امروزه کودکان بیشتر از گذشته در فضای مجازی وقت میگذرانند. طبق آخرین آمار سازمان یونیسف، در گوشهوکنار جهان هر نیم ثانیه یک کودک برای اولین بار به فضای مجازی پا میگذارد. شاید همین موضوع باعث شده که صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین به دغدغهای جهانی تبدیل شود. در کشور ما نیز توجه به این موضوع افزایش یافته و سندی تحت عنوان «سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی» به تصویب رسیده است. در این مقاله، اهمیت وجود چنین سندی در سطح جهان را بررسی میکنیم. سپس این سند را معرفی کرده و نظر کارشناسان حقوقی درباره آن را خواهیم گفت. تا پایان مقاله با ما همراه باشید.
چرا حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مهم است؟
حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی اهمیت بسیاری دارد. درست است که این فضا فرصتهای فراوانی را پیش روی بچهها میگذارد، اما در عین حال خطرات خاص خود را هم دارد.
طبق آماری که سازمان یونیسف منتشر کرده است، حدود ۸۰درصد از کودکان در ۲۵ کشور جهان در معرض خطر سوءاستفادههای جنسی و استثمار آنلاین هستند. همچنین بیش از یکسوم نوجوانان در ۳۰ کشور قربانی قلدری سایبری بودهاند و از هر ۵ دانشآموز ۱ نفر بهخاطر آن ترک تحصیل کرده است. بنابراین بیشتر دولتها و سازمانهای بینالمللی به صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی توجه نشان دادهاند. ایران هم از این موضوع مستثنا نیست.
مراجع بینالمللی فعال در زمینه صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
در بسیاری از قوانین و مقررات بینالمللی به حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی توجه شده است. در این قسمت، ۳ مرجع مهم فعال در این حوزه را معرفی میکنیم.
۱. کنوانسیون حقوق کودک
کنوانسیون حقوق کودک مهمترین سند بینالمللی حقوق کودک و نوجوان است. این کنوانسیون توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسیده است. در ماده ۳۶ این کنوانسیون میخوانیم:
«کشورهای عضو کنوانسیون از کودکان در برابر تمام اَشکال استثمار که هر یک از جنبههای رفاه کودک را به مخاطره اندازد، حمایت خواهند کرد.»
علاوه بر این، در مواد ۱۹، ۳۲، ۳۴ و ۳۹ این سند مهم بینالمللی نیز مسئله استثمار کودکان مطرح شده است.
۲. صندوق کودکان ملل متحد (یونیسف)
در اسناد و دستورالعملهای سازمان یونیسف نیز به موضوع صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی بهطور ویژه توجه شده است. مهمترین برنامههای یونیسف عبارتاند از:
- برنامه حمایت از کودکان در فضای آنلاین؛
- پروژه جهانی کودکان آنلاین؛
- طرح مقابله با آسیبهای آنلاین.
کشورهای عضو سازمان یونیسف از طریق این برنامهها تلاش میکنند فضای مجازی را به محیطی امن و سالم برای کودکان و نوجوانان تبدیل کنند.
۳. اتحادیه بینالمللی ارتباطات راه دور (ITU)
این اتحادیه بینالمللی نیز در رابطه با صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی اقداماتی انجام داده است. در اسناد این سازمان در زمینه حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای اینترنت همواره ۳ گروه مخاطب قرار گرفتهاند:
- قانونگذاران و دولتها؛
- صاحبان کسبوکارهای مجازی؛
- والدین و معلمان.
وضعیت صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در قوانین ایران
ایران در سال ۱۳۷۲ مقررات کنوانسیون حقوق کودک را پذیرفت. در سال ۱۳۸۶ نیز به پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق کودک در خصوص فروش، فحشا و هرزهنگاری کودکان پیوست. پیوستن ایران به این کنوانسیون و پروتکلش به این معناست که از آن تاریخ بهبعد باید هر قانون و مقرراتی که تصویب میکند بر اساس آن باشد.
