احتمالا شما هم سروتونین را به‌عنوان ماده‌ای شادی‌آور و تولیدکننده احساس خوب می‌شناسید. اما این ماده شیمیایی خوشایند، زوایای تاریکی هم دارد. گاهی‌اوقات، مصرف بیش‌ازحد بعضی داروها باعث تجمع بیش از اندازه سروتونین در بدن می‌شود و سندرمی به نام سندرم سروتونین ایجاد می‌کند. در ادامه با علائم، دلایل و راه‌های درمان سندروم سروتونین بیشتر آشنا می‌شوید.
سروتونین نوعی ماده شیمیایی است که وجود آن برای عملکرد صحیح سلول‌های عصبی و مغز ضروری است. اما سطح بیش از اندازه این ماده مشکلاتی خفیف (اسهال و لرز) تا شدید (تب و لرز و سفتی ماهیچه‌ها) را به همراه خواهد داشت. اگر سندرم سروتونین به‌درستی درمان نشود، امکان مرگ هم وجود خواهد داشت. در موارد خفیف‌تر، قطع مصرف (داروهای تولیدکننده) سروتونین یا در بعضی موارد، استفاده از داروهای سرکوب‌کننده سروتونین حدودا طی یک روز، علائم سندرم سروتونین را از بین می‌برد.
علائم سندرم سروتونین چیست؟
علائم سروتونین معمولا چندین ساعت بعد از مصرف دارویی تازه یا افزایش دوز داروهای مصرفی قبلی نمودار می‌شود. علائم و نشانه‌های این بیماری به شرح زیر است:
- بی‌قراری و پریشانی؛
- افزایش فشار خون و ضربان قلب؛
- گیجی؛
- گشاد شدن مردمک چشم؛
- از دست رفتن هماهنگی میان عضلات بدن و گره خوردن و انقباض آنها؛
- سفت شدن عضلات؛
- تعریق شدید؛
- اسهال؛
- سردرد؛
- لرز؛
- سیخ شدن موی تن.
علائم شدید سندروم سروتونین که می‌توانند موجب مرگ هم شوند به قرار زیر است:
- تب شدید؛
- تشنج؛
- ضربان قلب نامنظم؛
- بی‌هوشی.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنید؟
اگر بعد از بالا بردن دوز دارویی که قبلا مصرف می‌کردید یا مصرف دارویی جدید، علائم بالا را در خود مشاهده کردید و احساس می‌کنید که دچار سندروم سروتونین هستید، فورا به پزشک مراجعه کرده یا با مرکز فوریت‌های پزشکی تماس بگیرید.
دلایل سندرم سروتونین چیست؟
تجمع بیش از حد سروتونین در بدن باعث وقوع سندرم سروتونین می‌شود. در شرایط عادی، سلول‌های عصبی مغز و طناب نخاعی، سروتونین ترشح می‌کنند. این ماده شیمیایی باعث تنظیم حواس، رفتار و دمای بدن می‌شود. سلول‌های عصبی دیگر بدن، به‌خصوص سلول‌های عصبی روده، هم سروتونین ترشح می‌کنند. در این نواحی از بدن، سروتونین باعث تنظیم فرایند گوارش، جریان خون و تنفس می‌شود.
اگرچه مصرف دارویی جدید که قبلا استفاده نمی‌کرده‌اید هم باعث بروز سندروم سروتونین می‌شود، اما معمولا علت این سندرم ترکیب مصرف چند دارو است. مثلا زمانی که یک قرص ضدافسردگی را همراه با داروی میگرن مصرف می‌کنید، امکان بروز سندرم سروتونین به وجود می‌آید. مصرف داروهای ضدافسردگی با داروهای اپیوئیدی هم باعث بروز سندرم مذکور می‌شود.
دلیل دیگر سندرم سروتونین، مصرف ارادی و بیش از حد (اُوردوز) داروهای ضدافسردگی است. تعدادی از داروهای ضدافسردگی و بدون نسخه باعث بروز این سندرم می‌شوند. مکمل‌ها و داروهای قاچاق و غیرقانونی مانند موارد زیر هم می‌توانند باعث سندرم سروتونین شوند:
- بازدارنده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs): داروهای ضدافسردگی مانند سیتالوپرام (سلکسا)، فلوکستین (پروزاک، سارافِم)، فلوواکسامین، پاروکستین (پاکسیل)، سِترالین (زولوفت).
