‌ها باید به دقت تمیز و پانسمان شوند که هیچ باکتری و میکروبی نتواند از آن طریق وارد بدن شود.

اگر فردی که شیمی درمانی دریافت می‌کند دچار بیماری عفونی شود، باید به سرعت درمان شود. این درمان ممکن است شامل بستری شدن در بیمارستان و دریافت آنتی‌بیوتیک تزریقی هم باشد.

۶. کم شدن پلاکت‌های خون و مشکلات خون‌ریزی

این عارضه که به نام ترومبوسیتوپنی هم شناخته می‌شود ممکن است مشکلاتی در رابطه با لخته شدن خون ایجاد کند.

پلاکت‌ها آن دسته از سلول‌های خونی هستند که به لخته شدن خون کمک می‌کنند. در صورتی که تعداد این پلاکت‌ها کم شود ممکن است مشکلاتی نظیر خونریزی بینی و لثه یا بند نیامدن خون از زخم‌ها به وجود بیاید.

اگر پلاکت‌ها از میزان معینی کمتر شوند، بیمار به انتقال خون نیاز پیدا می‌کند.

برای کم شدن خطر خون‌ریزی فرد باید:

• از تیغ و وسایل اصلاح دیگر استفاده نکند.
• از مسواک با برس نرم استفاده کند.
• هنگام کار با وسایل تیز و برنده بسیار احتیاط کند. پوشیدن دستکش کار می‌تواند گزینۀ مناسبی باشد.

۷. کم شدن گلبول‌های قرمز خون و کم‌خونی

گلبول‌های قرمز خون، اکسیژن را به تمام بافت‌های بدن می‌رسانند. کم شدن تعداد این گلبول‌ها به کم‌خونی منجر می‌شود و نشانه‌هایی مانند خستگی، نفس کم آوردن و تپش قلب دارد.

شخصی که دچار کم خونی شدید است به سرعت نیاز به انتقال و تزریق خون دارد.

منابع غنی آهن در مواد غذایی مانند سبزیجاتی با رنگ سبز تیره، حبوبات، گوشت، آجیل ها، کشمش و زردآلو به تولید بیشتر گلبول قرمز کمک می‌کنند.

۸. التهاب غشاء مخاطی

این عارضه می‌تواند هر بخش از دستگاه گوارش مانند دهان، معده، روده‌ها، رکتوم و مقعد را درگیر کند.

التهاب غشاء مخاط دهانی معمولا بین ۷ تا ۱۰ روز پس از شروع شیمی درمانی پدیدار می‌شود. درد این عارضه مانند زمانی است که دهان سوخته باشد.

ممکن است زخم‌هایی در گوشه‌های دهان، زبان یا لب‌ها ایجاد شود که خوردن و حرف زدن را دردناک کند. اگر این زخم‌ها خون‌ریزی کنند خطر ابتلا به عفونت وجود دارد.

شدت این عارضه به قدرت و دوز داروهای شیمی درمانی بستگی دارد.

برای کم کردن خطر ابتلا به این عارضه داروهای جدیدی وجود دارد. التهاب غشاء مخاطی یکی دو هفته پس از پایان شیمی درمانی از بین می‌رود.

۹. بی اشتهایی

شیمی درمانی یا خود بیماری سرطان، روی سطح سوخت و ساز بدن اثر می‌گذارند و منجر به کاهش اشتها و کاهش وزن می‌شوند. این عارضه ممکن است تا زمان بهبود بیماری و تمام شدن درمان ادامه پیدا کند. شدت بی‌اشتهایی به نوع سرطان و شیمی درمانی بستگی دارد.

خوردن وعده‌های کوچک اما بیشتر در طول روز می‌تواند نیاز بدن به مواد مغذی را تامین کند. نوشیدن مایعات از طریق نی هم به بیمار کمک می‌کند سطح مایعات بدن را در حد طبیعی نگه دارد.