در قوانین مختلف کشورمان مسئله مقابله با هرزهنگاری کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مطرح و برای آن ضمانتهای اجرایی در نظر گرفته شده است، از جمله قانون:
- مجازات اسلامی؛
- مطبوعات؛
- نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیتهای غیرمجاز میکنند؛
- حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای؛
- مقررات و ضـوابط شبکههای اطـلاعرسانی رایانهای؛
- جرایم رایانهای.
در تمام این قوانین مستقیم یا غیرمستقیم به مسئله مقابله با هرزهنگاری کودکان توجه شده، اما به سایر مسائل مربوط به حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین اشاره نشده است.
سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
در هفدهم خردادماه سال ۱۴۰۰، شورای عالی فضای مجازی سندی را تصویب کرد که در آن موضوع حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مطرح شده است. هدف از تصویب سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در ماده ۲ آن ذکر شده است. در ماده ۲ این سند میخوانیم:
«هدف: فراهمسازی فضای مجازی ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان در چارچوب فرهنگ اسلامیایرانی برای استفاده مناسب از فضای مجازی و پیشگیری از آسیبهای احتمالی آن.»
از این ماده میتوان اینطور نتیجه گرفت که سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مانند قوانین قبلی که گفتیم فقط به موضوعی خاص مثل هرزهنگاری کودکان اختصاص ندارد.
موضوعات مطرح شده در سند
سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی ۴ ماده اصلی دارد. موضوع این مواد عبارتاند از:
- تعاریف و اختصاراتی که در سند آمده؛
- هدفی که سند دنبال میکند؛
- سیاستهای کلان سند؛
- اقدامات کلان و تقسیم کار ملی.
اشخاص ذکرشده در سند چه کسانی هستند؟
در ماده ۱ سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی راجع به اشخاص مدنظر در سند صحبت شده است. در این ماده گفته شده که خردسالان، کودکان و نوجوانان کمتر از ۱۸ سال که در کشور ایران زندگی میکنند موضوع این سند هستند.
سیاستهای کلان سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی ۱۰ سیاست کلی وجود دارد. این سیاستها در ماده ۳ سند ذکر شدهاند. بهطور خلاصه، در این بخش به این موضوعات تأکید شده است:
- ایجاد محتوای متنوع و جذاب مطابق با نیازهای ارتباطی کودکان و نوجوانان؛
- آموزش سواد رسانهای به کودکان و خانوادههای آنها؛
- ردهبندی محتوای موجود در اینترنت با توجه به سن و جنسیت کودکان؛
- تشویق و ساماندهی بخش غیردولتی برای ایجاد فضای ایمن برای کودکان و نوجوانان؛
- افزایش اقدامات قانونی برای مقابله با تهدیدکنندگان امنیت مجازی کودکان و نوجوانان؛
- توسعه همکاریهای بینالمللی برای ایجاد فضای مجازی سالم و ایمن.
اقدامات سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی
بر اساس سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، اقداماتی نیز برای حمایت از کودکان و نوجوانان پیشبینی شده است. این اقدامات که در ماده ۴ سند آمدهاند عبارتاند از:
- مدیریت و راهبرد الگویی برای صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی؛
- ایجاد محیط حفاظتشده برای کودکان و نوجوانان؛
- توسعه محتوا و خدماتی که ردهبندی شده؛
- حمایت و مراقبت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی؛
- فرهنگسازی و ارتقای سواد فضای مجازی؛
- افزایش همکاریهای بینالمللی برای حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی.
برای هرکدام از این اقدامات نیز مقرراتی در نظر گرفته شده است. مهمترین وزارتخانهها و سازمانهای مختلف که مأمور اجرای این مقررات شدهاند، عبارتاند از:
- آموزش و پرورش؛
- فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
- ارتباطات و فناوری اطلاعات؛
- نیروی انتظامی و بسیج؛
- سازمان صداوسیما.