- بازدارنده‌های بازجذب سروتونین و نوراپی‌نفرین (SNRIs): داروهای ضدافسردگی مانند ترازادون، دولوکستین، سیمبالتا، ونلافاکسین (اِفِکسور).
- بوپروپوین (وِلبوترین، زیبان): دارویی ضدافسردگی و درمان و ترک اعتیاد به تنباکو.
- داروهای ضدافسردگی تریسیکلیک: آمی‌تریپتیلین، نوریتیلیپتیلین (پاملور).
- بازدارنده‌های مونوآمین اکسیداز (MAOIs): داروهای ضدافسردگی مانند ایزوکاربوکسازید (مارپلان)، فِنِلزین (ناردیل).
- داروهای ضدمیگرن: مانند تریپتان (آکسِرت، آمِرج، ایمیتریکس)، کاربامزپین (تِگرِتول) و والپروئيک اسید (دِپاکین).
- داروهای ضددرد: مسکن‌های اپوئیدی مانند کُدئین (تیلنول با کدئین)، فِنتانیل (دوراجسیک)، هیدروکودون مپریدین (دِمِرول)، اوکسی‌کودون (اوکسیکنتین، پِرکوکت، پِرکُدان)، ترامادول (آلترام یا ترامال).
- لیتیوم (لیتوبید): قرصی برای تنظیم خلق و رفتار.
- داروهای قاچاق و ممنوع: اکساتزی، LSD، کوکائین، آمفتامین.
- مکمل‌های گیاهی: جنسینگ، جوز هندی، گل راعی.
- داروهای سرماخوردگی و عطسه بدون نسخه: دکسترومتورفان (دِلسیم، موسینِکس و…).
- داروهای ضدتهوع: متوکلوپرامید (رِگلان)، گرانیسترون، دروپردیول (ایناپسین)، اندانسترون (زُفران).
- لینزولید (زیووکس): نوعی آنتی بیوتیک.
- ریتوناویر (نورویر): نوعی داروی ضدویروس پسگرد برای درمان اچ‌آی‌وی / ایدز.
عوامل خطرناک در بروز سندرم سروتونین چیست؟
بعضی از افراد نسبت به دیگران حساس‌تر هستند و احتمال ابتلا به سندرم سروتونین در آنها بیشتر است. اما امکان دچار شدن به این سندرم برای همه وجود دارد. در شرایط زیر در معرض ابتلا به سندرم سروتونین خواهید بود:
- اگر به‌تازگی مصرف دارویی را شروع کرده باشید که سطح سروتونین را افزایش می‌دهد یا دوز مصرف را بالا برده باشید؛
- اگر بیش از یک دارو با ویژگی افزایش سروتونین مصرف کرده باشید؛
- اگر مکمل‌های گیاهی افزاینده سروتونین مصرف کنید؛
- اگر داروها و مواد غیرقانونی افزاینده سروتونین مصرف کنید.
پیشگیری و خطرات سندرم سروتونین چگونه است؟
سندرم سروتونین بعد از بازگشت این مادهٔ شیمیایی به سطح عادی، خطر و عارضه خاصی ایجاد نمی‌کند. اما اگر به این مشکل رسیدگی نشود، امکان بی‌هوشی و مرگ به وجود می‌آید. پیشگیری از این سندرم با کنترل و مدیریت صحیح مصرف داروها ممکن است. مصرف بیش از حد یک داروی افزاینده سروتونین یا افزایش دوز مصرفی یک دارو با این مشخصات می‌تواند منجر به سندرم سروتونین شود.
درباره عوارض و خطرات مصرف داروها با پزشک صحبت کنید. هرگز بدون اجازه پزشک، داروهای مصرفی خود را قطع نکنید. اگر پزشک‌تان، دارویی جدید برای‌تان تجویز کرد، به او درباره داروهای دیگری که مصرف می‌کنید، هشدار و اطلاعات بدهید؛ مخصوصا اگر به چند پزشک مراجعه کرده‌اید و هر یک داروهایی برای‌تان تجویز کرده‌اند، باید درباره این موضوع با پزشکان دیگر هم صحبت کنید. گاهی‌اوقات پزشک و شما تشخیص می‌دهید که مصرف ترکیبی چند داروی افزاینده سروتونین برای‌تان مزایای بیشتری از خطرات احتمالی دارد. اما باز هم باید دقت کنید که امکان بروز سندرم سروتونین در این حالت وجود دارد.
