شهود چیست و چگونه تقویت می‌شود؟

شهود ابزاری قدرتمند برای تصمیم گیری است که به ما امکان می‌دهد در لحظه واکنش نشان دهیم و موجب می‌شود به پاسخی «درونی» برسیم که فراتر از منطق یا پاسخ‌های آموخته‌شده ماست. بنابراین به‌کمک شهود می‌توانیم تصمیم‌هایی حیاتی بگیریم. در ادامه، بیشتر توضیح می‌دهیم که شهود چیست و آن را از نظر روان‌شناسی بررسی می‌کنیم.

شهود چیست؟

شهود همان حس درونی‌ای است که وقتی از سر غریزه می‌دانیم کارمان درست است یا غلط، در ما ایجاد می‌شود یا لحظه‌ای است که مهربانی یا ترس را در چهره طرف مقابل تشخیص می‌دهیم. نمی‌توان شهود را آموخت یا توضیحش داد، چون شهود مفهومی منطقی نیست.

گرچه شهود سریع و معمولا مفید است، همیشه کاملا درست نیست. خرد ناخودآگاه تلاش می‌کند که بر اساس تجربه‌های پیشین و بهترین حدس، مسائل را تشخیص دهد و پردازش کند و برای این کار از الگوهای فکری استفاده می‌کند. به نظر می‌رسد که شناخت ماهیت شهود ممکن نباشد، زیرا نمی‌توانیم تفکر موجود در پس تصمیمی ناگهانی را توضیح دهیم که حتی نمی‌دانیم از کجا آمده است.

هرچند شهود در زندگی روزمره همه ما رخ می‌دهد، در تصمیم‌گیری‌های متخصصان بسیار مشهودتر است. افراد متخصص برای گرفتن تصمیم‌های سریع و درست از سال‌ها تجربه‌ بهره می‌برند که در ناخودآگاهشان جای گرفته‌ است.

نمونه‌هایی از شهود در زندگی واقعی

• حسی به شما می‌گوید که بهترین تصمیم چیست، مثلا چه کسی را استخدام کنید یا چه زمانی شغلتان را تغییر دهید.
• به موقعیت یا فردی احساس خاصی دارید. مثلا می‌دانید که فرزندتان مشکلی دارد یا می‌توانید به فرد خاصی اعتماد کنید.
• وقتی تلفن زنگ می‌زند، قبل از جواب‌دادن می‌دانید چه کسی زنگ زده است یا حس می‌کنید که طرف مقابل می‌خواهد چه بگوید.

معمولا وقتی از چنین واژه‌ها و عباراتی استفاده می‌کنیم، در حال توصیف تجربه شهود هستیم:

• حس می‌کنم؛
• قلبم به من می‌گوید؛
• حس ششم؛
• فوری فهمیدم؛
• صدایی درونی به من گفت.

پژوهشگران در حوزه مراقبت‌های بهداشتی دریافتند که دندان‌پزشکان باتجربه معمولا هنگام تصمیم‌گیری‌های پیچیده و سریع، بر شهود تکیه می‌کنند. این انتخاب‌ها که به‌سرعت انجام می‌شوند، بر اساس سال‌ها دانش ذخیره‌شده‌اند و اغلب بهتر از انتخاب‌هایی هستند که به‌کمک شواهد روشن و تفکر منطقی انجام می‌شوند.

بسیاری از فعالان اقتصادی سرشناس هم می‌گویند که بیشتر بر اساس شهود تصمیم‌ می‌گیرند تا تفکر منطقی و آگاهانه. مثلا از گروه ۳۶نفره مدیرعاملان، ۸۵درصدشان اذعان کردند که شهود، به‌شکل قوانین سرانگشتی، نقشی اساسی در فرایند تصمیم‌گیری آنها دارد.

شهود از نظر روان‌شناسی

با بررسی تصمیم‌گیری‌های افراد می‌توانیم رفتارشان را تفسیر کنیم، ولی حتی به‌رغم پیشرفت امکانات تصویربرداری از مغز، هنوز نمی‌توانیم فرایندهای فکری پشت آنها را ببینیم. روان‌شناسی نمی‌تواند چیز زیادی درباره شهود بگوید، زیرا بیشتر آنچه در مغز رخ می‌دهد، ندیدنی است و تلاش برای دیدن آن مانند نگاه‌کردن از بیرون به جعبه‌ای سیاه است. بسیاری از دانشمندان نظریه پردازش دوگانه (dual-process theory) را پیشنهاد می‌دهند. بر اساس این نظریه، فرایندهای تصمیم‌گیری به ۲ قسم شهودی (تجربی یا ضمنی) و تحلیلی (عقلانی یا آگاهانه) تقسیم می‌شوند.

