شارکول یا زغال فعال نوعی پودر مفید، بی‌بو و سیاه و محصولی صنعتی است که معمولا در مراکز اورژانس برای درمان اوردوز و مسمومیت استفاده می‌شود. همچنین، زغال فعال با خاصیت جذب سموم خود در بسیاری از محصولات دارویی و آرایشی نیز کاربرد دارد و برای مواردی مثل کاهش کلسترول تا سفید کردن دندان استفاده می‌شود. در این مقاله، بیشتر با شارکول، موارد کاربردی، و عوارض احتمالی آن آشنا می‌شوید. تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
زغال فعال چیست؟
شارکول یا زغال فعال نوعی محصول صنعتی است که از حرارت‌دادن مواد غنی از کربن مثل چوب، زغال سنگ نارس، پوست نارگیل یا خاک اره با دمای خیلی زیاد تولید می‌شود و نباید آن را با تکه‌های سوخته غذا یا زغالی که برای کباب‌زدن استفاده می‌کنید اشتباه بگیرید. هرچند هر دو از ماده پایه یکسانی ایجاد شده‌اند، زغال کبابی در دمای بالا تولید نمی‌شود و مواد اضافی آن برای انسان سمی است.
در فرایند فعال‌سازی، زغال از مولکولهای جذب‌شده قبلی جدا و محل‌های اتصال آن دوباره آزاد می‌شود. همچنین، طی این فرایند، اندازه منافذ زغال کوچک می‌شود و سوراخ‌های بیشتری در هر مولکول به وجود می‌آید و سطح کلی زغال بیشتر می‌شود. به همین دلیل، مساحت یک قاشق غذاخوری زغال فعال از یک زمین فوتبال بیشتر است.
تولید صنعتی شارکول آن را به ماده بسیار جاذب تبدیل می‌کند. منافذ آن دارای بار منفی است که می‌تواند مولکولهای دارای بار مثبت مثل سموم و گازها را به دام بیندازند و از اینکه معده آنها را جذب کند نیز جلوگیری می‌کند. بدن زغال فعال را جذب نمی‌کند. در نتیجه، سموم متصل به آن از طریق مدفوع دفع می‌شوند. شارکول به دو صورت قرص و پودر است که پودر آن باید در آب یا آب‌میوه‌های غیراسیدی حل شود. مصرف زیاد آب می‌تواند از علائم یبوست جلوگیری کند.
موارد استفاده از زغال فعال
استفاده از زغال فعال فقط برای درمان سوءمصرف و مسمومیت تأیید شده است. منتها به‌دلیل خاصیت پاکسازی سم قوی زغال فعال، استفاده از آن در بعضی موارد پیشنهاد می‌شود. از آنجا که هیچ پژوهش قطعی و در مقیاس بزرگی برای تأیید فواید شارکول انجام نشده است. بسیاری از محصولات بدون نسخه برای دفاع از ادعای مفیدبودن خود به اصول شیمیایی پایه شارکول متکی‌اند.
در ادامه، بعضی از موارد مصرف شارکول و اسناد مربوط به آن آورده شده است:
۱. زغال فعال و سلامت کلیه
شارکول احتمالا با فیلترکردن سموم و داروهای حل‌نشده به بهبود عملکرد کلیه و کاهش آسیب و التهاب گوارشی مربوط به بیماری مزمن کلیوی کمک می‌کند. همچنین، به نظر می‌رسد زغال فعال به‌طور ویژه در حذف سموم مشتق از اوره که محصول جانبی اصلی هضم پروتئین است اثر دارد.
اوره و سایر محصولات دفعی می‌توانند از جریان خون وارد روده شوند و در روده با اتصال به زغال فعال از طریق مدفوع دفع بشوند. در نتیجه، اوره و سایر محصولات دفعی خون کاهش می‌یابد. البته اسناد بیشتری برای تأیید این موضوع موردنیاز است.