تشخیص سندرم سروتونین چگونه است؟
هیچ آزمایشی به‌تنهایی، وجود سندرم سروتونین در بدن را مشخص نمی‌کند. پزشکان برای تشخصیص این سندرم به بررسی احتمالات مختلف نیاز دارند و از بیمار درباره سابقه پزشکی، علائم و داروهایی که مصرف می‌کند کاملا سؤال خواهند کرد. آنها باید بدانند که مشکلی که دارید، دقیقا به خاطر سندرم سروتونین است یا عوامل دیگری موجب آن شده‌اند. به همین خاطر آزمایش‌های زیر برای‌تان تجویز خواهد شد:
- اندازه‌گیری سطح داروهایی که مصرف می‌کنید؛
- بررسی علائم عفونت؛
- بررسی عملکردهای مختلف بدن که تحت تأثیر سندرم سروتونین قرار می‌گیرند.
علائم سندرم سروتونین به‌ویژه علائم خفیف آن با مشکلات دیگری که ممکن است در بدن به وجود آید، مشابهت دارد. اما دلایل وقوع علائم متوسط و شدید آن به قرار زیر است:
- مسمومیت ناشی از مصرف داروهای غیرقانونی و قاچاق؛
- آنتی‌کولینرژیک، نشانگان نورولپتیک بدخیم، هیپرترمی بدخیم و مشکلاتی که به واسطه مصرف داروهایی خاص در بدن ایجاد می‌شود؛
- بیش‌مصرفی یا اُوردوز داروهای غیرقانونی، ضدافسردگی یا داروهای دیگری که باعث افزایش سطح سروتونین می‌شوند.
- علائمی که به واسطه ترک ناگهانی الکل بعد از یک دوره مصرف طولانی به وجود می‌آید.
آزمایش‌هایی که برای تشخیص وضعیت بیمار انجام می‌شود. شامل موارد زیر می‌شود:
- آزمایش‌های خون و ادرار؛
- عکس‌برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه؛
- پونکسیون کمری؛
- سی‌تی‌اسکن یا توموگرافی رایانه‌ای (Computed Tomography).
درمان سندرم سروتونین چگونه است؟
درمان سندرم سروتونین به شدت علائم آن وابسته است:
- اگر علائم خفیف باشند، قطع مصرف دارو و مراجعه به پزشک برای درمان کافی است.
- اگر علائم، پزشک را به بررسی دقیق‌تر وضعیت دعوت کند، نیاز به مراجعه به بیمارستان وجود خواهد داشت. در این صورت پزشک شما را در بیمارستان بستری می‌کند تا از بهبود علائم‌تان اطمینان یابد.
- اگر علائم سندرم‌تان شدید باشد، نیاز به پیگیری و درمان جدی در بیمارستان وجود خواهد داشت.
بنا به علائمی که در بدن‌تان به وجود می‌آید، درمان‌های احتمالی به شرح زیر خواهد بود:
- استفاده از شُل‌کننده‌های ماهیچه: بنزودیازپین مثل دیازپام (والیوم) یا لورازپام (آتیوان) می‌توانند به کاهش بی‌قراری، تشنج و سفتی ماهیچه‌ها کمک کنند.
- مصرف مسدودکننده‌های سروتونین: اگر درمان‌های دیگر مؤثر واقع نشوند از داروهای دیگری مانند سیپروهپتادین برای مسدود کردن میزان سروتونین استفاده می‌شود.
- اکسیژن و تزریق مایعات وریدی: استفاده از ماسک اکسیژن به عادی نگه داشتن سطح این ماده در خون کمک می‌کند. تزریق مایعات وریدی هم برای رفع بی‌آبی بدن و تب مفید است.
- داروهای کنترل ضربان قلب و فشار خون: داروهایی مانند ازمولول (برویبلوک) یا نیتروپروساید (نیتروپرس) باعث کاهش فشار خون و تپش قلب می‌شوند. اگر فشار خون‌تان خیلی پایین است، احتمالا دکتر داروی فِنیل‌اِفرین (نئوسینفرین) یا اِپی‌نفرین (آدرنالین، اِپی‌پن) تجویز خواهد کرد.