بیمارانی که نمی‌توانند به صورت طبیعی غذا و مایعات را ببلعند باید در بیمارستان بستری شوند. در این حالت آن‌ها از طریق لوله‌ای تغذیه می‌شوند که مواد غذایی را مستقیم از وارد معده می‌کند. این لوله از طریق بینی تا معده کار گذاشته می‌شود.

۹. مشکلات بارداری و باروری

بسیاری از بیماران در طول دوره‌ی شیمی درمانی تمایل خود را به رابطه‌ی جنسی از دست می‌دهند؛ اما این مشکل پس از اتمام درمان برطرف می‌شود.

با توجه به نوع دارویی که مصرف می‌شود، شیمی درمانی ممکن است روی باروری زنان و مردان اثر منفی بگذارد. پس از تکمیل درمان قدرت باروری معمولا –نه همیشه– به حالت قبل بازمی‌گردد.

بیمارانی که تمایل دارند پس از پایان شیمی درمانی بچه‌دار شوند، بهتر است پیش از شروع آن اسپرم یا تخمک خود را فریز کنند و نگه دارند.

برخی از داروهای شیمی درمانی می‌توانند برای جنین نقص‌های مادرزادی ایجاد کنند. به همین دلیل مهم است که فرد در این دوره باردار نشود. باید حین شیمی درمانی و حداقل تا یک سال پس از آن از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده شود. البته داروهای خوراکی ممکن است با داروهای شیمی درمانی تداخل ایجاد کنند.

اگر شخص بیمار باردار است یا در طول شیمی درمانی باردار شده است، لازم است در اولین فرصت این موضوع را با پزشک معالج درمیان بگذارد.

۱۰. مشکلات گوارشی

بروز اسهال طبیعی است، چون مقدار زیادی از سلول‌های مرده و آسیب‌دیده باید از بدن دفع بشوند. یبوست هم عارضۀ شایع دیگری است. این عوارض ممکن است چند روز پس از شروع درمان حادث بشوند.

۱۱. مشکلات شناختی و سلامت ذهنی

حدود ۷۵٪ از بیماران مشکلاتی مانند عدم تمرکز، تفکر منسجم و اشکال در حافظه‌ی کوتاه‌مدت را در حین دوره‌ی شیمی درمانی گزارش می‌دهند. برای ۳۵٪ از آن‌ها این مشکلات ممکن است تا چند ماه یا چند سال پس از پایان درمان هم ادامه پیدا کند.

بیماران ممکن است در زمینۀ استدلال، تشخیص و انجام چند کار به صورت هم‌زمان هم دچار مشکلاتی بشوند.

تغییرات خلقی و افسردگی هم ممکن است بروز کنند که مربوط به خود روند درمان یا ترس از آینده است.

انواع شیمی درمانی

داروهای مختلف و روش‌های متفاوتی برای دریافت شیمی درمانی وجود دارد.

چهار دسته‌بندی اصلی این موارد هستند:

• عوامل آلکیله‌کننده: این عوامل به صورت مستقیم روی دی‌ان‌ای سلول کار می‌کند و آن را در هر مرحله از دورۀ زندگی که باشد می‌کشند. نمونه‌ی این داروها کلرامبوسیل، سیکلوفسفامید، تیتوپاپا و بوسولفان هستند.
• آنتی‌متابولیت‌ها: این مواد پروتئین هایی که سلول برای بقا نیاز دارد را شبیه‌سازی می‌کند. سلول‌ها از جذب آن‌ها هیچ منفعتی نمی‌برند و به همین دلیل از گرسنگی می‌میرند. نمونۀ این داروها آنتاگونیست‌های پورین، آنتاگونیست‌های پیریمیدین و آنتاگونیست‌های فولات هستند.
• آلکالوئیدهای گیاهی: این مواد توانایی سلول‌ها را برای رشد و تقسیم مسدود می‌کنند. نمونه‌هایی از این داروها عبارتند از: آکتنیمایسین D، دوکسوروبیسین و میتومایسین.
• آنتی‌بیوتیک‌های ضد توموری: این مواد به دی‌ان‌ای متصل شده و جلوی سنتز کردن آران‌ای را می‌گیرند؛ به این ترتیب سلول دیگر نمی‌تواند تقسیم شود. این داروها با آنتی‌بیوتیک‌هایی که برای بیماری های عفونی مصرف می‌کنیم تفاوت دارند. دوکسوروبیسین، میتوکسانترون و بلوموی سین از انواع این دارو هستند.

