اصطلاحاتی مانند «دستباف»، «گره دستی» و «هنر دست» همگی کیفیت بالای فرش را نشان می‌دهند. فرشی که با دست بافته شده است، فرشی بی‌نظیر و باارزش است. فرش‌های ایرانی بهترین نمونه‌های فرش دستباف هستند، زیرا هریک از آنها با دقت و ظرافت و در طول هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها بافته شده‌اند. چه فرش دستباف ما قالیچهٔ کوچکی باشد و چه فرش بزرگی که بخش زیادی از خانه را پوشانده است، مراقبت و شستن منظم آن، کاری ضروری است. ولی بهترین روش برای شستن فرش دستباف چیست؟ آیا باید آن را به قالیشویی بسپاریم یا خودمان در خانه برای شستن آن اقدام کنیم؟ شستن فرش دستباف در خانه و قالیشویی، هرکدام معایب و مزایای خودش را دارد. به‌طور کلی، مواردی مانند ارزش و قیمت فرش دستباف، امکانات و شرایط ما در خانه و بودجه‌ای که داریم، در انتخاب روش شست‌وشوی فرش ما تعیین‌کننده هستند. در ادامه روش‌های شست‌وشوی فرش در خانه و قالیشویی و معایب و مزیت‌های هریک را شرح می‌دهیم.
چرا باید هر چند وقت یک بار فرش‌ها را بشوییم؟
حتی اگر فرش ما در ظاهر کثیف به نظر نرسد، ولی با گذشت زمان رنگ آن کدرتر می‌شود و حاشیه‌های آن به‌تدریج ظاهر ناخوشایندی پیدا می‌کنند. اگر به‌طور مرتب فرش را نشوییم، گردوخاک (به‌ویژه سیلیس) به داخل الیاف فرش نفوذ می‌کند. چه فرش ما پنبه‌ای باشد و چه پشمی، وقتی روی آن راه می‌رویم، این ذرات موجب فرسایش و از بین رفتنِ الیاف فرش می‌شوند. زمانی رفت‌وآمد روی فرش موجب کهنه شدن سریعِ آن می‌شود که فرش را جارو و خاک‌گیری نکنیم و به‌طور مرتب نشوییم.
شست‌وشوی مرتب فرش موجب از بین رفتنِ آلودگی‌های روغنی و چسبنده‌ای می‌شود که با جاروبرقی از داخل بافت فرش خارج نمی‌شوند. کثیفی‌ها و آلودگی‌های فرش معمولا ناشی از آلودگی هوا، بخارهای ناشی از آشپزی و گردوخاک ته کفش است که وارد بافت فرش شده است. آلودگی‌های روغنی و چرب موجب می‌شوند که رنگ قالی زیر لایه‌ای از چربی و آلودگی پنهان شود و به‌مرورِزمان فرش به منبعی از آلودگی تبدیل شود. زمان شست‌وشوی فرش به تعداد افراد خانواده و میزان رفت‌وآمد روی فرش بستگی دارد و چیزی بین ۱۲ تا ۱۸ ماه یک بار است.
شستن فرش دستباف در خانه
برای شستن فرش دستباف می‌توانیم از خدمات قالیشویی استفاده کنیم یا روش ارزان‌تر و کم‌هزینه‌ترِ شستن فرش دستباف در خانه را انتخاب کنیم. برای شستن فرش دستباف باید محلول شویندهٔ مناسبی را تهیه کنیم. می‌توانیم این محلول را با مخلوط کردن شامپوفرش، جوش‌شیرین یا سرکه درست کنیم. بهتر است که از مواد قلیایی برای شست‌وشوی فرش استفاده نکنیم.
قبل از استفاده از محلول‌ها و مواد شیمیایی ثابت بودن رنگ‌های فرش خود را بررسی کنید. اگر رنگ‌های فرش ثابت نباشند، ممکن است که پس از شستن فرش کم‌رنگ و محو شوند. همیشه محلول خود را روی قسمت کوچکی از فرش (که زیاد در معرض دید نیست) امتحان کنید و یک روز صبر کنید تا خشک شود و در صورت رضایت از نتیجهٔ کار از آن محلول برای تمام قسمت‌های فرش استفاده کنید.