۲. زغال فعال و درمان نفخ روده
به نظر می‌رسد پودر زغال فعال می‌تواند نفخ شکم را از بین ببرد. هرچند هنوز نحوه عمل آن مشخص نیست، مایعات و گازهایی که در روده به دام افتادند به‌راحتی می‌توانند از میلیون‌ها منفذ ریز موجود در شارکول عبور کنند و احتمالا این فرایند به خنثی‌سازی این مواد کمک می‌کند.
در سال ۲۰۱۲، پژوهشی روی گروه کوچکی از افراد دارای سابقه نفخ روده انجام شد و در مدت ۲ روز قبل از انجام آزمایش اولتراسوند روده، روزی ۳ بار میزان ۴۴۸ میلی‌گرم و در صبح آزمایش مقدار ۶۷۲ میلی‌گرم شارکول به افراد داده شد. نتایج نشان داد که دستگاه‌های پزشکی بهتر می‌توانند بعضی مناطق اندام را نشان دهند؛ در حالی که قبل از درمان، این مناطق با گازهای روده پوشیده می‌شد. همچنین، علائم نفخ روده در ۳۴ درصد از داوطلبانی که از زغال فعال استفاده کردند بهبود یافت.
پژوهش دیگری در سال ۲۰۱۷ نشان داد افرادی که ۱۰ روز و روزانه ۳ بار مقدار ۴۰ میلی‌گرم سیمتیکون و ۱۴۰ میلی‌گرم زغال فعال مصرف می‌کنند کاهش معنی‌داری در دردهای شکمی بدون عوارض جانبی داشتند. هرچند هنوز تحقیقات در این زمینه محدود است و دستورالعمل خاصی برای استفاده از شارکول وجود ندارد، سازمان امنیت غذایی اروپا پیشنهاد می‌کند ۳۰ دقیقه قبل و بعد از غذا ۱ گرم از شارکول استفاده شود.
۳. شارکول برای فیلتر آب
مدت زیادی است که از زغال فعال برای فیلتر طبیعی آب استفاده می‌شود. زغال فعال طیف وسیعی از سموم، داروها، ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و مواد شیمیایی موجود در آب را به خود جذب می‌کند. در محیط‌های تجاری مثل مرکز مدیریت پسماند، متصدیان اغلب در یک بخش از فرایند تصفیه از دانه‌های کربن فعال استفاده می‌کنند. همچنین، ده‌ها محصولی که برای فیلتر آب در خانه طراحی شدند از گلوله‌های کربن برای تصفیه آب از سموم و ناخالصی‌ها استفاده می‌کنند.
پژوهشی در سال ۲۰۱۵ نشان داد سیستم‌های تصفیه آبی که از کربن استفاده کردند ۱۰۰ درصد فلوراید موجود در ۳۲ نمونه آب تصفیه‌نشده را بعد از گذشت ۶ ماه از نصب و راه‌اندازی جدا کردند. منتها به نظر می‌رسد این دستگاه‌ها نمی‌توانند ویروس‌ها، باکتری‌ها و مواد معدنی سخت آب را فیلتر کند.
۴. زغال فعال برای رفع اسهال
ممکن است شارکول در درمان اسهال مؤثر باشد. پژوهشی در سال ۲۰۱۷ نشان داد احتمالا شارکول با به‌دام‌انداختن باکتری‌ها و داروهایی که موجب اسهال می‌شوند، مانع از آن می‌شود که بدن جذبشان کند. هرچند زغال فعال درمان مناسبی برای اسهال است، در مقایسه با داروهای ضداسهال رایج کمی عوارض جانبی دارد.
۵. شارکول برای دندان و سلامت دهان
ده‌ها محصول تمیزکننده دندان حاوی زغال فعال‌اند و بسیاری از این محصولات ادعا می‌کنند فواید زیر را دارند:
- ضدقارچ؛
- سم‌زدایی؛
- ضدباکتری؛
- ضدویروس.