- استفاده از لوله تنفسی و دارو یا ابزارهایی برای فلج کردن ماهیچه‌ها: استفاده از این گزینه‌ها زمانی انجام می‌شود که بیمار دچار تب شدید باشد.
در مواردی که سندرم سروتونین خفیف‌تر است، بعد از ۲۴ تا ۷۲ ساعت بعد از قطع داروهای افزاینده سروتونین، مشکل برطرف خواهد شد. استفاده از داروهای مسدودکننده و متوقف‌کننده سروتونین هم در همین مدت زمان باعث قطع سندرم خواهند شد. اما اثرات سندرم سروتونینی که به‌واسطه مصرف داروهای ضدافسردگی ایجاد می‌شود، چندین هفته بعد از مصرف از بین خواهد رفت. این داروها بیشتر از داروهای دیگر در سیستم بدن باقی می‌مانند.
آمادگی برای ملاقات با پزشک چگونه است؟
سندروم سروتونین در موارد حاد می‌تواند منجر به مرگ هم شود. به همین خاطر مراجعه به پزشک یا مرکز فوریت‌های پزشکی ضروری است. اگر علائم سندرم خفیف باشد، مراجعه به پزشک خانواده یا پزشک عمومی کافی است. برای مراجعه به پزشک، موارد زیر را در نظر داشته باشید:
- درباره گام‌های درمان از قبل اطلاعاتی داشته باشید. مثلا برخی از مکمل‌ها و داروهایی را که از قبل مصرف می‌کنید، کنار بگذارید.
- تمام علائم و نشانه‌هایی را که در بدن‌تان به وجود آمده، حتی اگر ربطی به سندرم سروتونین ندارد، یادداشت و با پزشک مطرح کنید.
- اطلاعات شخصی مانند استرس های اساسی و تغییرات اخیر زندگی‌تان را یادداشت کنید و با پزشک در میان بگذارید.
- فهرستی از تمام داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌هایمصرفی خود آماده کنید.
- دوست یا یکی از اعضای خانواده را با خود ببرید تا در کنار هم بهتر اطلاعات و صحبت‌های پزشک را به خاطر بسپارید و در صورت فراموش کردن بعضی نکات، همراه‌‌تان به شما کمک کند.
- از قبل سؤالات خود از پزشک را یادداشت کنید.
اگر از قبل بدانید که قرار است چه سؤالاتی از پزشک بپرسید، باعث می‌شود که از وقت ملاقات‌تان بهتر استفاده کنید. پرسش‌های مرتبط با سندرم سروتونین معمولا از این قرار هستند:
- آیا سندرم به خاطر علائمی که مطرح کردم، ایجاد شده یا دلایل دیگری دارد؟
- علاوه بر علائمی که نام بردم، نشانه‌های دیگر احتمالی برای وقوع این سندرم چیست؟
- چه آزمایش‌هایی باید انجام بدهم؟
- بهترین اقدامات برای رفع این سندرم چیست؟
- گزینه‌های دیگر درمان و رسیدگی به این وضعیت چیست؟
- من مشکلات پزشکی و بیماری‌های دیگری هم دارم، چطور می‌توانم این دو موضوع را در کنار هم مدیریت کنم؟
- هنوز می‌توانم از داروهایی که مصرف می‌کردم، استفاده کنم یا باید در نوع و دوز آنها تغییراتی ایجاد شود؟
- آیا محدودیت‌های دارویی خاصی وجود دارد و نباید بعضی داروها یا مکمل‌ها را استفاده کنم؟
هر پرسش دیگری هم که دارید، از پزشک بپرسید و سؤالات‌تان را بی‌جواب نگذارید.
چه انتظاراتی از پزشک داشته باشید؟
پزشک هم از شما سؤالاتی خواهد پرسید:
- علائم از چه زمانی شروع شده است؟
- علائم به طور مقطعی رخ می‌دهند یا مداوم؟
- شدت علائم چقدر است؟
- چه داروهای تجویزشده یا بدون نسخه‌ای مصرف می‌کنید؟
- آیا داروهای قاچاق و غیرقانونی استفاده می‌کنید؟
- آیا از مکمل‌های غذایی استفاده می‌کنید؟