برای شستن فرش دستباف در خانه و با دست، محلول شوینده را همراه با آب سرد روی فرش بریزید و با استفاده از برس نرم و بلندی فرش را بشویید. جهت شستن و ساییدن فرش باید در جهت پرزها و خاب فرش باشد. جهت جریان آب نیز باید در همین جهت باشد.
برای فرش‌های پشمی می‌توانید از برس‌های نرم و بلند استفاده کنید، ولی برای شستن فرش‌های ابریشمی از برس استفاده نکنید. زیرا فرش‌های ابریشمی گران‌قیمت هستند و ممکن است که برس به پرزهای فرش آسیب برساند و از زیبایی فرش بکاهد.
ساخت محلول شست‌وشو در خانه
استفاده از محلولی شامل شویندهٔ فرش و نرم‌کننده
این روش برای از بین بردن لکه‌ها و نرم شدن الیاف و رشته‌های فرش مؤثر است. برای ساخت این محلول شوینده به موارد زیر نیاز دارید:
- ۲ قاشق غذاخوری مواد شویندهٔ معمولی؛
- ۱ قاشق غذاخوری نرم‌کنندهٔ پارچه؛
- یک‌دوم قاشق شویندهٔ اکسیژنی (oxi cleaner)؛
- ۴ لیتر آب داغ.
مواد را داخل کاسه‌ای بزرگ یا سطل با یکدیگر مخلوط کنید. سپس به‌آرامی آب داغ را به آن اضافه کنید تا کف و حباب ایجاد نشود.
استفاده از مواد کاملا طبیعی
اگر در خانه کودک یا حیوان خانگی دارید و وجود مواد شیمیایی در خانه موجب نگرانی شما می‌شود، می‌توانید با استفاده از مواد طبیعی محلولی سازگار با محیط زیست بسازید. برای این کار به موارد زیر نیاز دارید:
- یک پیمانه سرکهٔ سفید؛
- ۲ پیمانه آب؛
- ۱ قاشق غذاخوری نمک.
برای از بین بردن بوی بد فرش می‌توانید ۱۵ تا ۲۰ قطره آب‌لیمو را نیز به این محلول اضافه کنید.
استفاده از محلولی شامل شیشه‌پاک‌کن و آب داغ
این ساده‌ترین محلولی است که می‌توانید برای شستن فرش دستباف در خانه تهیه کنید. برای ساخت این محلول کافی است که مقادیر مساوی از شیشه‌پاک‌کن و آب داغ را با یکدیگر مخلوط کنید.
استفاده از محلول آمونیاک برای از بین بردن لکه‌های سرسخت
می‌توانید از این محلول برای برطرف کردنِ لکه‌ها و قسمت‌های تیره استفاده کنید. همیشه قبل از مصرف این محلول دستکش بپوشید و مراقب باشید، چون آمونیاک می‌تواند دست، پوست یا چشم‌های شما را بسوزاند.
- ۱ قاشق غذاخوری مایع شوینده؛
- یک‌چهارم پیمانه آمونیاک + یک‌چهارم پیمانه سرکه؛
- ۱۱ لیتر آب.
استفاده از جوش‌شیرین برای تمیز کردن فرش
استفاده از جوش‌شیرین روش بسیار ساده‌ای برای تمیز کردن فرش دستباف است. فقط کافی است که مقداری جوش‌شیرین را روی قسمت موردنظرتان بپاشید و ۲۰ دقیقه آن را رها کنید و سپس با جاروبرقی کاملا آن را تمیز کنید.
استفاده از هیدروژن پراکسید (hydrogen peroxide) یا آب‌اکسیژنه
هیدروژن پراکسید شوینده‌ای قوی است و آب‌لیمو نیز عطر و بوی دلنشینی را ایجاد می‌کند. می‌توانید از ترکیب این دو ماده برای تمیز کردن و شستن فرش دستباف استفاده کنید.
- ۱۷۶ میلی‌لیتر هیدروژن پراکسید؛
- ۳۵۰ میلی‌لیتر آب؛
- ۳ تا ۵ قطره آب‌لیمو.