احتمالا ویژگی‌های جذب سم شارکول برای سفیدکردن دندان مهم باشد. منتها تحقیق کافی برای تعیین ایمنی و اثربخشی زغال فعال برای سفیدکردن دندان یا سلامت دهان انجام نشده است.
۶. زغال فعال برای پوست
به گزارش محققان، زغال فعال به جذب ذرات ریز چرک، غبار، مواد شیمیایی، سموم و باکتری‌های روی سطح پوست کمک می‌کند و حذف آنها را نیز ساده‌تر می‌کند. همچنین، برای درمان جوش و نیش حشرات و مار هم مؤثر است. منتها گزارش‌های موجود موثق نیستند. از طرف دیگر، در سراسر دنیا متخصصان طب سنتی از شارکول موجود در پوست نارگیل برای درمان بیماری بافت‌های نرم مانند عفونت پوست استفاده می‌کنند. زغال فعال با جذب میکروب‌های مضر زخم خاصیت آنتی‌باکتریایی دارد و در محصولات تجاری استفاده می‌شود.
۷. شارکول بهعنوان دئودورانت یا خوش‌بوکننده بدن
انواع مختلفی از دئودورانت‌های حاوی شارکول موجود است. احتمالا شارکول با جذب بو و گازهای مضر به دئودورانتی ایدئال برای زیربغل، کفش و یخچال تبدیل شده است و می‌تواند به بیماران مبتلا به تری‌متیل‌آمینوریا یا سندروم بوی ماهی کمک کند. افراد مبتلا به این بیماری آنزیم لازم برای ازبین‌بردن بوی بد تری‌متیل‌آمین تولیدشده در بدن را ندارند.
پژوهشی نشان داد مصرف ۱٫۵ گرم زغال فعال به‌مدت ۱۰ روز میزان تری‌متیل‌آمین تجمع‌یافته در بدن بیمار را به سطح طبیعی در یک فرد سالم کاهش می‌دهد. هرچند نتایج این پژوهش قابل‌اعتماد است، تحقیقات بیشتری در این زمینه نیاز است. شارکول رطوبت را نیز جذب و میزان آن را در سطح میکرو کنترل می‌کند.
۸. شارکول برای کاهش سطح کلسترول
ممکن است زغال فعال به کاهش کلسترول کمک کند؛ زیرا می‌تواند به کلسترول و اسیدهای صفراوی حاوی کلسترول در روده متصل و مانع از آن شود که بدن آنها را جذب کند.
در پژوهشی، مصرف روزانه ۲۴ گرم شارکول به‌مدت ۴ هفته کلسترول کلی بدن و کلسترول بد یا ال. دی. ال (LDL) را تا ۲۵ درصد کاهش داد. همچنین، میزان کلسترول خوب یا اچ. دی. ال (HDL) نیز تا ۸ درصد افزایش یافت. در پژوهشی دیگر، مصرف روزانه ۱ تا ۳۴ گرم شارکول میزان کلسترول کلی و کلسترول بد را بین ۲۹ تا ۴۱ درصد در افراد دارای کلسترول بالا کاهش داد. به نظر می‌رسد در این پژوهش دوز بالاتر زغال فعال مؤثرتر بود.
۹. زغال فعال برای اوردوز و مسمومیت
نوشیدن زغال فعال به پاکسازی سموم از بدن کمک می‌کند و در مراکز اورژانس برای درمان اوردوز و مسمومیت استفاده می‌شود. شارکول به پاکسازی سموم و داروهای زیر کمک می‌کند:
- قرص داپسون؛
- داروهای مالاریا؛
- داروهای آرام‌بخش؛
- کاربامازپین (تگرتول)؛
- متیل‌گزانتین (محرک‌های ملایم)؛
- مسدودکننده‌های کانال کلسیمی؛
- داروهای غیراستروئیدی ضدالتهابی و سایر داروهای ضدالتهابی بدون نسخه.