اولین گام اجرایی در این رابطه را هم مرکز هماهنگی حوزه وزارتی آموزش و پرورش برداشت. این مرکز در تیرماه سال ۱۴۰۰، سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را به زیرمجموعههای خود و همچنین به اداره کل آموزش و پرورش استانهای کشور ابلاغ کرد. همچنین، به تمام ارائهدهندگان خدمات در فضای مجازی دستور داده شده طی یک سال آینده خدمات و محتوای موجود در پلتفرمهای خود را بر اساس ردههای سنی مختلف تفکیک کنند.
مزایا و معایب سند صیانت از نظر کارشناسان حقوقی
متن سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را بررسی کردیم. حال باید ببینیم که کارشناسان حقوقی راجع به آن چه میگویند. تمام کارشناسان حقوق کودک و نوجوان بر لزوم وجود چنین سندی در کشور تأکید میکنند، اما انتقاداتی هم به آن کردهاند.
مزایا
بهنظر کارشناسان حقوقی مزایای مزایای سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی عبارتاند از:
- در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به حضور کودکان و نوجوانان در اینترنت توجه و تلاش شده تا محیطی سالم و امن برای آنها ایجاد شود.
- تا پیش از این، قانون جامعی برای حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین وجود نداشت. در قوانین و مقررات مختلف و پراکنده از کودکان و نوجوانان حمایت شده بود، اما کمبود چنین قانونی همیشه احساس میشد.
- یکی از مهمترین موضوعاتی که در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین مطرح شده، آموزش سواد رسانهای است. افزایش آگاهی والدین و فرزندانشان در این زمینه باعث میشود که خیلی از اشتباهات خواسته یا ناخواسته اتفاق نیفتند.
معایب
از نظر کارشناسان حقوقی، سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی علاوه بر مزایا، معایبی هم دارد از جمله:
- در قوانین و مقررات بینالمللی مثل کنوانسیون حقوق کودک بر لزوم آزادی دسترسی کودکان به رسانهها تأکید شده است. با وجود این، در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی محدودیتهایی ایجاد شده که باید بیشتر بررسی شوند. در واقع نباید بهبهانه صیانت از کودکان و نوجوانان، حقوق دیگر آنها نادیده گرفته شود. باید تناسب میان این دو برقرار شود.
- همانطور که قبلا گفتیم، هدف این سند تمام کسانی هستند که زیر ۱۸ سال سن دارند. کارشناسان سلامت و تربیت کودک این موضوع را از معایب این سند میدانند. به عقیده آنها باید در این سند میان کودکان و نوجوانان فرق گذاشته میشد. به این دلیل که مثلا روحیات و نیازهای کودک ۷ساله با نوجوان ۱۷ساله متفاوت است.
- موضوع دیگری که کارشناسان حقوقی به آن اشاره میکنند، اجرایینبودن این سند است. بهنظر این کارشناسان در تدوین این سند از تجربههای قبلی استفاده نشده و همین موضوع نقطه ضعف اصلی آن است.
سخن پایانی
حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی همواره یکی از دغدغههای اصلی کارشناسان حقوق کودک بوده که در دوران همهگیری کرونا اهمیتش بیشتر هم شده است. با وجود کرونا، آموزش کودکان و نوجوانان به صورت مجازی درآمده و لازمه حضور در کلاسهای مجازی هم دسترسی به اینترنت است. بنابراین حالا بچهها بیشتر از قبل در اینترنت حضور دارند و ایجاد فضایی امن برای آنها اهمیت بیشتری دارد.
در قوانین و مقررات بینالمللی بر لزوم حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای آنلاین تأکید شده است. به نظر میرسد که سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی نیز برای همین منظور تصویب شده است. در این مقاله، تلاش کردیم این سند را بررسی کنیم و مزایا و معایب آن را بشناسیم. گذشت زمان مشخص میکند که تصویب این سند در ساماندهی فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان تأثیری دارد یا خیر.