این مواد را با یکدیگر ترکیب کنید و از محلول به‌دست‌آمده برای شستن فرش دستباف خود استفاده کنید.
استفاده از جاروبرقی به‌جای شستن فرش
استفادهٔ روزانه یا هفتگی از جاروبرقی برای خارج کردن گردوخاک فرش ضروری است، چون استفادهٔ منظم از جاروبرقی عمر فرش را طولانی‌تر می‌کند. ولی گاهی برای شستن فرش زمان کافی ندارید و فرش شما برای اینکه به‌طور کامل خشک شود، به زمان بیشتری نیاز دارد. در این شرایط می‌توانید برای مدتی کوتاه تا زمانی که بتوانید فرش خود را بشویید از جاروبرقی برای زدودن گردوخاک و تمیز کردن آن استفاده کنید. ولی توجه داشته باشید که باید هر دو طرف قالی را جاروبرقی بکشید تا خاک و آلودگی‌های زیر فرش نیز خارج شود.
استفاده از شامپو برای شستن فرش دستباف
شامپوفرش بهترین گزینه برای شستن فرش‌های دستباف ابریشمی است. شامپو بوی خوبی به فرش می‌دهد و موجب نرم شدن فرش می‌شود. محلول آب و شامپو را روی فرش بریزید و سپس با دست آن را مالش بدهید و بشویید. سپس با آب سرد فرش را آب‌کشی کنید و صبر کنید تا با جریان هوا خشک شود.
خشک کردن فرش دستباف در خانه
به‌گفتهٔ تولیدکنندگان فرش‌های دستباف، ایمن‌ترین روش خشک کردن فرش پس از شستن، خشک کردن آن با هواست. فرش را روی سطح صافی قرار دهید یا اگر فرش کوچکی دارید، آن را از جایی آویزان کنید. برای افزایش سرعت خشک کردن فرش، می‌توانید پنکه‌هایی را در اطراف آن قرار دهید تا با افزایش گردش هوا موجب خشک شدن سریع‌تر فرش شوند.
باید توجه داشته باشید که زیر فرش نیز به‌اندازهٔ روی آن خیس شده است. اگر آب فرش خارج نشود و فرش روی زمین بماند، پس از مدتی شاهد تشکیل کپک و سفیدک روی پشت قالی خواهیم بود. زیرا پشت قالی خیس است و در معرض جریان هوای کافی قرار ندارد. بنابراین باید پس از شستن فرش آن را روی سطح شیب‌داری قرار دهیم تا آبی که به داخل فرش نفوذ کرده، خارج شود. ولی هرگز فرش را داخل دستگاه خشک‌کن قرار ندهید، زیرا ممکن است که این کار موجب آب‌رَفتن، پیچ‌وتاب خوردن یا از بین رفتن الیاف فرش شود.
روشی خانگی برای از بین بردن لکه‌های روی فرش دستباف
برای ساخت مادهٔ شویندهٔ موردنیاز به یک قاشق چای‌خوری مادهٔ شوینده‌ای نیاز دارید که برای لباس‌های‌تان استفاده می‌کنید. بهتر است که از مواد شویندهٔ لباس کودکان استفاده کنیم که pH آن در محدودهٔ ۷ تا ۷٫۵ است. دلیل استفاده از مواد شوینده‌ای با این pH این است که فرش‌های دستباف معمولا از پشم و الیاف طبیعی تشکیل شده‌اند و بهتر است که از شوینده‌های قلیایی برای فرش‌های دستباف استفاده نکنیم.
یک قاشق چای‌خوری مادهٔ شوینده، یک قاشق چای‌خوری سرکهٔ سفید و یک‌چهارم پیمانه آب ولرم را باهم مخلوط کنید و محلول به‌دست‌آمده را داخل بطری بریزید و در کابینت یا جای مناسبی در خانه قرار دهید تا در زمان نیاز فورا بتوانید از آن استفاده کنید. هر زمان که لکه‌ای روی فرش ایجاد شد، بطری را تکان دهید تا خوب کف کند و با دست کف‌ها را روی قسمتی که لک‌شده است بریزید و سپس با حوله یا پارچه‌ای نرم، کف‌ها را به‌صورت دورانی روی لکهٔ فرش بمالید.