هوگارت، روان‌شناس انگلیسی‌آمریکایی، می‌گوید: «جوهره شهود یا پاسخ‌های شهودی این است که با اندکی تلاش آشکار و معمولا بدون آگاهی هوشیار (conscious awareness) به دست می‌آیند و فقط نیازمند اندکی تأمل آگاهانه‌اند (conscious deliberation) یا به‌کل به آن بی‌نیازند.»

سیمور اپستاین، روان‌شناس و استاد سابق در دانشگاه ماساچوست، نیز بر اساس پردازش ناخودآگاه اطلاعات می‌گوید: «شهود به‌معنی احساس دانستن است بدون آگاهی به اینکه فرد چگونه می‌داند»

همچنین به نظر می‌رسد که شهود کلی‌نگر است، یعنی بینش‌های به‌دست‌آمده از منابع مختلف را ترکیب می‌کند و اغلب نیازمند جهشی در تفکر بر اساس اطلاعات محدود است.

فرایندهای دخیل در شهود

در دهه ۱۹۵۰، هربرت سایمون (Herbert Simon) پژوهشی درباره مفهوم عقلانیت محدود (bounded rationality) انجام داد. به‌گفته سایمون، افراد اغلب بر اساس چیزی تصمیم می‌گیرند که به‌اندازه کافی خوب به نظر می‌رسد و بار شناختی (cognitive load) خود را کاهش می‌دهند.

وقتی با وظایف خاصی روبه‌رو می‌شویم، اغلب به‌جای یافتن پاسخ‌های کامل و کاملا درست، به‌روش اکتشافی (heuristics) یا قوانین سرانگشتی متوسل می‌شویم که به شکل‌گیری قضاوت‌های شهودی کمک می‌کنند. استفاده از روش اکتشافی روشی رایج و رویکرد پیش‌فرض برای تصمیم‌گیری به شمار می‌آید.

فرایند بازشناسی (recognition) نیز که یکی از عملکردهای اساسی تکامل‌یافته‌ است، نقش بسزایی در شهود دارد. به نظر می‌رسد که عملکرد بازشناسی مستقل از بخش‌های مربوط به حافظه مغز است و می‌تواند در چالش‌برانگیزترین شرایط هم با دقت کافی برای اهداف عملی، تداوم داشته باشد.

ظاهرا شهود بر خودکاربودن فرایند تصمیم‌گیری تکیه دارد. معمولا در کارهای تازه‌آموخته‌شده باید آگاهانه به هر حرکت یا عمل خود فکر کنیم. در نتیجه تمرین و یادگیری بیشتر، این دانش خودکار می‌شود و برای انجام آنها دیگر به مداخله آگاهانه نیاز نداریم.

استنتاج‌های رو‌ به جلو و عقب نیز نقشی اساسی در شهود دارند. به‌کمک دانشی که از طریق تجربه به دست آورده‌ایم، شهودی پیش‌بینی می‌کنیم که مثلا توپ کجا فرود می‌آید یا چرا کودک زمین خورده است و اقدامات لازم را انجام می‌دهیم. دانش گسترده‌ای که در طول زمان به دست آورده‌ایم، امکان پیش‌بینی در دنیای واقعی را به ما می‌دهد و ما را قادر می‌سازد در موقعیت‌هایی که بارها با آنها مواجه شده‌ایم، سریع و بهتر عمل کنیم. یادگیری و ‌یادآوری اطلاعات ذخیره‌شده (retrieval) نیز با فرایندهای شهودی بسیار مرتبط هستند.

شهود از تعامل بسیاری از فرایندهای شناختی متمایز ناشی می‌شود نه یک فرایند واحد. یعنی فرایندهای شناختی برای رسیدن به پاسخی سریع و مؤثر در مواقع ضروری با هم ترکیب می‌شوند.

تفاوت شهود در زنان و مردان

شهود توانایی دانستن بدون استدلال تحلیلی است و شکاف بین بخش‌های هوشیار و غیرهوشیار ذهن را پر می‌کند. مثلا وقتی می‌توانید حس کنید که مشکلی وجود دارد در حالی‌ که شواهد موجود چیز دیگری را نشان می‌دهند یا پیش از دیگران روندی در بازار را پیش‌بینی می‌کنید یا وجود مشکل در معامله‌ای را حس می‌کنید، از شهود خود استفاده کرده‌اید.