پزشکان معمولا پس از بررسی عواملی مانند نوع و میزان پیشرفت سرطان، داشتن یا نداشتن سابقۀ شیمی درمانی و بیماری‌هایی مانند دیابت روش مناسب شیمی درمانی را تجویز می‌کنند.

میزان اثرگذاری شیمی درمانی

میزان اثرگذاری شیمی درمانی به عوامل فردی متکی است.

عواملی مانند:

• منطقه، نوع و میزان پیشرفت بیماری
• سن، سلامت عمومی بیمار و بیماری‌های دیگر وی

در بعضی از موارد شیمی درمانی به تنهایی می‌تواند بهبودی کامل را ایجاد کند؛ به طوری که سرطان دوباره عود نکند.

در بعضی از موارد دیگر شیمی درمانی با روش‌های دیگر مانند پرتو درمانی یا جراحی همراه می‌شود تا نتایج بهتری حاصل شود. برای کوچک کردن تومور پیش از جراحی می‌توان از درمان Neo-adjuvant استفاده کرد.

اگر سرطان در مراحل پیشرفته باشد، شیمی درمانی سرعت پیشرفت بیماری و علایم آن را کم می‌کند؛ حتی اگر امیدی به بهبودی کامل نباشد. به این روش، شیمی درمانی تسکینی گفته می‌شود.

چشم‌انداز درمان

در حین و پس از شیمی درمانی، بیمار باید آزمایش خون بدهد که میزان اثرگذاری درمان مشخص شود. عوارض جانبی شیمی درمانی پس از تکمیل درمان از بین می‌روند.

هرقدر سرطان در مراحل اولیه مورد درمان قرار بگیرد، همان‌قدر احتمال شکست دادن آن و بازگشت سلامت فرد بیشتر است.

برخی از افراد در طول دورۀ شیمی درمانی می‌توانند به شغل خود بپردازند اما احتمالا یک برنامه‌ریزی مجدد برای کارها نیاز خواهند داشت. بسیاری از کارفرماها طبق قانون باید شرایطی ایجاد کنند که مناسب وضعیت فرد بیمار باشد.

کمک‌های هنگام درمان

گفتگو با پزشک معالج، مشاور یا عضو شدن در گروه‌های مجازی مختص افرادی که مشغول شیمی درمانی هستند، می‌تواند به حفظ روحیه کمک کند.

اهمیت بسیاری دارد که در طول دوره‌ی درمان سرطان، بیمار و پزشک ارتباط نزدیک و مداومی داشته باشند که بتوانند عوارض جانبی را بهتر کنترل کنند. بیمار نباید بدون مشورت با پزشک، تغییرات ناگهانی در سبک زندگی خود ایجاد کند.

شیمی درمانی ممکن است روش پرهزینه‌ای باشد. بیمار باید با پزشک خود صحبت کند تا از تمام روش‌هایی که پیش ِرو دارد مطلع شود همچنین لازم است با شرکت بیمۀ خود تماس بگیرد و بپرسد کدام داروها و روش‌ها شامل خدمات بیمه می‌شوند.

بعضی افراد در طول این دوره می‌توانند به صورت عادی به کار و شغل خود بپردازند اما برخی دیگر باید به مرخصی بروند. شماری از کارفرماها از لحاظ قانونی وظیفه دارند شرایط و برنامۀ کاری آن شخصی که شیمی درمانی می‌کند را به گونه‌ای تغییر دهند که مناسب او باشد.