شستن فرش دستباف در قالیشویی
فرش‌های باکیفیت دستباف در صورت مراقبت و نگهداری مناسب، دهه‌ها عمر می‌کنند و بسیار بادوام هستند، ولی فقط یک بار سپردن آن به قالیشویی نامناسب می‌تواند موجب خرابی و آسیب جدی به آنها شود. بنابراین اگر می‌خواهیم شستن فرش دستباف ارزشمند خود را به قالیشویی بسپاریم، قبل از هر چیز باید در انتخاب قالیشویی مناسب دقت کنیم و بدون انجام بررسی‌های لازم اقدام نکنیم.
مراحل شست‌وشوی فرش در قالیشویی
۱. غبارگیری
در این مرحله قالی‌هایی که خاک زیادی دارند، قبل از شستن با دستگاهِ خاک‌گیر، خاک‌گیری می‌شوند. این دستگاه فرش‌ها را با قدرت بالا در حدود ۲ ساعت می‌چرخاند تا گردوخاک آنها گرفته شود.
۲. شست‌وشوی فرش با مواد شوینده
فرش‌های هم‌اندازه کنار یکدیگر و روی سطح صافی پهن می‌شوند و آب با فشار روی آنها پاشیده می‌شود. پس از خیس شدنِ فرش‌ها، مواد شوینده روی سطح آنها ریخته می‌شود. سپس دستگاه‌های شست‌وشو روی فرش‌ها حرکت می‌کنند. این دستگاه‌ها شلاق‌های بزرگ و دایره‌ای شکلی دارند که با نیروی برق کار می‌کنند و سطح فرش را به‌آرامی می‌سایند و قسمت‌های تیره و چرک را می‌شویند.
۳. آب‌کشی فرش
پس از شست‌وشوی کامل، فرش‌ها با استفاده از شلنگ‌هایی با دوش‌های پخش‌کنندهٔ آب آب‌کشی می‌شوند. در این مرحله، مواد شوینده به‌طور کامل از فرش‌ها خارج می‌شوند. پس از آب‌کشی مرحلهٔ اول، به‌دلیل احتمال نجس بودن فرش، مرحلهٔ دوم آب‌کشی نیز انجام می‌شود.
۴. آب‌گیری فرش
در مرحلهٔ آب‌گیری، فرش‌های لول‌شده دور آب‌گیر قرار می‌گیرند. آب‌گیر دستگاهی استوانه‌ای‌شکل با دیواره‌ای فلزی و مشبک است که فرش روی آن قرار داده می‌شود. این دستگاه به‌سرعت و با حرکتی دورانی به چرخش درمی‌آید و با ایجاد نیروی گریزازمرکز، آب موجود در درون فرش‌ها به اطراف هدایت می‌شود و از دیوار مشبکی که در پشت فرش‌ها قرار دارد، خارج می‌شود.
۵. خشک کردن فرش
معمولا برای خشک‌کردن فرش، آن را زیر نور آفتاب پهن می‌کنند. ولی گاهی به‌دلیل شرایط جوی، امکان این کار وجود ندارد. بنابراین در بسیاری از قالیشویی‌ها فرش‌ها را در گرم‌خانه خشک می‌کنند. در گرم‌خانه‌ها دستگاه گرماساز بزرگی در مرکز وجود دارد که با ایجاد حرارت مرکزی، موجب گرم شدن فضای خانه می‌شود. فرش‌ها را از داربست‌های ویژه‌ای آویزان می‌کنند تا در کوتاه‌ترین زمان خشک شوند.
مراحل شستشوی فرش‌هایی که پارگی یا پوسیدگی دارند، کمی متفاوت است.
دستگاه‌های شست‌وشوی فرش در قالیشویی‌ها
دستگاه های شست‌وشوی فرش در قالیشویی‌ها به دو دستهٔ دستی و اتوماتیک تقسیم می‌شوند. دستگاه های شست‌وشوی دستی عبارت‌اند از شلاق‌زن که به‌روش ضربه‌ای شستشو را انجام می‌دهند. معمولا از دستگاه شلاق‌زن برای شست‌وشوی فرش دستباف استفاده می‌شود. در دستگاه شست‌وشوی برس استوانه‌ای از برسی ۷۰ یا ۹۰ سانتی‌متری استفاده می‌شود. در دستگاه شست‌وشوی دوموتورهٔ گیربکسی از دو برس دیسکی ۴۰ سانتی‌متری برای شست‌وشوی فرش استفاده می‌شود.