اگر فرد هشیار و آگاه باشد، ممکن است پزشک به او نوشیدنی حاوی پودر زغال فعال و آب بدهد. همچنین، در صورت لزوم، کادر پزشکی می‌توانند شارکول را از طریق لوله غذا به بینی یا دهان فرد وارد کنند.
- نحوه مصرف شارکول برای مسمومیت
برای اینکه شارکول عملکرد مناسب را داشته باشد، باید ۱ تا ۴ دقیقه از زمان خوردن ماده سمی یا دارو گذشته باشد و اگر فرد به‌تازگی سم یا دارو خورده باشد و هنوز وارد معده نشده باشد، شارکول نمی‌تواند کار کند. تحقیقات نشان می‌دهد اگر یک تک دوز ۵۰ تا ۱۰۰ گرمی از زغال فعال ظرف ۵ دقیقه از مصرف دارو مصرف شود، می‌تواند تا ۷۴ درصد جذب دارو در بزرگ‌سالان را کاهش دهد.
این اثر بعد از گذشت ۳۰ دقیقه از مصرف دارو به ۵۰ درصد و بعد از گذشت ۳ ساعت از مصرف دارو به ۲۰ درصد کاهش می‌یابد. گاهی در موارد نادر و خاص مسمومیت، به‌دنبال دوز اولیه ۶ دوز ۳۰ تا ۵۰ گرمی به فاصله ۲ تا ۶ ساعت تجویز می‌شود. البته برای کودکان از دوز پایین‌تر ۱۰ تا ۲۵ گرمی زغال فعال بهعنوان دوز اولیه استفاده می‌شود.
- هشدار!
به یاد داشته باشید زغال فعال نمی‌تواند به تمام سموم و داروها به‌خصوص انواع خورنده (فاسدکننده) متصل شود که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آهن؛
- الکل؛
- لیتیوم؛
- سیانور؛
- پتاسیم؛
- فلزات سنگین؛
- محلول قلیایی؛
- محصولات نفتی مانند نفت سیاه، گازولین، زغال سنگ، تینر یا رقیق‌کننده رنگ و بعضی محصولات پاک‌کننده.
عوارض جانبی زغال فعال
زغال فعال در بیشتر موارد بی‌خطر است و عوارض جانبی ناشی از آن نادر است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اسهال؛
- استفراغ؛
- حالت تهوع؛
- سیاه‌شدن زبان؛
- یبوست یا مدفوع سیاه؛
- در موارد خیلی نادر، ممکن است با سوراخ و انسداد روده در ارتباط باشد؛
- قبل از مصرف محصولات خوراکی زغال فعال باید با پزشک مشورت کنید. شارکول ممکن است در جذب سایر داروهای مصرفی مثل استامینوفن تداخل ایجاد کند؛
- ممکن است شارکول در افراد مبتلا به پورفیری (Porphyria) علائم بدتری ایجاد کند. پورفیری نوعی بیماری ژنتیکی نادر است که روی پوست، روده و سیستم عصبی اثر می‌گذارد؛
- ممکن است در موارد اورژانسی که از شارکول برای رفع مسمومیت استفاده می‌شود و به‌خصوص زمانی که فرد نیمه هشیار یا خواب‌آلود است این ماده به‌جای معده وارد ریه شود. به همین دلیل این ماده فقط باید به افراد هشیار داده شود.
شما بگویید
هرچند پژوهش‌های انجام‌شده روی خواص شارکول چندان زیاد نیست، استفاده از زغال فعال برای مراقب از پوست، سفیدکردن دندان و سایر موارد طرفداران زیادی دارد. آیا تا به حال از شارکول برای موضوع خاصی استفاده کردید؟ در چه موردی بود و چه نتیجه‌ای گرفتید؟ در صورت تمایل، می‌توانید تجربه و نظرتان را در قسمت «ارسال دیدگاه» با ما در میان بگذارید. همچنین، می‌توانید این مقاله را از طریق شبکه‌های اجتماعی برای دوستانتان بفرستید تا بیشتر با خواص زغال فعال آشنا شوند.