دستگاه‌های قالیشویی تمام‌اتوماتیک شامل دستگاه‌های شست‌وشوی میزی و ریلی هستند. در دستگاه‌های ریلی، فرش ثابت است و دستگاه روی فرش حرکت می‌کند، ولی در دستگاه‌های میزی، دستگاه ثابت است و فرش به‌وسیلهٔ نوار نقاله زیر برس‌های دستگاه جابه‌جا می‌شود.
برای آب‌گیری فرش در قالیشویی‌ها از دو مدل دستگاه آب‌گیری استفاده می‌شود؛ دیگ آب‌گیر که دستگاهی قدیمی و سنتی است و دستگاه آب‌گیر لوله‌ای که چند سالی است وارد قالیشویی‌ها شده و موجب افزایش کیفیت کار قالیشویی‌ها شده است.
نکته: محتوای این بخش (دستگاه‌های شست‌وشوی فرش در قالیشویی‌ها) با استفاده از محتوای تخصصی شرکت‌های تولیدکننده دستگاه‌های قالیشویی (ماشین‌سازی عزیزی) در ایران تهیه شده است.
معایب شست‌وشوی ماشینی فرش‌های دستباف
در بافت فرش‌های دستباف از الیاف طبیعی مانند پشم، پنبه و ابریشم استفاده می‌شود. الیاف طبیعی توانایی خاصی در پنهان کردن کثیفی و آلودگی دارند و در روش‌های متداول شست‌وشوی ماشینی ممکن است که این آلودگی‌ها به‌طور کامل از بین نروند. به‌علاوه در روش‌های شست‌وشوی معمول با استفاده از دستگاه‌ها و ماشین‌‌آلات از فشار بالا و مواد شیمیایی ویژه‌ای استفاده می‌شود که ممکن است موجب آسیب دیدن فرش درنتیجهٔ PH بالا یا فشارهای مربوطه در زمان شست‌وشو شود.
بسیاری از قالیشویی‌ها با شستن فرش‌ها به‌صورت دسته‌ای و قراردادنِ چند فرش به‌طور متوالی در دستگاه‌های شست‌وشوی صنعتی در هزینه‌های خود صرفه‌جویی می‌کنند. ولی این روش به‌اندازهٔ شستن فرش‌ها با دست، کارآمد نیست و می‌تواند به فرش دستباف ارزشمند شما آسیب برساند.
در شست‌وشوی ماشینی فرش‌های دستباف از مراقبت و توجه اختصاصی و ویژه به فرش شما خبری نیست. وقتی فرش در درون ماشین شست‌وشو قرار می‌گیرد، با کثیفی، چرک و آلودگی‌های فرش‌های مجاور خود تماس پیدا می‌کند و این آلودگی‌ها وارد فرش شما می‌شوند. اگر یکی از این فرش‌های مجاور در طول شست‌وشوی ماشینی رنگ بدهد، این رنگ به فرش شما نیز انتقال پیدا می‌کند.
گاهی در فرآیند مکانیکی شست‌وشوی ماشینی فرش‌ها فشار زیادی به فرش‌ها وارد می‌شود و هرچه فرش شما ظریف‌تر باشد، آسیبی که دراثرِ شست‌وشوی ماشینی به آن وارد می‌شود، بیشتر خواهد بود. فرش‌های دستباف قدیمی و باارزش ممکن است که در ماشین شست‌وشو پاره شوند و آسیب‌های جدی ببینند.
مزیت‌های شستن فرش دستباف با دست
در روش شست‌وشوی دستی، فرش‌های دستباف به‌آرامی و باملایمت شسته می‌شوند و برای شستن هر فرش از مواد شوینده و روش‌های شست‌وشوی مناسب برای آن فرش استفاده می‌شود. شستن فرش دستباف با دست، ایمن‌ترین، مؤثرترین و کامل‌ترین روش تمیز کردن فرش‌های دستباف ظریف ایرانی است. در شست‌وشوی دستی، مراقبت و دقت خاصی را که متناسب با فرش دستباف و نیازهای خاص و ویژهٔ آن است، به‌کار می‌بریم. وقتی مبلغ بالایی را صرف خرید فرش دستباف می‌کنیم، چرا باید برای شستن آن از روش‌های ارزان و کم‌هزینه استفاده کنیم؟ آیا ژاکت کشمیر محبوب‌تان یا لباس‌های ظریف و باارزش خود را همراه شلوار جین و ملحفه‌های چرک و کثیف داخل ماشین لباس‌شویی می‌اندازید؟
در شستن فرش دستباف به‌صورت دستی باید موارد زیر را رعایت کنیم:
۱. در شستن فرش دستباف با دست باید به‌طور اختصاصی و ویژه درمورد میزان گردوخاک و کثیفی و انواع لکه‌های هریک از فرش‌ها عمل کنیم. در شست‌وشوی دستی باید به مواردی که در فرآیند شست‌وشوی فرش اهمیت و تأثیر زیادی دارند (مانند تراکم تاروپود، نوع، سن و سایر جزئیات فرش) توجه و دقت کافی داشته باشیم.
۲. دمای آب و PH محلول شست‌وشو برای هر فرش باید به‌طور جداگانه و اختصاصی تعیین شود. فرش‌ها یک‌به‌یک و به‌طور جداگانه شسته شوند و در شست‌وشوی هر فرش از شرایط مناسب برای نیازهای همان فرش استفاده شود.
۳. پیش از شستن هر فرش، ابتدا باید رنگ آن بررسی شود تا مطمئن شویم که فرش در زمان شست‌وشو رنگ نمی‌دهد. اگر فرشی در این بررسی رنگ بدهد، در طول شست‌وشو باید رنگ‌های آن تثبیت و کنترل شود. باید توجه داشته باشیم که در فرش‌های دستبافی که رنگ پس می‌دهند، آب گرم باعث تثبیت رنگِ پس‌داده‌شده در قسمت‌های روشن فرش می‌شود.
۴. فرش‌ها باید به‌طور کامل در آب غوطه‌ور شوند و هر دو طرف آنها با شامپو شسته شود و در جریان مداوم آب، آب‌کشی شوند و سپس با جریان هوا کاملا خشک شوند.
نگهداری و مراقبت از فرش دستباف
وقتی قالی در قسمتی از خانه قرار دارد که زیاد در آن رفت‌وآمد نمی‌شود، خیلی کثیف نمی‌شود و نیاز چندانی به شست‌وشو ندارد. نباید فرش را بدون دلیل و زمانی که هنوز کثیف نشده است، بشوییم، چون شست‌وشوی زیاد موجب کهنه و فرسوده شدن فرش می‌شود. هرچه کمتر مجبور باشیم قالی خود را بشوییم، آسیب کمتری نیز به آن وارد می‌شود.
یکی از نکات مهم درمورد نگهداری و مراقبت از فرش، چرخاندن آن است. این نکته‌ای است که خیلی‌ها به آن توجهی ندارند. اگر شرایط خانهٔ شما به‌صورتی است که از یک قسمت فرش رفت‌وآمد بیشتری انجام می‌شود، حتما باید پس از مدتی آن فرش را بچرخانید تا میزان رفت‌وآمد و درنتیجه کثیفی و آلودگی در قسمت‌های مختلف فرش، برابر و یکسان شود و یک قسمت فرش در معرض آلودگی و کهنگی بیشتر قرار نگیرد. برای نمونه، اگر در اتاق پذیرایی فرشی جلوی کاناپه قرار داشته باشد، در قسمت جلوی کاناپه رفت‌وآمد بیشتری انجام می‌شود و درنتیجه این قسمت بیشتر از قسمت‌های دیگر فرش، کثیف و کهنه می‌شود. اگر هر چند وقت یک بار این فرش را ۱۸۰ درجه بچرخانیم، از سمت دیگر فرش هم استفاده می‌کنیم و یک سمت فرش کثیف و کهنه نمی‌شود.
